Luận văn Làng bản cổ truyền của dân tộc Tày ở huyện Võ Nhai Thái Nguyên

gôi nhà sàn thường được mở ra 4 phía thoáng đãng. Trong phần trình bày về các loại hình nhà cửa của người Tày ở Võ Nhai, chúng tôi đã chỉ ra một thực tế rằng, nhà sàn là ngôi nhà truyền thống của người Tày và hầu hết các gia đình Tày đều làm nhà sàn và thích ở nhà sàn. Đồng bào chọn làm nhà sàn để ở vì lý do an toàn và thoáng mát. Ngày nay khi mà mối đe doạ từ thú dữ không còn thì đồng bào vẫn thích ở nhà sàn như một thói quen đã trở thành truyền thống. Tại các bản người Tày ở phía bắc huyện Võ Nhai, chúng ta vẫn thấy gần như 100% các gia đình ở nhà sàn. Tại vùng này, những nét truyền thống trong ngôi nhà sàn còn được bảo lưu khá rõ rệt. Cũng vẫn là nhà sàn nhưng kỹ thuật dựng nhà và cách bố trí không gian trong nhà cùng các công trình phụ đã cõ những nét mới. Kiểu nhà sàn 3 hoặc 4 vì kèo đã gần như bị thay thế bởi các kiểu 5, 6 và 7 vì kèo. Trong đó, kiểu 6 vì kèo là phổ biến hơn cả. Kiểu này có lẽ là ra đời muộn nhất trong những kiểu kết cấu nhà sàn của dân tộc Tày ở Võ Nhai. Kiểu 6 vì kèo vừa tốn ít gỗ hơn mà không gian dành cho sinh hoạt trong nhà cũng được rộng rãi, thoải mái hơn. Cùng với sự thịnh hành của kiều nhà sàn 6 vì kèo là sự thay thế cột tròn bằng các cột vuông. Trong nhiều năm gần đây, người Tày ở Võ Nhai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 thường không đặt bếp trong ngôi nhà chính của họ. Bếp và các công trình phụ thường được làm tách ra nhưng vẫn liền kề với nhà chính. Họ thường dựng một trái nhà riêng làm bếp. Nhà bếp này cũng là một dạng nhà sàn nhỏ với chỉ 2 hoặc 3 vì kèo. Đó là nơi vừa có bếp lửa dùng để nấu nướng thức ăn, sưởi ấm vào mùa đông, là chỗ diễn ra các bữa cơm thường ngày của gia đình và cũng là nơi đặt bếp nấu thức ăn cho gia súc, nấu rượu…Chuồng gia súc đã được làm tách biệt khá xa so với nhà chính. Điều này cho thấy nhận thức của đồng bào về vấn đề vệ sinh đã tốt hơn trước rất nhiều. Và cũng bởi nguyên nhân nữa là gia súc ngày nay không còn bị đe doạ bởi thú dữ. Riêng gia cầm thì cũng có gia đình vẫn để ngủ tự do dưới gầm sàn. Gầm sàn ngày nay đa số đồng bào vẫn để thoáng, nhưng cũng có không ít gia đình che chắn lại hoặc xây tường bao xung quanh. Đó thường là nơi để những vật dụng, nông cụ, phương tiện đi lại. Vấn đề vệ sinh và cảnh quan xung quanh ngôi nhà đã được các gia đình quan tâm hơn rất nhiều. Gầm sàn đã khô thoáng hơn, mương rãnh thoát nước xung quanh ngôi nhà đảm bảo điều đó. Hiện nay do điều kiện kinh tế đã khá hơn, giao thông thuận tiện hơn đôi chút và việc sản xuất nguyên vật liệu làm nhà đã khá phát triển thì những ngôi nhà sàn của đồng bào rất ít còn được lợp bằng lá và thay vào đó là ngói vừa sạch đẹp, trang nhã hơn lại tránh được nguy cơ hoả hoạn. Đó là những tiến bộ đáng kể trong nếp nhà của họ. Tại những vùng xa xôi hẻo lánh, đặc biệt là các xã phía bắc thì nhà sàn còn chiếm tỉ lệ ưu thế nhưng tại những vùng thấp hơn gần đường giao thông lớn, gần các trung tâm buôn bán, có sự giao lưu nhiều với người Kinh thì nhà nền đất đã được xây dựng khá nhiều và đang trở thành một xu thế tất yếu trong quá trình phát triển của nhà cửa người Tày. Một nguyên nhân quan trọng dẫn đến việc này đó là nguyên liệu gỗ, đặc biệt là các loại gỗ tốt truyền thống, dùng để dựng nhà sàn ngày càng trở nên rất khan hiếm do rừng già Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 không còn và do chính sách bảo vệ rừng của nhà nước. Muốn có đủ gỗ dựng một ngôi nhà sàn, họ phải vào những khu rừng rất sâu, thậm chí lên tận địa phận tỉnh Bắc Kạn, công khai thác và vận chuyển là quá tốn kém và vất vả. Số ít gia đình đã tích luỹ và giữ được gỗ từ những giai đoạn trước đủ để dựng nhà cho các con trai khi họ ra ở riêng. Đồng bào cũng thường tiến hành trao đổi mua bán gỗ và các vật liệu khác trong phạm vi một bản và các bản lân cận để có đủ số gỗ. Những việc này đều đang bị chính sách bảo vệ các loại gỗ đặc biệt quý hiếm của Nhà nước ngăn trở. Việc khai thác buôn bán, vận chuyển các loại gỗ quý như đinh, sến, nghiến, táu…là vi phạm pháp luật. Vì nhiều lý do như vậy, nên hiện nay những gia đình người Tày ở vùng thấp phải là khá giả mới tính đến chuyện dựng nhà sàn. Nhu cầu nhà ở của đồng bào ngày một gia tăng do dân số phát triển; nguyên vật liệu tự nhiên ngày càng khan hiếm; ngành sản xuất nguyên vật liệu để xây nhà chưa phát triển kịp ở các xã phía bắc Võ Nhai; giao thông vận chuyển chưa thực sự thuận tiện đang là những vấn đề thực tế cấp bách đặt ra cho vấn đề nhà ở của đồng bào tại các xã vùng cao đặc biệt khó khăn này. Trong bối cảnh đó, việc các gia đình chọn làm nhà nền đất là một tất yếu. Số nhà nền đất chiếm tuyệt đại đa số trong đồng bào Tày ở những xã vùng thấp, nơi gần đường giao thông và những nơi có sự xen cư giữa hai dân tộc Tày - Kinh. Hiện nay, tại 2 bản Mỏ Gà và Phượng Hoàng, xã Phú Thượng chỉ còn 3 -4 ngôi nhà sàn mỗi bản. Tại trung tâm xã Cúc Đường, chúng ta cũng thấy rất nhiều nhà nền đất, tại các xã cao hơn như Vũ Chấn, Nghinh Tường, nhà nền đất cũng đã thấy lác đác xuất hiện. Những ngôi nhà nền đất của đồng bào ngày nay có kỹ thuật xây dựng và bố trí không gian không khác gì mấy nhà của người Kinh và phần lớn đều được bê tông hoá. Điều đó cũng cho thấy sự giao lưu và hội nhập nhanh của người Tày với nền văn hóa phổ thông. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 Cùng với những thay đổi trên, cách bố trí và sử dụng không gian trong ngôi nhà cũng thấy có những nét mới. Dù ở nhà sàn nhưng vẫn thấy nhiều gia đình có kê giường, tủ, bàn ghế giống như nhà nền đất. Gác xép thấy ít gia đình làm và sử dụng hơn. Trong ngôi nhà người ta cũng ít quy định khắt khe chỗ ăn ngủ của mỗi thành viên. Duy trì có bàn thờ là vẫn luôn được đặt ở gian chính với vị trí trang trọng nhất. Đó là một nét thay đổi nữa trong tư duy ăn ở của đồng bào. Nhìn vào những ngôi nhà của người Tày ở Võ Nhai ngày nay ta vẫn thấy còn đậm nét những nét truyền thống, những ưu điểm của nhà sàn. Nhưng quá trình phát triển và giao lưu kinh tế, văn hoá cũng như môi trường tự nhiên thay đổi đã làm cho ngôi nhà của đồng bào ít nhiều thay đổi, hội nhập và phù hợp hơn với hoàn cảnh hiện tại. Cùng với sự thay đổi ít nhiều của ngôi nhà thì những công trình kiến trúc công cộng cũng thay đổi nhưng mạnh mẽ và dễ nhận thấy hơn rất nhiều. Nếu như trước năm 1945 thì các bản Tày đều có đình bản. Nhưng dần dần do nhiều nguyên nhân, những ngôi đình này lần lượt mất đi. Các nguyên nhân chính có thể kể ra ở đây là do chiến tranh tàn phá; trải qua một thời gian dài các ngôi đình không được quan tâm, tôn tạo, văn hoá đình ngày càng đi vào dĩ vãng; các cuộc cải cách xã hội những năm 50 - 60, thế kỷ XX với tư tưởng "tả khuynh", quay lưng lại với văn hóa tâm linh truyền thống đã làm cho đình bản và những thiết chế văn hoá bản làng trở thành đối tượng bị xử lý, cải tạo, cấm đoán. Đình Thượng Nung là ngôi đình lớn và nổi tiếng nhất vùng thì nay gần như chỉ còn lại phần nền móng, vẫn chưa được tôn tạo. Đình Cúc, nay thuôc xã Cúc Đường bị thực dân Pháp đốt năm 1947. Đình Na Đồng cũng không còn tồn tại từ năm 1961 do bị bỏ bẵng và dột nát trong một thời gian dài. Hiện nay, số lượng đình bản của người Tày còn tồn tại ở Võ Nhai là không đáng kể. Trong số rất ít đó có thể kể đến đình Mỏ Gà thuộc xã Phú Thượng. Đình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 đã được vua Khải Định cấp sắc phong vào năm 1938. Sau một thời gian quá dài không được quan tâm, đình này hầu như bị hư hỏng hết. Năm 2007, đình Mỏ Gà mới được tôn tạo lại, nay đã tìm thấy sắc phong gốc và đang đề nghị được công nhận là di tích lịch sử văn hoá. Số phận của đình Mỏ Gà còn may mắn hơn rất nhiều so với đại đa số những ngôi đình bản đã từng tồn tại ở Võ Nhai. Ví dụ về trường hợp đình Mỏ Gà ở trên cho thấy việc tôn tạo và khôi phục phần nào ngôi đình cũng như những hoạt động văn hoá tín ngưỡng công cộng liên quan đến ngôi đình dù muộn nhưng vẫn còn tốt hơn rất nhiều nếu chúng ta làm ngơ cho văn hoá đình bị mất hẳn tại khu vực này. Cùng với sự mất đi lần lượt của những ngôi đình bản thì những ngôi miếu chung, nơi thờ thổ công của từng bản người Tày cũng hầu như không còn tồn tại nữa. Thời gian mất đi của đa số những ngôi miếu thổ thần này thường là ở thập kỷ 50 - 60 của thế kỷ XX. Khi miếu không còn thì văn hoá tín ngưỡng như thờ thổ thần chung hay các lễ hội cầu mùa cũng không còn nữa. Người dân trong các bản ngày nay hay thờ thổ công của riêng gia đình họ bằng cách lập những ban thờ cạnh nhà. Ngày nay công trình kiến trúc công cộng đáng kể nhất và được xây dựng khá phổ biến ở các làng bản Tày Võ Nhai là nhà văn hoá xóm bản. Những nhà văn hoá này do nhân dân trong bản tự đóng góp xây dựng là theo chủ trương xây dựng đời sống văn hoá mới ở khu dân cư. Đó là những điểm hội họp nhằm bàn những việc bản, việc xóm của cư dân. Trong các làng bản người Tày hiện nay, sở hữu công cộng của cộng đồng ngày càng được thu hẹp do nhiều nguyên nhân trong đó quan trọng nhất là quá trình tư nhân hoá trong việc sở hữu tư liệu sản xuất đang ngự trị đã nảy sinh từ lâu và nay đang chiếm ưu thế tuyệt đối. Ngoài những công trình công cộng như nhà văn hoá, đường xá, cầu cống, phai đập, kênh mương thì tất cả đều được tư nhân hoá từ rừng núi, ruộng đất đến các tư liệu sản xuất. Mọi thứ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 đều thuộc về từng gia đình riêng trong bản. Những gì được coi là "của chung" trong không gian sinh tồn đó còn lại không đáng kể. Chủ trương giao đất, giao rừng và công nhận gia đình là một đơn vị kinh tế độc lập được Nhà nước thực hiện sau Khoán 10 và đặc biệt là những năm gần đây. Như vậy, không gian sinh tồn của người Tày ở Võ Nhai do nhiều nguyên nhân như đã phân tích đã có nhiều biến đổi đáng chú ý, tích cực có và tiêu cực cũng có nhiều. Diện mạo vật chất của làng bản cũng đang cho thấy những tín hiệu đáng mừng. Đi đôi với đó là diện tích rừng tự nhiên bị thu hẹp nhanh chóng; môi trường sinh thái có nguy cơ mất cân bằng; ruộng nương bình quân ngày càng ít do dân số tăng nhanh, xóm bản ngày một thêm đông đúc, chật chội; những công trình kiến trúc công cộng có vai trò quan trọng trong lịch sử mất đi, khi cùng với đó là những thiết chế văn hoá đi kèm,… đó là những vấn đề đang đặt ra đòi hỏi phải có những chính sách vĩ mô hợp lý của nhà nước và địa phương cho vùng này. 3.2.2. Những biến đổi trong nền kinh tế Những chủ trương, đường lối và chính sách của Đảng, nhà nước qua các thời kỳ từ sau cách mạng tháng Tám cũng như những biến đổi về mặt không gian sinh tồn là những nguyên nhân cơ bản nhất làm cho kinh tế và đời sống vật chất của người Tày ở Võ Nhai có những thay đổi khá nhanh chóng so với giai đoạn đầu thế kỷ XX trở về trước. Trước khi xét những chuyển biến trong kinh tế và đời sống vật chất của đồng bào, chúng ta hãy tìm hiểu về những quan hệ sản xuất đã được xác lập và thay đổi trong cộng đồng Tày từ năm 1954 đến nay. Bởi vì nó có ảnh hưởng quan trọng đến đời sống kinh tế, vật chất cũng như các quan hệ trong làng bản. Năm 1954 là mốc đánh dấu miền Bắc nước ta được giải phóng và tiến lên xây dựng Chủ nghĩa xã hội. Theo chủ trương lúc đó, tiến lên chủ nghĩa xã hội trong nông nghiệp, việc quan trọng là phải dần xoá bỏ nền kinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 tế tiểu nông gia đình. Phong trào hợp tác hoá nông nghiệp được phát động, thực hiện trên toàn miền Bắc. Gia đình mất dần vai trò là một đơn vị kinh tế độc lập. Mỗi bản được biên chế thành vài đội sản xuất nhỏ, rồi một bản thành một đội sản xuất. Khi phong trào hợp tác hoá đạt đến đỉnh cao thì hợp tác xã liên bản ra đời gồm vài bản gần nhau. Bản lúc này trở thành một đội sản xuất thuộc hợp tác xã. Mọi tư liệu sản xuất đều được công hữu hoá. Làng bản không còn chức năng điều tiết với mọi vấn đề của cộng đồng. Cơ cấu kinh tế của đồng bào do vậy đã thay đổi rõ rệt. Các nghề thủ công gia đình bị mai một nhiều. Có thể nói mô hình hợp tác xã nông nghiệp đã tỏ ra không mấy phù hợp với trình độ sản xuất của đồng bào. Nó kìm nén phần nào sức sản xuất của nông thôn vùng Tày. Đường lối đổi mới của Đảng được đề ra tại Đại hội VI (1986) và nhất là chính sách Khoán 10 đã mang lại luồng gió mới cho kinh tế của người Tày ở Võ Nhai. Gia đình được xác lập lại như một đơn vị kinh tế tự chủ và nó đã nhanh chóng phát huy được vai trò truyền thống của mình. Xu hướng tư hữu hoá công cụ sản xuất và các tư liệu sản xuất khác ngày càng phát triển. Tư liệu sản xuất gia tăng cả về số lượng và chất lượng. Các công cụ cơ bản do hợp tác xã quản lý trở về thuộc quyền quản lý của các gia đình. Các gia đình tích cực đầu tư mua sắm những trang thiết bị hiện đại như: Máy cày mini, máy kéo, máy xay xát…đã có một số nơi có sự liên doanh tự nguyện giữa các hộ gia đình chủ yếu là cùng dòng tộc. Họ hùn vốn để làm kinh doanh dịch vụ. Cũng như nhiều vùng nông thôn trên cả nước, nền kinh tế tiểu nông được tái lập và đang là chủ đạo trong vùng dân tộc Tày ở Võ Nhai. Nó phù hợp với trình độ phát triển của đồng bào và là động lực cho sự thay đổi diện mạo nông thôn nơi đây. Trải qua rất nhiều những thăng trầm về kinh tế, văn hoá nhưng đến nay kinh tế nông nghiệp lúa nước vẫn là ngành kinh tế chủ đạo của người Tày ở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 Võ Nhai. Các ngành nghề khác vẫn chỉ mang tính chất phụ trợ, nông nghiệp lúa nước của đồng bào tính đến nay đã đạt được những tiến bộ rất đáng kể về tất cả các mặt như: tư liệu lao động, cơ cấu giống lúa, năng suất và chất lượng lúa gao. Như đã trình bày, chính sách Khoán 10 được thực hiện từ năm 1988 đã tác động tích cực tới nông nghiệp nông thôn trong vùng Tày ở Võ Nhai. Các gia đình được tự chủ về kinh tế nên phát huy tối đa khả năng lao động sáng tạo, trước nhất là trong nông nghiệp. Cơ cấu giống lúa và giống cây trồng nói chung có sự chuyển dịch mạnh mẽ. Tỷ lệ các giống lúa lai có năng suất cao ngày càng được người dân đưa vào sản xuất. Cây chè được trồng mới ở một số nơi, cây thuốc lá vẫn được đồng bào ưa trồng. Các loại rau màu và một số cây ăn quả đều tăng cả về diện tích và sản lượng. Hiện nay trong các bản Tày như ở xã Vũ Chấn và Cúc Đường thì hầu hết các gia đình đã sắm được máy cày mini để phục vụ sản xuất nông nghiệp, thay cho sức trâu bò. Việc mua sắm máy móc của đồng bào được nhà nước tạo điều kiện hỗ trợ cho vay vốn. Ngoài ra các lớp tập huấn về kỹ thuật cho đồng bào được tổ chức thường xuyên và miễn phí tại trung tâm các xã vùng cao. Rừng và nghề rừng vẫn là thế mạnh của các xã vùng cao ở Võ Nhai. Chương trình 327 của Chính phủ được triển khai với kế hoạch giao đất, giao rừng tới từng hộ nông dân đã góp phần thúc đẩy kinh tế nghề rừng phát triển. Các loại cây lấy gỗ như keo, mỡ, bạch đàn được trồng nhiều, thêm vào đó là những loại cây công nghiệp như: trám, hồi…Điều này vừa bảo vệ được rừng, lấy lại được cân bằng sinh thái và cũng góp phần đáng kể tăng thêm thu nhập cho mỗi hộ gia đình. Tuy nhiên, do hiện trạng giao thông chưa được cải thiện nên sản phẩm nông lâm nghiệp do đồng bào làm ra có giá thành rất thấp và lại khó tiêu thụ. Đó là một thiệt thòi rất lớn cho người dân ở khu vực này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 Ngành kinh tế chăn nuôi của người Tày những năm gần đây có nhiều nét mới so với chăn nuôi truyền thống của họ. Địa bàn chăn nuôi bị thu hẹp và sự xuất hiện của những chiếc máy cày mini, máy kéo đã làm cho đàn trâu trong các bản Tày suy giảm nhanh về số lượng. Tuy chưa có số liệu cụ thể nhưng qua khảo sát ở vài nơi, chúng tôi thấy có rất ít gia đình còn nuôi trâu. Nếu có thì số lượng cũng ít, thường nhà có cũng chỉ từ 1 - 2 con. Đồng bảo chủ yếu nuôi với mục đích bán thịt thương phẩm. Phương thức chăn thả trâu đàn cũng gần như không còn. Việc tậu trâu không được coi là việc hệ trong đời đối với người dân như trước đây. Tuy nhiên với tiềm năng chăn nuôi của vùng còn khá thì việc chăn nuôi trâu như vậy là không tương xứng. Lợn, gà và một số loại vật nuôi khác đã thấy có sự tăng trưởng về số lượng trong vùng. Nhưng phương thức chăn nuôi tập trung chưa thấy phổ biến. Kỹ thuật chọn giống và kỹ thuật chăn nuôi chưa được cải tiến nhiều. Đồng bào vẫn chủ yếu chăn lợn, gà, vịt với quan điểm tận dụng thức ăn thừa cũng như phụ phẩm nông nghiệp và các loại thức ăn từ tự nhiên nên năng suất rất thấp. Một năm họ thường chỉ cho xuất chuồng từ 1-2 lứa lợn. Gia cầm còn thả rông tự nhiên nhiều. Một số gia đình Tày ở vùng thấp như thị trấn Đình Cả, xã Phú Thượng qua học hỏi kỹ thuật sản xuất đã đầu tư chăn nuôi lợn gà tập trung với những giống hiện đại nên năng suất khá cao. Đây sẽ là mô hình được phát triển nhân rộng trong thời gian không xa tại những địa bàn cư trú của người Tày. Sự thâm nhập của nền kinh tế thị trường cũng như sự thay đổi trong tâm lý sản xuất của đồng bào đã làm cho những nghề chăn nuôi cổ truyền không còn tồn tại. Đó là nghê trồng dâu, nuôi tằm, thả cá ruộng. Nghề nuôi ong mật vẫn được duy trì và đang có cơ sở để phát triển. Tại một số xã phía bắc, người Tày đã có nghề mới là nuôi tắc kè. Nghề này xuất hiện từ việc đồng bào có thói quen bắt và sử dụng tắc kè tự nhiên để ngâm rượu và làm thuốc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 Nói chung, kinh tế nông nghiệp của người Tày ở Võ Nhai đã có những nét chuyển biến tích cực và đáng kể, năng suất và sản lượng tăng, do kỹ thuật và kinh nghiệm sản xuất được cải tiến đáng kể, cơ cấu giống có chuyển biến. Những hoạt động trong nền kinh tế nông nghiệp của đồng bào đã chuyển biến theo hướng sản xuất hàng hoá phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa. Ở nông thôn vùng Tày các nghề tiểu thủ công nghiệp đã bị mai một rất nhiều. Nghề mộc và đan lát còn được duy trì nhưng phát triển theo quy mô gia đình nhỏ bé, chưa có tính chất sản xuất hàng hoá. Tại đa số các làng bản, một số nghề chế biến nông lâm sản đang được đồng bào quan tâm phát triển như: ép dầu thực vật, làm đường mật, làm đậu phụ, nấu rượu, xay xát gạo…Những nghề này đang khẳng định vai trò của nó trong nền kinh tế của đồng bào. Rừng tự nhiên bị thu hẹp, lâm sản khan hiếm đã làm cho kinh tế tự nhiên của đồng bào không còn giữ được vị trí quan trọng như trước đây. Săn bắn chỉ còn là thú vui tiêu khiển. Sự khai thác quá mức và trái phép đã làm cho các loại hải sản nước ngọt cũng trở nên khan hiếm nhanh chóng. Kinh tế hái lượm vẫn giữ được một phần vai trò trong việc cải thiện bữa ăn của đồng bào. Mùa nào thức nấy, trong rừng hoặc ven sông suối vẫn cung cấp các loại rau sạch, măng, các loại nấm,… Trao đổi buôn bán của người Tày ở Võ Nhai đã phát triển tấp nập hơn trước khá nhiều với các trung tâm thương nghiệp như thị trấn Đình Cả, La Hiên, các chợ khu vực cụm xã như Cúc Đường, Thượng Nung. Hiện nay, đồng bào có thể bán bất cứ sản phẩm gì do họ làm ra và mua bất cứ thứ hàng thiết yếu nào ngay trong bản của họ. Trong các bản đều có những hộ gia đình người Tày tham gia kinh doanh, luân chuyển hàng hoá, khi hệ thống giao thông liên xã được hoàn thiện thì việc trao đổi buôn bán của vùng dân tộc Tày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 99 sẽ có điều kiện phát triển hơn rất nhiều. Đó là động lực cực kỳ quan trọng cho sự phát triển kinh tế của vùng, tránh bị tụt hậu quá xa so với các vùng khác trong huyện, trong tỉnh. Như vậy, nền kinh tế của người Tày ở Võ Nhai đã có những chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, sự biến đổi này đã diễn ra với một tốc độ chậm chạp. Đời sống kinh tế vật chất của đồng bào còn gặp nhiều khó khăn, thiếu thốn. Sản xuất hướng ra thị trường chưa có điều kiện phát triển. Cơ cấu kinh tế trong vùng tuy có chuyển biến nhưng chưa đủ mạnh để làm thay đổi diện mạo làng bản theo hướng phát triển hiện đại. Vùng này cần thêm nhiều sự hỗ trợ từ phía nhà nước và sự chỉ đạo sát sao, linh hoạt của chính quyền địa phương. 3.2.3. Sự biến đổi trong cơ cấu tổ chức 3.2.3.1. Trong các tổ chức quản trị Trong các làng bản của người Tày ở Võ Nhai ngày nay, tổ chức đã từng có vai trò "lập pháp" cho cộng đồng là hội đồng già làng đã không còn tồn tại. Tuy nhiên do truyền thống rất kính trọng người có tuổi trong cộng đồng nên các già bản hiện nay vẫn có tầm ảnh hưởng đáng kể trong cuộc sống của dân bản. Trong các cuộc họp bàn dân, bầu bán, người ta tôn trọng trước tiên ý kiến của những người cao tuổi. Họ có thể là những người đứng ra dàn xếp, giải quyết hài hoà các tranh chấp, xích mích thuộc phạm vi cộng đồng mình. Ngày nay, ở các xóm bản đều có các chi hội người cao tuổi. Trưởng bản trong lịch sử đã có uy tín và tầm ảnh hưởng lớn trong dân bản. Họ là người đại diện cho quyền lợi và nguyện vọng của cộng đồng. Họ cũng đại diện và thể hiện ý chí của bộ máy chính quyền. Khi các hợp tác xã ra đời thì chức danh này bị xoá bỏ và thay voà đó là các đội trưởng sản xuất. Đến giữa những năm 90- Thế kỷ XX công tác quản lý cơ sở được Đảng và Nhà nước tăng cường thì chức danh trưởng bản mới được phục hồi trở lại. Những người trưởng bản ngày nay vẫn do người dân bầu ra và được chính Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 quyền cấp xã công nhận. Cùng với trưởng bản, ngày nay ở hầu hết các bản Tày đã có tổ chức cơ sở Đảng cùng các hội đoàn thể xã hội khác như: Chi hội phụ nữ, hội người cao tuổi, cựu chiến binh, chi đoàn thanh niên, tổ hòa giải xóm bản,…Tất cả cấu thành hệ thống chính trị ở cơ sở. Trong các làng bản Tày ngày xưa, luật tục đã rất phổ biến. Nó là những chuẩn riêng của từng bản buộc mọi người dân trong bải phải tuân theo. Ngày nay, các luật tục đó vẫn còn tồn tại và được cải tiến, phát triển thêm dưới dạng quy ước xây dựng làng bản văn hoá, việc xây dựng những quy ước này được đưa ra bàn bạc dân chủ công khai và thống nhất từ các bản. Những quy ước này thể hiện sự thích nghi của các luật tục trong giai đoạn mới. Nó phù hợp với chủ trương của Đảng trong việc phát triển kinh tế, văn hoá ở nông thôn, vùng đồng bào dân tộc ít người. Nó thể hiện sự chắt lọc và phát huy những giá trị tốt đẹp từ trong truyền thống của đồng bào. 3.2.3.2. Trong tổ chức dòng họ So với giai đoạn đầu thế kỷ XX trở về trước thì ngày nay, tổ chức dòng họ của người Tày ở Võ Nhai không thấy có thay đổi nhiều. Người dân vẫn đặc biệt coi trọng mối quan hệ gia tộc họ hàng. Có việc gì dù lớn hay nhỏ, các gia đình cũng đều cần sự trợ giúp ủng hộ của những người đồng tộc. Nguyên tắc ngoại hôn dòng họ vẫn được duy trì. Tuy nhiên, xét về mặt tổ chức thì các dòng họ Tày ở Võ Nhai vốn đã lỏng lẻo thì nay càng lỏng lẻo hơn. Ít thấy có thờ cúng chung; từ đường và ruộng hương hoả, người trưởng tộc cũng không còn và nếu có thì vai trò cũng rất mờ nhạt,…Nhưng các thành viên trong họ không vì thế mà quên đi mối quan hệ họ mạc, truyền thống và công đức của cha ông họ dù đã trải qua nhiều đời, các liên hệ này được truyền nhau từ đời này sang đời khác. Trong các bản Tày ở Võ Nhai hiện nay hầu như không thấy có nghĩa địa chung của làng bản, nhưng các dòng họ lại có nghĩa địa chung của họ. Ở đó có mộ tổ và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 mộ của các thành viên trong họ được bố trí theo những quy định riêng của từng dòng họ. Xét về quy mô thì mỗi dòng họ ngày nay đã lớn hơn trước rất nhiều. Sự phát triển dân số đó cùng với sự di dân tìm đất đai để định cư và canh tác đã làm cho các thành viên trong họ có xu thế sống tản mát dần. Họ Nông gốc ở Cúc Đường, nhưng ngày nay gần như khắp 6 xã phía Bắc của Võ Nhai đều có các gia đình thuộc dòng họ này hoặc có các mối quan hệ khác liên quan đến nhau. Dù không còn tộc trưởng và những quy định thành văn nhưng mỗi khi có việc thì các gia đình trong họ đều cử thành viên của mình tập trung lại dưới sự chủ trì của những người có tuổi. Dịp mùng 3/3 âm lịch họ cử người cùng nhau vun đắp, chăm nom mộ tổ và nghĩa địa chung. Đó là những cơ hội tốt để các thành viên trong họ đoàn kết với nhau và được củng cố thêm ý thức dòng tộc. Mối quan hệ giữa các gia đình trong họ và mối quan hệ láng giềng là hai mối quan hệ bao trùm và đan xen lẫn nhau trong mỗi bản Tày cũng như của cả một khu vực có người Tày cư trú. Dù ít hơn người Kinh, nhưng ở trong mỗi làng bản Tày cũng có thấy ít nhiều tư tưởng cục bộ dòng họ, khép kín dòng họ. Xã Cúc Đường và tại nhiều bản của xã này, những người đứng đầu các ban ngành đoàn thể cũng là đa số người thuộc dòng hộ Nông. Tuy vậy, vấn đề này là không nặng nề và đáng lo ngại. Người ta vẫn đặc biệt tôn trọng nhau dù là trong hay ngoài họ trong các mối quan hệ. 3.2.3.3. Trong tổ chức phường phe Có thể nói trải quan thời gian và các biến động xã hội, rất nhiều thứ ở bản Tày Võ Nhai đã biến đổi so với trước kia. Nhưng, tổ chức phường phe (phường đám ma) thì vẫn còn đó. Tổ chức hoạt động của nó không khác gì nhiều so với trước kia. Mỗi bản có một phe với một trùm trưởng và một trùm phó (có nơi như ở bản Na Đồng, xã Vũ Chấn có 2 ông trùm trưởng). Phe vẫn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 chỉ là một tổ chức lo toan giúp đỡ nhau trong việc hiếu thuần tuý, không thấy tham gia vào các hoạt động khác. Quy định trong việc xử phạt các thành viên vẫn rất nghiêm khắc. Người ta vẫn có ý thức tự giác, tinh thần cộng đồng cao khi tham gia phương phe. Lý do cơ bản làm cho các phường phe tồn tại dai dẳng, hoạt động quy củ, được người ta coi trọng và muốn tham gia như vậy là do tinh thần cộng động, tương thân tương ái đã trở thành truyền thống của người dân. Hơn nữa, nghi lễ đám tang của người Tày vẫn còn rườm rà, phức tạp và tốn kém. Nếu không có sự trợ giúp đắc lực của phường phe thì tang chủ khó mà lo xong một đám tang tươm tất. Ngày nay, phổ biến trong các phường phe của người Tày ở Võ Nhai là những quy định riêng của từng phường phe được ghi lại thành văn bản. Họ thống nhất điều này thông qua những buổi họp của phe sau các đám tang. Những quy định đó chủ yếi nói về trách nhiệm của các thành viên trong các đám tang, vấn đề xử phạt những người vi phạm, đề cao vai trò và sự quyết định của những ông trùm phe. So với trước kia thì một đám tang của người Tày hiện nay được đơn giản đi khá nhiều, thời gian chỉ thường từ 2 - 3 ngày. Nhưng, trong đám tang không thể thiếu thầy cúng và sự trợ giúp của các phường phe. Thầy cúng, trùm phe và chủ nhà là những nhân vật quan trọng nhất trong đám tang. Sự tồn tại bền bỉ của các phường phe trong vùng Tày ở Võ Nhai cho thấy tinh thần cộng đồng, đoàn kết, giúp đỡ nhau trong lúc khó khăn của đồng bào không hề thuyên giảm qua thời gian. Phường phe là một minh chứng tiêu biểu nhất cho điều đó. Đó thực sự là một nét đẹp truyền thống của đồng bào Tày và cần được phát huy trong bối cảnh hiện nay khi Đảng ta đang phát động phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư. 3.2.3.4. Trong các hoạt động cộng đồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 Khác với tổ chức phường phe như đã trình bày ở trên, các hoạt động cộng đồng mà tiêu biểu nhất là lễ hội và thờ cúng chung từ lâu đã không được duy trì tại các bản người Tày ở Võ Nhai. Nguyên nhân chính của vấn đề này như đã nêu đó là sự mất đi của những ngôi đình bản, những ngôi miếu thờ thổ công của từng bản và quan trọng hơn là trong một thời gian khá dài chúng ta đã không quan tâm nhiều và trân trọng những giá trị văn hoá đặc trưng của từng dân tộc với tư tưởng: xây dựng được Chủ nghĩa xã hội là phải xây dựng được một nền văn hoá chung xã hội chủ nghĩa. Hoạt động thờ cúng hiện nay chỉ tồn tại trong từng gia đình, dòng họ. Các lễ nghi liên quan đến tín ngưỡng nông nghiệp đều không thấy còn tồn tại như lễ cầu mùa, lễ mừng cơm mới. Những ngôi miếu thờ thổ công chung của từng bản đã mất đi cách đây vài chục năm, khoảng những năm giữa và cuối thế kỷ XX đã kéo theo sự ra đi của những hoạt động thờ cúng chung này. Cùng với những ngôi miếu thờ thổ công, đình bản mất đi làm cho những hoạt động cộng đồng gắn với nó cũng không còn nữa. Trước năm 1945, các bản đều có được đình riêng và đã có đình thì sẽ có hội đình (hội lồng tồng) được tổ chức vào tháng giêng âm lịch. Những lễ hội lồng tồng mang những nét văn hoá Tày đặc trưng của Võ Nhai thường chỉ được tổ chức khoảng những năm 50 – 60, Thế kỷ XX trở về trước. Đó là giai đoạn còn tồn tại đình và văn hoá đình bản đang thịnh hành ở đây. Ngày nay hầu như không còn thấy bóng dáng những ngôi đình tại các bản Tày ở Võ Nhai, có chăng chỉ là những nền đất cũ (như đình Thượng Nung, đình Na Đồng). Hai ngôi đình tiêu biểu còn tồn tại đến ngày hôm nay là đình Mỏ Gà, xã Phú Thượng; đình Cả, thị trấn Đình Cả. Đình Cả thể hiện nét văn hoá pha trộn của cả người Tày, người Nùng, người Kinh. Đình Mỏ Gà mang đặc trưng của văn hoá Tày, Nùng hơn. Năm 2007, chính quyền địa phương đã cho tôn tạo lại đình này và cố gắng khôi phục lại lễ hội lồng tồng. Đó là cách làm rất tốt, tuy nhiên đây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 không phải là việc làm dễ dàng, vì từ lâu người dân ở đây đã không còn nhớ đến khái niệm “hội đình” và sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng tại đình, đặc biệt là lớp trẻ. Khi mà ngày nay những lễ hội truyền thống và những nét văn hoá đặc sắc của từng dân tộc đang được Đảng và Nhà nước khuyến khích khôi phục và phát huy; khi mà quá trình giao lưu kinh tế và văn hoá đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ giữa các vùng miền và các dân tộc; khi mà người dân, nhất là lớp trẻ ngày nay đang chạy theo nếp "văn hoá công nghiệp" đôi khi trái với thuần phong mỹ tục; khi mà sự thâm nhập của văn hoá độc hại đang từng bước làm băng hoại truyền thống đạo lý và lấn át những giá trị nhân văn,… thì việc nghiên cứu, đầu tư khôi phục lại phần nào văn hoá đình bản, nhất là lễ hội lồng tồng là một việc làm rất nên làm không chỉ ở vùng Tày Võ Nhai. Điều này muốn làm tốt được cần sự vào cuộc của ngành văn hoá, các cấp chính quyền địa phương và nhất thiết phải tham khảo ý kiến và tranh thủ được sự ủng hộ của người dân. 3.3. Một vài kiến nghị Qua quá trình khảo sát, nghiên cứu những vấn đề trong khuôn khổ đề tài này, nhất là qua việc tìm hiểu những biến đổi trong làng bản của người Tày, chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra đây vài ý kiến kiến nghị như sau: Một là về mặt tổng thể: Phải tiếp tục đẩy mạnh hơn nữa việc phát triển kinh tế - xã hội, xoá đói, giảm nghèo cho đồng bào; tăng cường hỗ trợ, ưu tiên cho vùng đặc biệt khó khăn; thực hiện có hiệu quả những chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách của Nhà nước, các chương trình, dự án của Chính phủ đối với vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Trong đó, việc cần làm ngay là hoàn thiện, nâng cao chất lượng hệ thống giao thông và các cơ sở hạ tầng quan trọng khác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 Hai là: Quan tâm đầu tư xây dựng được đội ngũ cán bộ cơ sở tốt về chuyên môn, giỏi về khả năng dân vận và có tinh thần nhiệt tình công tác. Muốn vậy trước hết Nhà nước và chính quyền địa phương phải tăng cường các khoản phụ cấp cho đội ngũ cán bộ này; trao quyền hành nhiều hơn nữa cho trưởng bản; kiện toàn hệ thống chính trị ở cơ sở để làm sao cho các tổ chức này không còn hoạt động mang tính hình thức nhằm phát huy hết vai trò của những tổ chức này trong điều kiện mới. Ba là: Làm tốt hơn nữa công tác tuyên truyền trên lĩnh vực văn hoá tư tưởng nhằm bài trừ hủ tục, những lễ nghi rườm rà và tốn kém trong những việc hiếu, hỷ,…. Phát huy những truyền thống văn hoá tốt đẹp và đẩy lùi sự thâm nhập của các loại hình văn hoá lai căng, độc hại. Bốn là, về cụ thể: Nhà nước và địa phương nên thực hiện một số công vịêc như: Nghiên cứu và khuyến khích sản xuất vật liệu phù hợp với điều kiện tại địa phương nhằm phục vụ cho nhu cầu dựng nhà đang gia tăng của đồng bào do gỗ ngày càng khan hiếm và đồng bào vẫn tiếp tục phá rừng, khai thác gỗ trái phép để dựng nhà và làm đồ gia dụng. Khuyến khích các bản trên cơ sở kế thừa, phát huy các mặt tích cực của luật tục để xây dựng được các quy chế, xây dựng làng bản văn hoá vừa phù hợp với thuần phong mỹ tục của đồng bào vừa không trái với pháp luật của Nhà nước. Tôn trọng và duy trì hoạt động của tổ chức phường phe, khuyến khích các phường phe xây dựng những quy định thành văn bản và không mâu thuẫn với quy chế chung của làng bản. Dù sớm hay muộn, chính quyền địa phương cũng nên tìm cách phục hồi lại những hoạt động cộng đồng làng bản, đặc biệt là hội lồng tồng như trường hợp của bản Mỏ Gà. Việc phục hồi này phải được thực hiện trên tinh thần tôn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 trọng những giá trị truyền thống, không quá "hiện đại hoá" mà vẫn đảm bảo tính hấp dẫn để thu hút đông đảo người dân trong cộng đồng tham gia. Trên phương diện vĩ mô, Nhà nước nên để cho làng bản được tự quản ở mức độ phù hợp để làm sao phát huy hết vai trò của nó trong việc điều chỉnh các mối quan hệ cộng đồng; bảo tồn các bản sắc văn hoá truyền thống đặc trưng của đồng bào. Pháp luật của Nhà nước thi hành ở vùng dân tộc nên có những quy định riêng, không mâu thuẫn và phải tôn trọng những điểm phù hợp, tiến bộ trong luật tục của đồng bào. Muốn vậy cần ban hành nghị định hướng dẫn thi hành cụ thể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 PHẦN KẾT LUẬN 1. Võ Nhai là địa bàn sinh sống của 8 dân tộc anh em, trong đó đông nhất là người Kinh, Tày, Nùng. Các dân tộc nơi đây đã có truyền thống đấu tranh cách mạng vể vang trong lịch sử. Dân tộc Tày có lịch sử định cư lâu đời nhất, họ chủ yếu cư trú taị 6 xã vùng cao phía bắc của Huyện với tỷ lệ trên 60%. Họ đã và đang cùng với các dân tộc anh em khác ra sức lao động sản xuất, phát triển kinh tế và tạo ra cho riêng mình một nền văn hoá đặc trưng mang đậm đà bản sắc dân tộc. 2. Các làng bản cổ xưa của người Tày ở huyện Võ Nhai đã được thành lập từ lâu, đồng thời với quá trình định cư, định canh của đồng bào ở khu vực này. Mỗi bản của người Tày lại có những tên gọi khác nhau. Những tên gọi này được đặt bao giờ cũng gắn liền với đặc điểm, vị trí địa lý, đời sống văn hoá, tình cảm và hoạt động sản xuất vật chất của đồng bào. Những tên gọi làng bản cổ xưa nhất ở vùng này thường mang những tiền tố như: Nà, Bản, Lũng, Khuổi. Qua những tên gọi này, chúng ta thấy ẩn trong đó nhiều thông tin về địa lý, địa vực, địa hình của làng bản đó. Những tên này tồn tại dai dẳng và đa số trong đó vẫn còn được bảo lưu đến ngày nay. Trải qua thời gian và nhiều sự biên động, một số tên gọi bản đã thay đổi, một số mất đi và nhiều tên gọi mới ra đời gắn liền với quá trình phát triển của vùng đất này. Quy mô của các bản Tày truyền thống ở Võ Nhai thường rất nhỏ. Giai đoạn đầu thế kỷ XX trở về trước, mỗi bản thường chỉ có dưới 10 gia đình. Số họ trong mỗi bản thường từ 2 - 3 họ trở lên. Những bản nhỏ nhất thường là bản mới thành lập do quá trình di cư tìm đất đai để ở và canh tác dẫn đến chia tách bản. Tại những thung lũng bằng phẳng, thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp thì bản thường đông hơn và cư trú mật tập. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 Người Tày là cư dân có truyền thống định canh định cư nên họ thường cố gắng chọn đất lập bản một lần. Bản thường được lập ở những nơi gần nguồn nước sông, suối. Đây là tiêu chí đầu tiên và quan trọng nhất của họ. Khu vực lập bản phải có đất đai để canh tác ruộng nương, có rừng để khai thác lâm thổ sản, có nơi để chăn thả gia súc,…Người Tày ở Võ Nhai không lập bản cheo leo trên vùng núi cao như người H'Mông, người Dao. Bản của họ thường ở thấp, tại các thung lũng gần đường giao thông. Ngoài ra, việc chọn đất lập bản cũng bị chi phối bởi yếu tố phong thuỷ. Các bản Tày xưa kia thường bố trí rải rác do dân cư thưa thớt. Dù lớn hay nhỏ, bản được chia ra làm vài xóm, mỗi xóm có vài gia đình, thậm chí có khi mỗi gia đình ở một khu vực biệt lập. Tuy vậy, giữa các bản với nhau đều có ranh giới được ngăn cách bởi những dòng suối, cánh rừng hay dãy núi. Người dân trong bản đều ý thức rõ phạm vi của bản mình và tôn trọng địa phận của các bản khác. Vì được bố trí rải rác nên các bản Tày ở Võ Nhai ít theo một hàng lối nhất định. Mỗi nhà một hướng khác nhau. Giữa bản không có một trục giao thông giống như làng cổ truyền của người Kinh. Những ngôi nhà và các xóm trong bản được nối với nhau bởi những con đường mòn bằng đất hoặc đá do dân bản góp sức làm. Tại các bản Tày cổ truyền ở Võ Nhai, người ta cũng không có thói quen rào giậu quanh bản như những người đồng tộc tại một số nơi ở Cao Bằng, Hà Giang, Lạng Sơn. Nhà nào biết rào riêng nhà nấy bằng những hàng rào nhằm hạn chế thú dữ đe dọa người và gia súc, chống trộm cướp. Nhà cửa trong các làng bản gồm 2 loại hình chủ yếu là nhà sàn và nhà nền đất, nhà nền đất của đồng bào mới xuất hiện cách nay khoảng vài chục năm. Nhà sàn là kiểu nhà truyền thống đã có từ rất lâu đời được dựng bằng những loại gỗ quý trong vùng như: đinh, táu, nghiến lát,…. Nhà sàn của đồng bào thường làm cột vuông và có từ 4 - 6 vì kèo. Nói chung, những ngôi nhà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 sàn của người Tày ở phía Bắc Võ nhai là còn giữ được nhiều nét truyền thống. Trong những làng bản Tày truyền thống đều thấy xuất hiện những ngôi đình bản và miếu thờ thổ công chung. Đình của người Tày ở đây thường được dựng rất lớn, chiều dài có khi tới trên 20m bằng những cột nghiến to hơn một người ôm. Đình được lợp bằng lá cọ, lá gianh. Thợ chính dựng đình được mời từ dưới xuôi lên. Vì vậy mà những ngôi đình ở đây mang đậm dấu ấn kỹ thuật của người Kinh. Việc dựng đình là công việc chung của cả bản. Đình là trung tâm cho các hoạt động văn hoá tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng của dân bản. Miếu thường nhỏ hơn, được dựng ở đầu làng hoặc dưới những gốc cây đa. Miếu được dựng để thờ thổ công bảo vệ làng bản. Ngoài đình và miếu, trong bản còn có những sở hữu công cộng như: rừng cây, nguồn nước, vật linh mà dân bản đều có quyền sử dụng và có trách nhiệm bảo vệ. Tại các bản Tày đều không thấy có nghĩa địa chung của bản mà chỉ có nghĩa địa của từng dòng họ. 3. Kinh tế truyền thống của người Tày ở Võ nhai mang nặng tính tự cung tự cấp. Đồng bào lấy canh tác lúa nước làm ngành kinh tế chính và quan trọng nhất. Chăn nuôi của họ mang tập quán chăn thả là chính, đặc biệt là thả trâu đàn và cá ruộng. Ngành nghề thủ công không có nhiều nét đặc trưng, chủ yếu sản xuất phục vụ theo nhu cầu nội tại của gia đình và làng bản. Trong những điều kiện như vây, hoạt động trao đổi, buôn bán kém phát triển, hệ thống chợ hình thành rất muộn. Kinh tế tự nhiên có vai trò quan trọng trong một thời gian dài. Những năm trở lại đây, kinh tế và đời sống vật chất của đồng bào đang có những chuyển biến rất đáng mừng. 4. Làng bản Tày cổ truyền là một tổ chức tự quản có quy chế tương đối chặt chẽ. Trong đó nổi lên vai trò của hội đồng già làng, trưởng bản và luật Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 tục của bản. Hội đồng già làng trong mỗi bản có vai trò như một cơ quan "lập pháp", sửa đổi, bổ sung và giám sát việc thực hiện luật tục của mỗi người dân và gia đình trong bản. Trưởng bản là do dân bầu ra, là người đặc biệt có uy tín với dân bản, có năng lực điều hành, ông là người đại diện cho quyền lợi, nguyện vọng của người dân và cũng đại diện cho chính quyền cấp trên trong việc thu thuế, bắt phu và giải quyết các vấn đề khác trong bản. Luật tục của các bản Tày ở Võ Nhai thường không thành văn, nó như "luật pháp" riêng của bản quy định tất cả các vấn đề như: ma chay, cưới xin, giải quyết tranh chấp, thái độ đối với của công và công việc chung của bản, buộc các thành viên phải tuân theo. Luật tục có vai trò vô cùng quan trọng trong cơ chế tự quản làng bản vì luật pháp của Nhà nước và quyền lực của chính quyền trung ương rất yếu ớt ở khu vực này. Tổ chức dòng họ của người Tày ở Võ Nhai nói chung không mấy chặt chẽ như ở người Kinh vùng đồng bằng Bắc bộ. Không có từ đường riêng, ít thấy có ruộng họ và không tổ chức họp họ thường xuyên nhưng người Tày vẫn đặc biệt coi trọng các mối quan hệ họ tộc. Trong một bản các mối quan hệ thân tộc chằng chịt với nhau, đan xen hoà quyện cùng mối quan hệ láng giềng. Người cùng họ khi có công việc gì trước tiên là tìm đến nhau và nhờ nhau giúp đỡ. Trong đa số các họ trước kia đều có những người trưởng họ, có uy tín khá lớn. Các họ cũng thường ghi tộc phả nhưng nay đều bị thất truyền. Tại khu vực Võ Nhai hiện nay người Tày phổ biến mang các họ như: Nông, Ma, Hoàng, Lý, Nguyễn… Tổ chức phường phe trong các làng bản ở Võ Nhai tồn tại bền bỉ và được bảo lưu qua những thăng trầm của xã hội Tày. Điều đặc biệt của phường phe ở đây là tổ chức này chỉ độc lo trợ giúp nhau trong việc hiếu mà không thấy tham gia vào các công việc khác như cưới xin hay làm nhà mới. Đồng bào quan niệm không thể để tổ chức chuyên lo những công việc hiếu truyền thống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 sang làm những việc "hỷ". Mỗi phường phe gồm một trùm trưởng và một trùm phó hoặc cả hai đều là trùm trưởng và thay nhau điều hành trong các đám tang. Phường phe là tổ chức điển hình cho tinh thần cộng đồng, đoàn kết tương trợ trong các làng bản Tày từ lâu trong lịch sử cũng như hiện nay. Là một xã hội nông nghiệp lúa nước truyền thống thì những lễ hội và thờ cúng liên quan đến tín ngưỡng nông nghiệp là khá phong phú trong các làng bản, đặc biệt là hội lồng tồng. Một nét đặc trưng trong các hội lồng tồng ở Võ Nhai là họ thường thuê những gánh hát nhà tơ (ca trù) và hát chèo từ dưới xuôi và các nơi khác đến biểu diễn. Lễ hội và những dịp thờ cúng chung có vai trò rất lớn trong việc gắn kết tinh thần cộng đồng trong bản, thể hiện đậm nét văn hoá truyền thống của dân tộc. Nhưng rất tiếc nay đã không còn và vẫn chưa mấy được khôi phục. Nói chung, xét ở mọi khía cạnh thì làng bản của người Tày đã và đang có vai trò rất quan trọng trong quá trình phát triển của tộc người cũng như đối với chính quyền cơ sở trong việc quản lý vùng nông thôn. Nó là một tổ chức xã hội cơ sở, tổ chức tự quản hoàn chỉnh. Nó củng cố tinh thần cộng đồng, giúp cộng đồng vượt qua mọi khó khăn thử thách. Nó là nơi mà trong đó người ta sáng tạo ra những gía trị văn hoá truyền thống tốt đẹp,… 5. Từ sau cách mạng tháng Tám đến nay do nhiều nguyên nhân mà làng bản của người Tày ở Võ Nhai đã có những thay đổi rất đáng kể. Về quy mô thì làng bản đã đông đúc hơn rất nhiều, số hộ, số nhân khẩu và tộc danh tăng lên, đất đai cho sản xuất bị chia ra nhỏ lẻ, rừng tự nhiên không còn đáng kể. Nền kinh tế hàng hoá ngày càng thâm nhập làm đẩy lùi kinh tế tự nhiên. Tuy nhiên, nông nghiệp lúa nước vẫn chiếm vị trí chủ đạo trong nền kinh tế của đồng bào. Đời sống của đồng bào còn đang gặp phải rất nhiều khó khăn, vất vả. Trên lĩnh vực văn hoá thì nhiều yếu tố văn hoá truyền thống của dân tộc bị mai một nhanh chóng. Sự mất đi của những ngôi đình bản, miếu bản cùng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 những hoạt động văn hoá tín ngưỡng đi kèm với nó như lễ hội lồng tồng và nhiều nghi lễ thờ cúng chung khác. Muốn đẩy mạnh phát triển kinh tế nâng cao đời sống vật chất của người dân, khôi phục, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá truyền thống, xây dựng nền văn hoá mới trong vùng đồng bào cần những chính sách đồng bộ từ kinh tế đến văn hoá, tranh thủ sự đồng tình ủng hộ và phát huy cao độ những sự tích cực trong truyền thống của đồng bào. Với sự hỗ trợ của Trung ương, địa phương cùng với tinh thần tích cực tự giác, cần cù, sáng tạo trong lao động, nắm bắt nhanh khoa học- kỹ thuật của đồng bào thì chúng ta tin tưởng lạc quan rằng tất cả các mặt trong đời sống của người Tày tại khu vực này sẽ thay đổi nhanh chóng theo chiều hướng tích cực. Đồng bào sẽ nhanh chóng hoà nhập và theo kịp tốc độ phát triển của địa phương và cả nước, bảo tồn và phát huy được những truyền thống văn hoá tốt đẹp mang đậm đà bản sắc dân tộc mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Văn Âu (2000), Một số vấn đề về địa danh học Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 2. Chính sách pháp luật của Đảng, Nhà nước về dân tộc, Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội, 2000. 3. Phan Hữu Dật (Chủ biên), Mấy vấn đề về lý luận và thực tiễn cấp bách liên quan đến mối quan hệ dân tộc hiện nay 2000 - 2001, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 4. Phan Hữu Dật (Chủ biên), Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam 1999, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 5. Phan Đại Doãn, Làng Việt Nam - mấy vấn đề kinh tế - xã hội 1992, Nxb Mũi Cà Mau. 6. Đại Nam nhất thống trí, tập 4, 1994, Nxb Thuận Hoá, Huế. 7. Đảng bộ tỉnh Thái Nguyên (2001), Đề án xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội huyện Võ Nhai giai đoạn 2001 - 2005 và định hướng đến năm 2010. 8. Đàm Nam Điền (2006), Tên làng xã huyện Hoà An, tỉnh Cao Bằng trước năm 1945, Khoá luận tốt nghiệp cử nhân, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam cổ trung đại, Đại học Sư phạm Thái Nguyên. 9. Đồng Khánh Dư địa chí: Thái Nguyên tỉnh, Sở Văn hoá Thông tin tỉnh Thái Nguyên. 10. Huyện uỷ Võ Nhai, Lịch sử đảng bộ huyện Võ Nhai, tập I, tập II. 11. Lưu Anh Hùng (1994), Buôn làng cổ truyền xứ Thượng, Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội. 12. Insun Yu (1994), Luật và xã hội Việt Nam thế kỷ XVII - XVIII, Bản dịch của Nguyễn Quang Ngọc, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 13. Nguyễn Hải Kế (1996), Một làng Việt cổ truyền ở đồng bằng Bắc bộ. Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 14. Lễ hội Lồng Tồng của người Tày, Nùng ở Đông Bắc Việt Nam (Đề tài nghiên cứu cấp Viện), Bảo tàng Văn hoá các dân tộc Việt Nam. 15. Lã Văn Lô, Hà Văn Thái (1984), Văn hoá Tày - Nùng, Nxb Văn hoá, Hà Nội. 16. Nguyễn Quang Ngọc (2009), Một số vấn đề làng xã Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 17. Nguyễn Phan Quang (1999), Việt Nam thế kỷ XIX (1802 - 1884), Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. 18. Sở Văn hoá Thông tin tỉnh Thái Nguyên (2002), Văn hoá dân gian Tày. 19. Tỉnh uỷ - Hội đồng nhân dân - Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (2007), Địa chí Thái Nguyên. 20. Trần Từ (1984), Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở đồng bằng Bắc bộ, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 21. Dương Thị The - Phạm Thị Thoa (1981), Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX (thuộc các tỉnh từ Hà Tĩnh trở ra), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 22. Đặng Nghiêm Vạn (1993), Quan hệ giữa các tộc người trong một quốc gia dân tộc, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 23. Viện dân tộc học (1992), Các dân tộc Tày, Nùng ở Việt Nam, Hà Nội. 24. Viện Khoa học Xã hội (1978), Các dân tộc thiểu số Việt Nam (nhiều tác giả), Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội. 25. Viện Ngôn ngữ học (2004), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng. 26. Uỷ ban dân tộc miền núi (2001), 55 năm công tác dân tộc và miền núi (1946 - 2000), Nxb Chính trị Quốc gia Hà Nội. 27. Đàm Thị Uyên (2007), Chính sách dân tộc của các triều đại phong kiến Việt Nam (Thế kỷ XI - XIX) - Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 115 DANH SÁCH NHỮNG NGƢỜI CUNG CẤP THÔNG TIN TT Họ và tên Tuổi Địa chỉ Nghề nghiệp 1 Nông Tiến Hỷ 87 Trường Sơn - Cúc Đường Hưu trí 2 Nông Tiến Thịnh 84 Trường Sơn - Cúc Đường Nông dân 3 Nông Tiến Sỹ 61 Trường Sơn - Cúc Đường Nông dân 4 Nông Tiến Sản 35 Trường Sơn - Cúc Đường Nông dân 5 Nông Anh Đài 55 Tân Sơn - Cúc Đường Cán bộ 6 Hoàng Thị Hà 70 Na Đồng - Vũ Chấn Nông dân 7 Ma Văn Tịnh 81 Na Đồng - Vũ Chấn Hưu trí 8 Hoàng Hồng Ninh 62 Na Đồng - Vũ Chấn Nông dân 9 Hoàng Văn Tuyết 48 Na Mấy - Vũ Chấn Cán bộ 10 Nông Ngọc Châu 31 Na Rang - Vũ Chấn Cán bộ 11 Nguyễn Hải Kế 75 Na Đồng - Vũ Chấn Hưu trí 12 Lành Tiến Phong 69 Mỏ Gà - Phú Thượng Hưu trí 13 Lành Tiến Huy 40 Mỏ Gà - Phú Thượng Nông dân 14 Hoàng Thị Phương 47 Phượng Hoàng - Phú Thượng Cán bộ 15 Nông Ngọc Chu 60 Bãi Lai - TT. Đình Cả Cán bộ 16 Nông Ngọc Toản 29 Bãi Lai - TT. Đình Cả Giáo viên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 116 PHỤ LỤC ẢNH Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 117 Ảnh 1, 2: Đƣờng vào bản Tày hôm nay Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 1 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 118 Ảnh 19, 20: Bàn thờ đƣợc đặt ở vị trí trang trọng nhất trong ngôi nhà của ngƣời Tày - Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 19 20 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 119 Ảnh 21: Bà Hoàng Thị Hà - Bản Na Đồng, xã Vũ Chấn bên ngôi nhà sàn truyền thống - Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 Ảnh 22: Gia phả của dòng họ Lành ở Bản Mỏ Gà, Phú Thƣợng Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 21 22 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 120 3 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 121 5 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 122 Ảnh 3, 4, 5, 6, 7, 8: Khuôn viên các gia đình Tày cƣ trú biệt lập Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 7 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 123 9 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 124 11 12 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 125 Ảnh 9, 10, 11, 12, 13, 14: Những xóm bản cƣ trú mật tập Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 13 14 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 126 Ảnh 15: Kinh tế đồi - rừng ở Võ Nhai trong thời kỳ đổi mới Nguồn: Lịch sử Đảng bộ huyện Võ Nhai, tập 2 Ảnh 16: Điện về bản vùng cao - Nguồn: Tác giả chụp năm 2010 15 16 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 127 Ảnh 17, 18: Sản xuất nông nghiệp ở Võ Nhai thời kỳ CNH - HĐH đất nƣớc Nguồn: Lịch sử Đảng bộ huyện Võ Nhai, tập 2 17 18