Luận văn Liên kết liên tưởng trong thơ Việt Nam

Xuân Quỳnh. Nhắc đến thơ Xuân Quỳnh là nhắc đến một hồn thơ phụ nữ hồn hậu, chân thành, da diết và cũng rất đắm say trong tình yêu. Tình yêu là nguồn cảm xúc vô tận cho thơ ca của bà. Mở đầu là bài thơ Sóng. Dữ dội và dịu êm Ồn ào và lặng lẽ Sông không hiểu nổi mình Sóng tìm ra tận bể Ôi con sóng ngày xưa Và ngày sau vẫn thế Nỗi khát vọng tình yêu Bồi hồi trong ngực trẻ Sóng là hình ảnh ẩn dụ của tâm hồn người con gái đang yêu, “em” là cái tôi trữ tình của nhà thơ. Sóng và em tuy hai mà một, có lúc phân chia, có lúc lại hòa nhập để nói lên những phương diện phong phú, phức tạp, nhiều mâu thuẫn nhưng thống nhất trong tâm hồn người con gái đang yêu. Đoạn thơ vừa trích dẫn đã nêu lên những dấu hiệu đặc trưng của con sóng, hay nói khác hơn là những đặc trưng, những phương diện khác nhau của tình yêu. Nói đến những dấu hiệu đặc trưng, nghĩa là ta đang nói đến phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Sóng có những dấu hiệu rất riêng, có lúc đối lập nhau nhưng lại thống nhất. Đó là dữ dội và dịu êm, ồn ào và lặng lẽ, sóng tìm ra tận bể. Tình yêu, nỗi khát vọng tình yêu luôn bồi hồi trong trái tim của những người trẻ tuổi. Giữa sóng và em có mối liên hệ khắng khít với nhau, đặc trưng của sóng cũng là những đặc trưng của tình yêu trong trái tim em. Và đoạn thơ có sự liên kết chặt chẽ với nhau một phần lớn là do phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Ngoài ra, còn có phương thức liên kết liên tưởng định vị, định vị trong thời gian. Và ở đây là cả một khoảng thời gian dài từ ngày xưa và đến cả ngày sau. Thơ Xuân Quỳnh có những nỗi niềm khao khát rất nữ tính và cũng có cả những phút giây ngậm ngùi, nuối tiếc, luyến lưu khi phải xa cách nhau. Đọc bài thơ Sân ga chiều em đi, chúng ta sẽ thấy rõ điều này. Sân ga chiều em đi Mênh mang màu nắng nhạt Bụi bay đầy ba lô Bụi cay xè con mắt Sân ga chiều em đi Gạch dưới chân im lặng Bóng anh in thành tàu Tóc anh xòa ngang trán Sân ga chiều em đi Bàn tay da diết nắm Vừa thoáng tiếng còi tàu Lòng đã Nam đã Bắc. Những luyến lưu, nuối tiếc, những hình ảnh đẹp trong đoạn thơ trên đều đã được định vị trong một không gian rất đặc trưng của buổi chia tay là sân ga, trong một thời gian rất ngậm ngùi và da diết buồn, đó là buổi chiều. Những sự vật, sự việc, hành động tồn tại trong không gian và thời gian ấy cũng là những biểu hiện cho một buổi tiễn đưa. Chẳng hạn như màu nắng nhạt, bụi cay xè mắt, gạch im lặng, ba lô, tiếng còi tàu; có bóng anh, có tóc anh xòa ngang trán, có bàn tay da diết nắm và có em đi. Thời gian và không gian trong bài thơ, những hình ảnh, cử chỉ,… đều thể hiện tâm trạng ngậm ngùi đưa tiễn. Đó cũng là một trong những minh chứng cho tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh. Xuân Quỳnh có rất nhiều bài thơ tình được phổ nhạc. Bài thơ Thơ tình cuối mùa thu là một trong những bài như thế. Tuy nhiên, chúng tôi không tìm hiểu bài thơ ở nhạc điệu mà tập trung vào đề tài của luận văn là các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ. Cuối trời mây trắng bay Lá vàng thưa thớt quá Phải chăng lá về rừng Mùa thu đi cùng lá Mùa thu ra biển cả Theo dòng nước mênh mang Mùa thu vào hoa cúc Chỉ còn anh và em Chỉ còn anh và em Là của mùa thu cũ Chợt làn gió heo may Thổi về xao động cả: Lối đi quen bỗng lạ Cỏ lật theo chiều mây Đêm về sương ướt cả. Vậy trong bài thơ này, có các phương thức liên kết liên tưởng nào? Phương thức liên kết liên tưởng thứ nhất là liên tưởng định vị, định vị trong không gian cuối trời, trong thời gian cuối mùa thu. Những sự vật tồn tại trong không gian đó là mây trắng bay, lá vàng thưa thớt. Những sự vật, sự việc, con người tồn tại trong thời gian đó là biển cả, hoa cúc, anh và em, gió heo may, cỏ lật theo chiều mây, đêm sương. Mặc dù đó là những đối tượng tồn tại trong thời gian cuối mùa thu, là những đối tượng của phương thức liên kết liên tưởng định vị, nhưng đồng thời, chúng ta cũng nhận thấy trong số những đối tượng đó, có một vài đối tượng là những dấu hiệu đặc trưng của mùa thu như hoa cúc, lá vàng, gió heo may. Vì thế, chúng vừa là đối tượng của phương thức liên kết liên tưởng định vị, vừa là những đối tượng của phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Phương thức liên kết liên tưởng thứ ba là liên tưởng bao hàm. Các đối tượng của phương thức liên kết liên tưởng này là biển cả và dòng nước mênh mông. Đây cũng là hiện tượng liên kết phức. Dòng nước mênh mang vừa là cái riêng trong cái chung là biển cả, vừa là dấu hiệu đặc trưng của cái chung ấy, nên nó có cả phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Phương thức liên kết liên tưởng tiếp theo là liên tưởng nhân quả. Trong mối quan hệ nhân quả, ta thấy có nguyên nhân là chợt làn gió heo may thổi về, kết quả của nguyên nhân đó là nó đã làm xao động cả: lối đi quen bỗng lạ, cỏ lật theo chiều mây, đêm về sương ướt cả. Trong số những đoạn thơ của Xuân Quỳnh mà chúng tôi đã tìm hiểu và phân tích các phương thức liên kết liên tưởng, có lẽ, đây là đoạn thơ có các phương thức liên kết liên tưởng rất phong phú và chúng như đan xen vào nhau. Chúng ta hãy cùng đến với một đoạn trong bài thơ Nói cùng anh để cùng tìm hiểu các phương thức liên kết liên tưởng có phong phú và đan xen nhau như đoạn thơ vừa rồi hay không. Có thể nói, Lưu Quang Vũ và tình yêu Lưu Quang Vũ là nguồn cảm hứng dào dạt và mãnh liệt trong thơ tình Xuân Quỳnh. Nói với anh là một trong những lời thơ nồng nàn mà Xuân Quỳnh dành riêng cho Lưu Quang Vũ. Em vẫn biết đấy là điều đã cũ Chuyện tình yêu, quan trọng gì đâu Sự gắn bó giữa hai người xa lạ Nỗi vui buồn đem chia sẻ cùng nhau […] Nhưng lúc này anh ở bên em Niềm vui sướng trong ta là có thật Như chiếc áo trên tường, như trang sách Như chùm hoa mở cánh trước hiên nhà. Nội dung chủ đạo trong lời nói với anh chính là chuyện tình yêu. Nhà thơ đã nói đến chuyện tình yêu bằng những hình ảnh, những cảm nhận như là sự gắn bó giữa hai người xa lạ, là nỗi vui buồn đem chia sẻ cùng nhau, là khi anh ở bên em thì niềm vui sướng trong ta là có thật. Những hình ảnh, những cảm nhận đó cũng chính là những dấu hiệu đặc trưng của tình yêu. Các câu thơ chứa chúng liên hệ chặt chẽ với nhau là do phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Ngoài ra, chúng tôi còn nhận thấy có phương thức liên kết liên tưởng định vị, định vị trong thời gian. Đó là lúc này anh ở bên em, cái cảm giác tồn tại trong khoảnh khắc ấy là niềm sung sướng trong ta là có thật. Hay ta cũng có thể nói rằng lúc này anh ở bên em là nguyên nhân, còn niềm sung sướng trong ta là có thật là kết quả. Đây cũng là trường hợp của hiện tượng liên kết phức. Như vậy, tương tự như đoạn thơ trên, đoạn thơ này cũng có nhiều phương thức liên kết liên tưởng và chúng cũng đan xen, hài hòa nhau. Tiếp theo, ta hãy đến với một đoạn trong bài thơ Hoa cúc. Có thay đổi gì không cái màu hoa ấy Mùa hạ qua rồi lại đến mùa thu Thời gian đi màu hoa cũ về đâu Nay trở lại vẫn như còn mới mẻ. Bao mùa thu hoa vẫn vàng như thế Chỉ em là đã khác với em xưa Nắng nhạt vàng, ngày đã quá trưa Nào đâu những biển chờ nơi cuối đất Liên kết liên tưởng trong đoạn thơ này là liên kết định vị và liên kết đặc trưng đan xen nhau. Thời gian định vị trong bài thơ này là mùa hạ qua rồi lại đến mùa thu. Sự vật và con người tồn tại trong thời gian đó là hoa cúc và em. Hoa cúc vừa là sự vật tồn tại trong thời gian này, vừa là dấu hiệu đặc trưng cho mùa thu. Đến lượt mình, cả hoa cúc và em đều có những dấu hiệu đặc trưng riêng. Hoa cúc thì vẫn vàng như thế, còn em thì khác, em đã có những biểu hiện những dấu hiệu khác xưa, nắng nhạt vàng, ngày đã quá trưa, em đã qua thời tươi đẹp nhất, chỉ có hoa cúc vẫn vàng rực mỗi độ thu về. Mọi thứ trong cuộc đời của mỗi người đều cũng sẽ thay đổi, duy chỉ có tình yêu thì sẽ mãi vĩnh hằng. Xuân Quỳnh đã nói rõ điều này trong bài thơ Tự hát Chẳng dại gì em ước nó bằng vàng Trái tim em, anh đã từng biết đấy Anh là người coi thường của cải Nên nếu cần, anh bán nó đi ngay […] Em trở về đúng nghĩa trái tim em Biết khao khát những điều anh mơ ước, Biết xúc động qua nhiều nhận thức Biết yêu anh và biết được anh yêu. Theo chúng tôi, đoạn thơ trên là một chuỗi các quan hệ nhân quả, chuỗi các phương thức liên kết liên tưởng nhân quả. Lần lượt, anh là người coi thường của cải là nguyên nhân, nên nếu cần, anh bán nó đi ngay là kết quả của nguyên nhân đó. Đến lượt mình, cả chùm nhân quả này lại là nguyên nhân, và kết quả của của nguyên nhân này là chẳng dại gì em ước trái tim em bằng vàng. Cứ như vậy, kết quả này lại là nguyên nhân của kết quả tiếp theo em trở về đúng nghĩa trái tim em. Có thể nói, đến đây thì chuỗi quan hệ nhân quả đã tạm dừng. Mạch liên kết của bài thơ được tiếp tục bởi phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Trái tim em, tình yêu của em có những dấu hiệu đặc trưng riêng như biết khao khát những điều anh mơ ước, biết xúc động qua nhiều nhận thức, biết yêu anh và biết được anh yêu. Những dấu hiệu đó cũng không phải là dấu hiệu đặc trưng riêng của Xuân Quỳnh mà là của tất cả bao người phụ nữ trong tình yêu. Xuân Quỳnh đã thổ lộ lòng mình, đồng thời cũng đã nói hộ nỗi lòng của những người phụ nữ khác. Nỗi lòng đó đã được Xuân Quỳnh nêu lên bằng hai trạng thái biết khao khát, biết xúc động. Đây là những trạng thái vốn có trong tâm hồn của những người phụ nữ đang yêu. Chúng là hai cái riêng của cùng một cái chung là tình yêu. Do đó, đoạn thơ trên cón có cả liên kết liên tưởng đồng loại. Trong tình yêu, trái tim của người phụ nữ, của Xuân Quỳnh vẫn chẳng bao giờ ngừng khao khát, vẫn luôn có những giây phút thổn thức khi nghĩ về anh, về hạnh phúc em anh. Điển hình là bài thơ Chỉ có sóng và em. Chúng ta hãy cùng tìm hiểu một đoạn ngắn của bài thơ này. Chỉ riêng điều được sống cùng nhau Niềm sung sướng với em là lớn nhất Trái tim nhỏ nằm trong lồng ngực Giây phút nào tim chẳng đập vì anh. Quan hệ giữa các câu thơ trên là quan hệ nhân quả. Các câu thơ liên kết với nhau do phương thức liên kết liên tưởng nhân quả. Nguyên nhân là được sống cùng nhau, kết quả là niềm sung sướng với em là lớn nhất, trái tim nhỏ nằm trong lồng ngực giây phút nào tim chẳng đập vì anh. Xuân Quỳnh hướng đến tình yêu với tất cả những gì mà bà có được, với nhịp đập trái tim, với tâm tư suy nghĩ và với cả điều tưởng chừng như đơn giản nhất, đó chính là Bàn tay em. Bàn tay em ngón chẳng thon dài Vết chai cũ, đường gân xanh vất vả Em đánh chắt chơi chuyền thuở nhỏ Hái rau dền rau dịu nấu canh Tập vá may, tết tóc một mình Rồi úp mặt lên bàn tay khóc mẹ. […] Bàn tay em, gia tài bé nhỏ Em trao anh cùng với cuộc đời em. Miêu tả bàn tay, Xuân Quỳnh đã miêu tả bằng những dấu hiệu đặc trưng, bằng cả những công việc thường nhật mà bà đảm trách. Tất cả những điều đó chỉ để diễn tả một nội dung duy nhất, đó là tình yêu. Đoạn thơ có cả phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng và liên kết liên tưởng định chức. Những dấu hiệu đặc trưng của bàn tay em là năm ngón chẳng thon dài, vết chai cũ, đường gân xanh vất vả. Bàn tay em đã từng làm những công việc như đánh chắt chơi chuyền thuở nhỏ, hái rau dền rau dịu nấu canh, tập vá may, tết tóc một mình, rồi úp mặt lên bàn tay khóc mẹ. Những dấu hiệu đặc trưng đó, những công việc em đã từng vốn dĩ là của riêng em, còn trong tình yêu với anh, nó đã là tài sản vô giá của anh, của tình yêu. Phương thức liên kết liên tưởng tiếp theo là liên tưởng bao hàm. Em trao anh bàn tay em, trao anh cả cuộc đời em, Đối với Xuân Quỳnh, những sự vật bình thường, những loài hoa bé nhỏ, mộc mạc cũng có thể trở thành hình tượng của thơ ca, của tình yêu. Chẳng hạn như hoa ngâu trong bài thơ Bao giờ ngâu nở hoa. Những bông hoa nho nhỏ Chỉ có chút hương đầm Ẩn vào trong kẽ lá Như mối tình lặng câm Vượt qua đồi qua suối Bỗng gặp một mùi hương Như lời yêu thầm gọi Đoạn thơ trên đã miêu tả những dấu hiệu đặc trưng của hoa ngâu. Vì thế, các câu thơ liên kết được với nhau là do phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Hoa ngâu có những dấu hiệu đặc trưng không thể nhầm lẫn với các loài hoa khác. Những dấu hiệu đó là những bông hoa nho nhỏ, chỉ có chút hương đầm, ẩn vào trong kẽ lá. Những dấu hiệu đó cũng là dấu hiệu đặc trưng cho tình yêu e ấp, kín đáo nhưng cũng rất thiết tha, là điều khiến người ta mơ tưởng và nhớ nhung cho dù có vượt qua đèo qua suối. Cũng như những bông hoa ngâu, hình tượng Thuyền và biển cũng là một trong những sáng tạo nghệ thuật độc đáo của Xuân Quỳnh. Nhà thơ đã mượn hai hình ảnh này để ẩn dụ cho tình yêu. Chỉ có thuyền mới hiểu Biển mênh mang nhường nào Chỉ có biển mới biết Thuyền đi đâu, về đâu Những ngày không gặp nhau Biển bạc đầu thương nhớ Những ngày không gặp nhau Lòng thuyền đau – rạn vỡ Nếu từ giã thuyền rồi Biển chỉ còn sóng gió Nếu phải cách xa anh Em chỉ còn bão tố. Thuyền và biển có mối quan hệ bao hàm nhau. Liên kết liên tưởng giữa chúng là liên tưởng bao hàm. Thuyền có những dấu hiệu đặc trưng riêng, và biển cũng có những dấu hiệu đặc trưng riêng, hay nói khác hơn, đó là những dấu hiệu đặc trưng của đôi lứa trong tình yêu mà chỉ có họ mới có thể thấu hiểu lẫn nhau mà thôi. Biển thì mênh mang, thuyền thì đi đây đi đó. Đặc điểm đi đây đi đó vừa là dấu hiệu đặc trưng, vừa có thể là chức năng của thuyền. Nên liên kết trong thơ còn có liên kết liên tưởng định chức. Phương thức liên kết liên tưởng tiếp theo là liên tưởng nhân quả. Các nguyên nhân lần lượt là những ngày không gặp nhau; nếu từ giã thuyền rồi; nếu phải cách xa anh; kết quả của các nguyên nhân trên lần lượt là biển bạc đầu thương nhớ, là lòng thuyền đau rạn vỡ; biển chỉ còn sóng gió; em chỉ còn bão tố. Trên đây, chúng tôi đã tìm hiểu các phương thức liên kết liên tưởng ở một số đoạn thơ trong những bài thơ tình của nhà thơ Xuân Quỳnh. Tiếp theo, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu các phương thức liên kết liên tưởng trong một số bài thơ khác của bà. 3.3.2. Những bài thơ khác Đầu tiên là bài thơ Thơ viết cho mình và những người con gái khác. Các cô gái cùng thời với tôi Tôi giống cô và lại khác các cô Trán tôi dô ra bướng bỉnh hơn, bàn tay thô lại còn vụng nữa. Vụng đến nỗi không chỉ mó đến đâu là đổ vỡ Mà khi nói chuyện với ai, tôi thấy tay thừa không biết giấu vào đâu. Trong đoạn thơ trên, Xuân Quỳnh đã nêu ra những dấu hiệu khác biệt của mình so với những người con gái khác cùng thời. Những dấu hiệu đó là trán tôi dô ra bướng bỉnh hơn, bàn tay thô lại còn vụng nữa. Đoạn thơ trên liên kết được với nhau một phần là do phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Đồng thời, cũng có cả phương thức liên kết liên tưởng nhân quả. Nguyên nhân là bàn tay thô lại còn vụng nữa, từ nguyên nhân ấy đã dẫn đến kết quả là mó đến đâu là đổ vỡ và khi nói chuyện với ai, tôi thấy tay thừa không biết giấu vào đâu. Tuy nhiên, theo chúng tôi nghĩ, đó chỉ là những cảm nhận riêng rất khiêm tốn của nhà thơ về bàn tay mình. Cũng bàn tay thô và vụng đó, Xuân Quỳnh đã từng xem như là cả cuộc đời em và dành trọn cho anh. Chúng ta đã từng cảm thấy một Xuân Quỳnh rất nồng nàn, tha thiết, mãnh liệt trong tình yêu, nhưng lại cũng có thể một Xuân Quỳnh rất hồn nhiên, dí dỏm trong cuộc sống thường nhật. Điều này đã được thể hiện trong bài thơ Thơ vui về phái yếu Chúng tôi chỉ là những người đàn bà bình thường không tên tuổi Quen với việc nhỏ nhoi bếp núc hằng ngày Cuộc sống ngặt nghèo phải tính sao đây Gạo, bánh, củi, dầu chia thế nào cho đủ Đầu óc linh tinh toàn nghĩ về chợ búa Những quả cà, mớ tép, rau dưa Đối với Nít và Kăng, những siêu nhân nay và xưa Xin thú thực: chúng tôi thờ ơ hạng nhất Chúng tôi còn phải xếp hàng mua thịt Sắm cho con đôi dép đến trường Chúng tôi quan tâm đến xà phòng, đến thuốc đáng răng Lo đan áo cho chồng con khỏi rét… Trong đoạn thơ trên, ta thấy có phương thức liên kết liên tưởng định chức. Nhà thơ đã khái quát những công việc nhỏ nhoi thường nhật của những người phụ nữ trong gia đình. Những công việc đó là việc bếp núc, nghĩ về chợ búa, xếp hàng mua thịt, sắm cho con đôi dép đến trường, lo đan áo cho chồng con khỏi rét. Hình ảnh người phụ nữ hiện lên trong đoạn thơ là hình tượng điển hình cho bao nhiêu người phụ nữ Việt Nam khác. Họ là những người hết mực yêu chồng thương con, họ có thể làm được tất cả mọi việc vì chồng, vì con nhưng không hề ca thán. Đó là những đặc trưng của người phụ nữ Việt Nam, do đó, những chi tiết này có thể được xem là yếu tố của phương thức liên kết liên tưởng định chức, lại cũng có thể là yếu tố của phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng. Đây cũng là một trong những trường hợp có hiện tượng liên kết phức thường thấy trong thơ ca. Tiếp theo là một đoạn trích trong bài thơ Không đề Sắc lá phong rực vàng lên lần cuối Trái mùa thu chín vội trước khi xa Như ngọn lửa bùng lên rạng rỡ Ánh hoàng hôn rực cháy trước hiên nhà Cũng có thể mùa thu chưa hết Vẫn còn đang lưu luyến khách đi qua Cũng có thể là tôi đến chậm Thấy màu mây rừng lá tưởng còn thu. Toàn cảnh được miêu tả trong bài thơ này là cảnh tàn thu. Mùa thu là đề tài muôn thuở của thi nhân từ Đông Tây kim cổ. Tuy mỗi nhà thơ có một cách cảm nhận và miêu tả khác nhau về mùa thu, nhưng mùa thu bao giờ cũng có những dấu hiệu đặc trưng vốn có của nó. Những dấu hiệu đặc trưng đó cũng được gợi lên trong bài thơ Không đề của Xuân Quỳnh. Đó là sắc lá phong rực vàng lên lần cuối, trái mùa thu chín vội trước khi xa, ánh hoàng hôn rực cháy trước hiên nhà. Đoạn thơ có chút gì đó như ngậm ngùi, lưu luyến khi mùa thu dần xa. Phương thức liên kết liên tưởng thứ hai trong đoạn thơ này là liên tưởng nhân quả. Nguyên nhân là có thể tôi đến chậm, vì đến chậm nên thấy màu mây rừng lá tưởng còn thu. Mặc dù đoạn thơ miêu tả cảnh tàn thu, nhưng tác giả vẫn gợi lên trong lòng người đọc một khung cảnh với vẻ đẹp rực rỡ, tràn đầy sức sống và cũng rất nên thơ. Trong thơ ca, có những hình ảnh, những tứ thơ xuất phát từ trí tưởng tượng, từ cảm xúc, từ những rung động trước vẻ đẹp rực rỡ của thiên nhiên, của đất trời; nhưng có khi, nó cũng xuất phát từ những điều rất mộc mạc, bình dị và rất đời thường. Chẳng hạn như Tiếng gà trưa. Trên đường hành quân xa Dừng chân bên xóm nhỏ Tiếng gà ai nhảy ổ: “cục … cục tác cục ta” Nghe xao động nắng trưa Nghe bàn chân đỡ mỏi Nghe gọi về tuổi thơ. Tiếng gà trưa Ổ rơm hồng những trứng Này con gà mái tơ Khắp mình hoa đốm trắng Này con gà mái vàng Lông óng như màu nắng. Điều khiến cho thi sĩ cảm thấy nao nao, rung động lại là âm thanh rất đỗi đời thường, rất quen thuộc và ấm áp – tiếng gà trưa. Đoạn thơ được gói gọn trong một không gian nghệ thuật tuyệt đẹp là xóm nhỏ. Trong không gian đã được định vị đó, tồn tại những sự vật, những âm thanh của cuộc sống. Đó là tiếng gà ai nhảy ổ, ổ rơm hồng những trứng, con gà mái tơ, con gà mái vàng. Phương thức liên kết liên tưởng thứ nhất là liên tưởng định vị. Phương thức liên kết liên tưởng thứ hai là nhân quả. Quan hệ nhân quả diễn ra theo một chuỗi liên hoàn. Vì đã đẻ trứng ổ rơm hồng những trứng, nên gà mái mới cục … cục tác cục ta. Tiếp theo, tiếng gà trưa đã khiến cho xao động nắng trưa, nghe bàn chân đỡ mỏi, nghe gọi về tuổi thơ. Phương thức liên kết liên tưởng thứ ba là liên tưởng đồng loại. Hai yếu tố của phương thức liên kết liên tưởng này là con gà mái tơ, con gà mái vàng. Phương thức liên kết liên tưởng thứ tư là liên tưởng đặc trưng. Con gà mái tơ với dấu hiệu đặc trưng của nó là khắp mình hoa đốm trắng, còn con gà mái vàng thì lông óng như màu nắng. Ở đâu trên đất nước này đều cũng có thể trở thành tình yêu. Đó có thể là xóm nhỏ trong đoạn thơ trên, là nơi mà nhà thơ ghé qua trong phút chốc, nhưng có những nơi chốn đã gắn bó thân thuộc như Hà Nội, trên Những con đường tháng giêng. Tôi yêu những con đường Hà Nội Cuối năm cây cơm nguội lá vàng Những ngọn đèn thắp sáng lúc hoàng hôn Mái phố cũ nhấp nhô trong khói nhạt. Ngã năm rộng, cỏ ven hồ xanh mướt Năm nay đào nở sớm, tháng giêng sang Tháng giêng bỡ ngỡ búp bàng non Nhiều trẻ con và nhiều chim sẻ. Đoạn thơ trên có phương thức liên kết liên tưởng định vị, định vị trong không gian và cả thời gian. Đó là những con đường Hà Nội vào tháng giêng. Những sự vật, hiện tượng được định vị trong không gian và thời gian đó là cây cơm nguội lá vàng, những ngọn đèn thắp sáng lúc hoàng hôn, mái phố cũ nhấp nhô trong khói nhạt, ngã năm rộng, cỏ ven hồ xanh mướt, đào nở sớm, búp bàng non, nhiều trẻ con và nhiều chim sẻ. Phương thức liên kết liên tưởng thứ hai là liên tưởng đặc trưng. Trong số những sự vật, hiện tượng tồn tại trong không gian và thời gian ấy có những dấu hiệu đặc trưng của Hà Nội, có những dấu hiệu đặc trưng cho tháng giêng, cho mùa xuân. Những dấu hiệu đặc trưng của Hà Nội là cây cơm nguội lá vàng, mái phố cũ, ngã năm rộng, cỏ ven hồ. Đó là những dấu hiệu rất riêng của Hà Nội, không nhầm lẫn với bất cứ nơi nào khác. Còn những dấu hiệu đặc trưng của tháng giêng, của mùa xuân là cỏ xanh mướt, đào nở, búp bàng non. Những hình ảnh đó đã gợi lên một bức tranh thiên nhiên tươi mát và tràn đầy sức sống mỗi độ xuân về. Mỗi mùa trong năm đều có những dấu hiệu đặc trưng riêng. Mùa xuân là thế, mùa hạ cũng có những dấu hiệu đặc trưng riêng của mình. Và dưới đây là một đoạn ngắn trong bài thơ Tháng năm. Giấc ngủ vừa chợp qua Nắng đã về trước cửa Đêm ngắn phút gần nhau Ngày dài như nỗi nhớ. Trong đoạn thơ trên có những dấu hiệu đặc trưng của tháng năm và có cả những đặc trưng của tình yêu. Tháng năm có đặc trưng là ngày dài đêm ngắn, tình yêu có đặc trưng là nhớ nhung khi xa cách. Và đặc biệt là khi yêu, cảm giác được ở gần bên nhau bao giờ cũng ngắn ngủi, còn xa cách nhớ nhung thì dường như kéo dài hơn. Những dấu hiệu đặc trưng của mùa còn được tái hiện trong bài thơ Mùa hạ. Đó là mùa của những tiếng chim reo Trời xanh biếc, nắng tràn trên khắp ngả Đất thành cây, mật trào lên vị quả Bước chân người bỗng mở những đường đi. […] Mùa hạ của tôi, mùa hạ đã đi chưa Ôi tuổi trẻ bao khát khao còn, hết? Mà mặt đất màu xanh là vẫn biển Quả ngọt ngào thắm thiết vẫn màu hoa. Mùa hạ được miêu tả bằng những dấu hiệu đặc trưng như tiếng chim reo, trời xanh biếc, nắng tràn trên khắp ngả, quả ngọt ngào thắm thiết vẫn màu hoa. Những màu sắc rực rỡ, những hoa trái ngọt ngào đó còn là hình ảnh ẩn dụ cho khát vọng tuổi trẻ. Tuổi trẻ với những khát vọng cống hiến, khát vọng được đến những miền đất xa lạ, đầy khó khăn thử thách để được trải nghiệm, để được dấn thân vì đất nước, vì dân tộc. Họ có thể lên rừng, xuống biển hay đến những hải đảo xa xôi để thỏa khát vọng của mình. Xuân Quỳnh cũng thế, và Những bông hoa đầu tiên ra đảo ra đời trong hoàn cảnh như vậy. Chỉ có hoa mẫu đơn Ở lâu rồi trên đảo Dù lộng lẫy đến đâu Một mình thành đơn điệu Dù đẹp đến thế nào Một mình buồn cũng héo Giờ mới thêm hoa lựu Như đốm lửa vừa nhen Hoa ngâu còn mềm yếu Sống xa nhà chưa quen Lạc vài bông lay-ơn Như dáng người thành phố Cây ngọc lan còn nhỏ Nên mùi hương chưa về Phượng chưa đỏ mùa ve Hát trên miền đất lạ…. Phương thức liên kết liên tưởng bao trùm đoạn thơ này là liên tưởng đồng loại. Bài thơ viết về những bông hoa đầu tiên ra đảo. Những bông hoa đó là hoa mẫu đơn, hoa lựu, hoa ngâu, hoa lay-ơn, hoa ngọc lan, hoa phượng. Ngoài ra, tác giả còn miêu tả những loài hoa này với những dấu hiệu đặc trưng riêng của chúng. Hoa mẫu đơn thì đẹp và lộng lẫy, hoa lựu thì như đốm lửa vừa nhen, hoa ngâu thì mềm yếu, hoa lay-ơn thì như dáng người thành phố, cây ngọc lan thì còn nhỏ, mùi hương chưa về, hoa phượng thì chưa đỏ. Đoạn thơ có phương thức liên kết liên tưởng đồng loại, liên kết liên tưởng đặc trưng và liên kết liên tưởng nhân quả. Hoa mẫu đơn có đẹp, có lộng lẫy nhưng vì ở một mình nên đơn điệu và buồn héo. Cây ngọc lan vì còn nhỏ nên mùi hương chưa về. Trên đây, chúng tôi đã tìm hiểu các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ của Xuân Quỳnh qua những bài thơ tình và những bài thơ khác. Ở mỗi loại thơ, chúng tôi chọn ra những đoạn trong mười bài bất kì và xem chúng như từng văn bản riêng lẻ để phân tích các phương thức liên kết liên tưởng. Kết quả khảo sát được chúng tôi trình bày trong bảng 8 dưới đây. Bảng 8: Thống kê phương thức liên kết liên tưởng trong thơ Xuân Quỳnh Kiểu LKLT Thơ tình Những bài thơ khác Tổng cộng LT bao hàm 3 0 3 – 5,8% LT đồng loại 1 2 3 – 5,8% LT định lượng 0 0 0 – 0% LT định chức 3 1 4 – 7,8% LT định vị 4 2 6 – 11,4% LT đặc trưng 11 10 21 – 40,4% LT nhân quả 9 6 15 – 28,8% 52 Từ bảng thống kê trên, chúng tôi nhận thấy trong các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ Xuân Quỳnh, phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng có ưu thế nhất với có tần số xuất hiện là 21/52, chiếm tỉ lệ 40,4% trên tổng số các phương thức liên kết liên tưởng; phương thức liên kết liên tưởng định lượng là phương thức hạn chế nhất, không có trường hợp nào. Tiếp theo là các phương thức liên kết liên tưởng lần lượt có tần số xuất hiện từ cao đến thấp như sau: liên tưởng nhân quả (15 – 28,8%), liên tưởng định vị (6– 11,4%), liên tưởng định chức (4 – 7,8%), liên tưởng bao hàm và liên tưởng đồng loại (3 – 5,8%). Xuân Quỳnh là một nhà thơ có bản sắc tương đối rõ rệt. Thơ Xuân Quỳnh bao giờ cũng là tiếng nói rất riêng của một tâm hồn phụ nữ thông minh, sắc sảo và giàu lòng yêu thương. Tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh đẹp và trong sáng, nó không chỉ đơn thuần là tình yêu mà còn tượng trưng cho cái đẹp, cái cao quý, tượng trưng cho niềm khát khao tự hoàn thiện mình. Nói đến tình yêu, bà luôn có những liên tưởng mới mẻ, táo bạo và cũng rất đời thường. Từ những hình ảnh bình thường, quen thuộc của thiên nhiên như sóng, biển, mây trắng bay, chùm hoa nở trước hiên nhà, … đến những hình ảnh trong đời thường của người phụ nữ như bàn tay em, trái tim em, cuộc đời em …đều có thể trở thành phương tiện liên tưởng để diễn đạt tình yêu. Bên cạnh mảng thơ tình, Xuân Quỳnh còn viết về nhiều chủ đề khác nhau, mà ở mỗi chủ đề, bà lại có những phát hiện, đóng góp mới. Những hình ảnh, cấu tứ, cảm xúc và liên tưởng thường đến trong thơ Xuân Quỳnh một cách tự nhiên nhưng rất uyển chuyển và tinh tế. Chẳng hạn như trong Thơ viết cho mình và những người con gái khác hoặc Thơ vui về phái yếu, ta có thể thấy những hình ảnh liên tưởng là những hình ảnh bình thường, đơn giản, tưởng chừng như không thể nào thành thơ, thế nhưng với thơ Xuân Quỳnh, chúng đến tự nhiên và đầy xúc cảm. Hay như tiếng gà trưa bên xóm nhỏ có thể giúp ta liên tưởng đến cuộc sống yên bình của quê hương đất nước. Đó cũng chính là niềm tin, niềm hi vọng của dân tộc ta trong cuộc kháng chiến chống Mĩ. Cái hay, cái mới lạ, độc đáo trong thơ Xuân Quỳnh là ở chỗ từ những hình ảnh bình thường, quen thuộc tác giả có thể liên tưởng đến những vấn đề khác đẹp hơn, cao cả hơn, đó là tình yêu và sự sống của người phụ nữ. Thoáng nhìn, ta thấy hình ảnh trong thơ Xuân Quỳnh quá đỗi bình thường, nhưng bất kì hình ảnh nào trong thơ bà cũng đều có hai lớp nghĩa, một là lớp nghĩa thực, một là lớp nghĩa biểu tượng. Điều này cũng đã phần nào thể hiện phong cách, tài năng và trí tuệ của nhà thơ. Đặc điểm thơ Xuân Quỳnh là sự trẻ trung, hồn nhiên cộng với cái thông minh, dân dã thể hiện qua những cảm xúc tinh tế, những nhận xét tinh vi, và hầu như lúc nào cũng pha chút hài hước, tinh nghịch tạo nên dấu ấn riêng về liên tưởng. 3.4. Tiểu kết Qua quá trình nghiên cứu các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ của một số tác gia văn học Việt Nam thời kì hiện đại, chúng tôi bước đầu có được những kết quả như trong bảng 9 sau đây:Bảng 9: Thống kê phương thức liên kết liên tưởng trong thơ Việt Nam hiện đại Kiểu LKLT Thơ Hàn mặc Tử Thơ Chế Lan Viên Thơ Xuân Quỳnh Tổng cộng LT bao hàm 5 1 3 9 – 6,8% LT đồng loại 4 1 3 8 – 6,1% LT định lượng 0 1 0 1 – 0,75% LT định chức 1 1 4 5 – 3,77% LT định vị 3 11 6 20 – 15,15% LT đặc trưng 13 11 21 45 – 34,1% LT nhân quả 16 13 15 44 – 33,33% 132 Vì điều kiện thời gian và dung lượng của một luận văn không cho phép chúng tôi tìm hiểu thơ ca của tất cả các tác gia văn học Việt Nam hiện đại, nên chúng tôi chỉ có thể chọn ba tác gia tiêu biểu để khảo sát. Và ở mỗi tác giả đó, chúng tôi cũng không đủ điều kiện để có thể xem xét toàn bộ các tác phẩm thơ ca của họ, mà chỉ tìm hiểu khoảng từ mười lăm đến hai mươi bài thơ. Từ bảng 9 trên đây, chúng tôi có một số nhận xét như sau: Nhìn chung, tần số xuất hiện và tỉ lệ các phương thức liên kết liên tưởng mà cả ba nhà thơ đã vận dụng là không đồng đều. Ở cả ba tác gia, chúng tôi đã phân tích được tổng cộng là 132 phương thức liên kết liên tưởng. Phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng chiếm ưu thế nhất, với tần số xuất hiện là 45/132, chiếm tỉ lệ là 34,1%. Tiếp theo là phương thức liên kết liên tưởng nhân quả (44 – 33,33%). Các phương thức liên kết liên tưởng tiếp theo có tần số xuất hiện từ cao đến thấp là: liên kết liên tưởng định vị (20 – 15,15%), liên kết liên tưởng bao hàm (9– 6,8%), liên kết liên tưởng đồng loại (8 – 6,1%); liên kết liên tưởng định chức (5 – 3,77%) và phương thức liên kết liên tưởng được sử dụng hạn chế nhất là phương thức liên kết liên tưởng định lượng (1 – 0,75%). Hai phương thức liên kết liên tưởng có tần số xuất hiện nhiều nhất là liên kết liên tưởng đặc trưng và liên tưởng nhân quả. Đó là vì: trong khoảng đầu thế kỉ XX, văn học Việt Nam bắt đầu bước vào quá trình hiện đại hóa, thơ ca cũng không ngoại lệ. Các nhà thơ trong thời kì này đã có những cách tân mới mẻ cho thơ ca, thơ ca đã vượt ra khỏi tính quy phạm vốn có của thơ cũ. Các nhà thơ chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ thơ ca phương Tây, đặc biệt là thơ ca lãng mạn của Pháp. Đồng thời, thơ ca hiện đại cũng chịu tác động rất quan trọng của hoàn cảnh xã hội Việt Nam lúc bấy giờ. Thơ ca thời kì hiện đại không chỉ đơn thuần là thơ tả cảnh ngụ tình như thời kì trước, mà các nhà thơ đã tìm tòi và sáng tạo ra những cách diễn đạt, những liên tưởng mới mẻ và táo bạo để miêu tả cho đặc sắc các sự vật, sự việc và diễn tả một cách tốt nhất những tâm tư, suy nghĩ và tình cảm của con người, vốn chịu ảnh hưởng từ nhiều trào lưu văn hóa khác nhau. Qua quá trình phân tích các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ ca Việt Nam hiện đại, chúng tôi cũng đã phần nào phát hiện được nét độc đáo trong phong cách thơ của từng tác giả. Trước hết, trong thơ của Xuân Quỳnh, đặc sắc hơn cả là những bài thơ tình. Tình yêu, hạnh phúc trong tình yêu và viết về điều đó là cả niềm đam mê và lẽ sống của nhà thơ. Xuân Quỳnh đã mượn nhiều hình tượng khác nhau từ thiên nhiên, từ cuộc sống để diễn tả cho tình yêu của mình. Những cách miêu tả và liên tưởng của nhà thơ đã tạo cho người đọc ấn tượng về một người phụ nữ chân thành, da diết trong tình yêu, luôn khao khát về hạnh phúc đời thường nhưng cũng chứa đựng nhiều âu lo khắc khoải. Những liên tưởng của Xuân Quỳnh có khi hồn nhiên, tinh nghịch nhưng cũng có khi mãnh liệt và đầy bão tố. Ta cũng có thể bắt gặp cái khắc khoải âu lo, cái dữ dội, đau đớn trong thơ của Hàn Mặc Tử. Thế giới liên tưởng trong thơ Hàn Mặc Tử là cả một thế giới siêu thực. Yêu thương trong tưởng tượng và đớn đau, điên loạn cũng trong tưởng tượng. Trăng, máu và linh hồn là những nhân vật thường xuất hiện trong thơ ông. Trăng nhảy múa, trăng nằm sóng soãi, máu ràn rụa, hồn phiêu diêu,… Không gian nghệ thuật trong thơ Hàn Mặc Tử đã chứng tỏ một trí tưởng tượng phong phú, một tài năng nghệ thuật độc đáo có một không hai trong thơ ca hiện đại Việt Nam. Nếu thơ Hàn Mặc Tử là cả một thế giới siêu thực thì thơ Chế Lan Viên lại những vần thơ đầy tính triết lí. Một nét đặc sắc khác trong phong cách Chế Lan Viên là sự phong phú, đa dạng và đầy biến hóa của hình tượng thơ. Nhờ triết lí mà cái quen thuộc bỗng được lạ hóa, cái cảm thấy bỗng được nhận ra, để người đọc thấy giàu thêm về nhận thức và cảm xúc. Người đọc như có thêm nhiều trải nghiệm mới với thơ Chế Lan Viên. Những hình tượng trong thơ Chế Lan Viên thể hiện một khả năng liên tưởng thần bí, kì lạ. Một ảnh hưởng ghê gớm, một ý tưởng rùng rợn, nếu tác động vào xúc giác của Chế Lan Viên thì tức khắc chúng sẽ tự do biến hóa theo ý muốn của trí tưởng tượng. Vì thế, đọc thơ Chế Lan Viên, ta thấy nó như thực, như mơ, như ảo huyền, mộng mị, để hiểu được nó, ta phải dùng đến trí tưởng tượng cùng với trực giác của mình. Trong thơ Chế Lan Viên có hai loại hình ảnh, đó là loại có tính chất hiện thực và loại có tính chất ẩn dụ, tượng trưng. Tiêu biểu cho thế giới nghệ thuật trong thơ Chế Lan Viên là loại hình ảnh thứ hai. Hầu hết hình ảnh trong thơ ông đều tồn tại dưới dạng biểu tượng, tượng trưng, khái quát. Có thể nói, thơ Chế Lan Viên thể hiện một nguồn cảm hứng dồi dào cùng với một sức liên tưởng mãnh liệt. KẾT LUẬN 1. Nhìn chung, các phương thức liên kết liên tưởng được vận dụng trong thơ của các tác giả Việt Nam trung đại và hiện đại được lựa chọn khảo sát là không đồng đều nhau về số lượng và tỉ lệ. Phương thức liên kết liên tưởng đặc trưng chiếm ưu thế nhất, với tần số xuất hiện là 81/275, chiếm tỉ lệ 29,45%. Tiếp theo là phương thức liên kết liên tưởng nhân quả (66 – 24%). Các phương thức liên kết liên tưởng khác có tần số xuất hiện lần lượt từ cao đến thấp là: liên kết liên tưởng định vị (44 – 16%), liên kết liên tưởng đồng loại (42 – 15,28%), liên kết liên tưởng bao hàm (23– 8,36%), liên kết liên tưởng định chức (15 – 5,46%); được sử dụng hạn chế nhất là phương thức liên kết liên tưởng định lượng (4 – 1,45%). Có thể hình dung như ở bảng 10 sau đây: Bảng 10: Thống kê các phương thức liên kết liên tưởng trong thơ Việt Nam trung đại và hiện đại Kiểu LKLT Thơ ca thời kì trung đại Thơ ca thời kì hiện đại Tổng cộng LT bao hàm 14 – 9,8% 9 – 6,8% 23 – 8,36% LT đồng loại 34 – 23,78% 8 – 6,1% 42 – 15,28% LT định lượng 3 – 2,1% 1 – 0,75% 4 – 1,45% LT định chức 10 – 6,99% 5 – 3,77% 15 – 5,46% LT định vị 24 – 16,78% 20 – 15,15% 44 – 16% LT đặc trưng 36 – 25,17% 45 – 34,1% 81 – 29,45% LT nhân quả 22 – 15,38% 44 – 33,33% 66 – 24% Tổng cộng 143 132 275 Tất nhiên, sự so sánh trên chỉ là về lượng, còn về chất thì lại có sự khác biệt đáng kể. Riêng phương diện liên kết liên tưởng, mỗi nhà thơ đều đã có những sáng tạo vô cùng độc đáo. 2. Thơ Nguyễn Trãi thể hiện một tình yêu đằm thắm với cảnh sắc thiên nhiên và tấm lòng yêu nước nồng nàn. Ta có thể thấy nhiều nét đặc sắc, mới mẻ của Nguyễn Trãi ở ngay những vấn đề, đề tài dường như rất quen thuộc, rất chung của các nhà Nho là thú ẩn dật thanh nhàn, thói đời đen bạc, nhân tình thế thái,…. Hình ảnh liên tưởng trong thơ Nguyễn Trãi là những hình ảnh rất bình dị, gần gũi. Bên cạnh đó, ta cũng có thể thấy những hình tượng, những liên tưởng mang màu sắc triết lí về lẽ sống, những chiêm nghiệm trong cuộc đời. Trong mảng thơ thiên nhiên, có cả những hình ảnh diễm lệ lẫn những hình ảnh giản dị, mộc mạc; đó có thể là những hình ảnh được miêu tả theo thủ pháp ước lệ tượng trưng vốn rất quen thuộc trong thơ ca trung đại, cũng có thể là những hình ảnh được miêu tả theo thủ pháp tả thực. Dù là ước lệ hay tả thực thì chúng đều là những yếu tố, những phương tiện để nhà thơ liên tưởng đến một nội dung ý nghĩa sâu sắc hơn: tình yêu đối với thiên nhiên, đối với quê hương đất nước. Nét đặc biệt trong thơ Nguyễn Trãi là giàu màu sắc triết lí. Có lẽ vì thế mà những hình tượng, những liên tưởng trong thơ ông dường như cũng vận động theo một quy luật nhất định: vận động đến cái đẹp, cái cao cả. Rõ ràng, các phương thức liên kết liên tưởng đã góp phần không nhỏ trong việc tạo nên phong cách nghệ thuật thơ Nguyễn Trãi. 3. Liên tưởng trong thơ Hồ Xuân Hương thật độc đáo. Bà đã truyền sức sống và cái sắc sảo đa tình của mình cho những sự vật, sự việc rất bình thường. Đi vào thơ ca của bà, chúng đã mang tầng nghĩa mới đầy xúc cảm. Ta lại cũng có thể thấy ở Hồ Xuân Hương một khát vọng mãnh liệt về cuộc sống hạnh phúc, chống lại những gì ràng buộc con người, chống lại những cái giả dối hoặc trái tự nhiên. Điều mà bà khao khát là một cuộc sống tự do, thoải mái trong đó con người, đặc biệt là người phụ nữ, phải có quyền hưởng lạc thú chính đáng ở đời. Trong thơ Hồ Xuân Hương, ta thường thấy những liên tưởng tục mà thanh vốn rất quen thuộc trong văn học dân gian. Cách thức liên tưởng đầy tính nghệ thuật mà cũng rất đời thường đó đã tạo nên phong cách độc đáo cho thơ ca Hồ Xuân Hương: bác học nhưng cũng rất bình dân. 4. Như Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến là một trong những cây đại thụ của nền văn học dân tộc. Nông thôn Việt Nam vốn dĩ rất đẹp, rất gợi cảm, nhưng qua thơ của Tam nguyên Yên Đổ lại xuất hiện thêm những góc nhìn mới. Những hình ảnh, những chi tiết từ hiện thực khách quan được nhà thơ quan sát, cảm nhận và đưa vào tác phẩm hết sức tinh tế. Ngôn ngữ thơ ông đã đi sát với đời sống thường ngày. Hình ảnh liên tưởng trong thơ Nguyễn Khuyến thường đơn sơ, khơi gợi, thể hiện qua những chi tiết bình dị, sống động. Nó nâng sức sống, làm tăng giá trị biểu cảm cho các câu thơ. Nguyễn Khuyến đã rất thành công trong việc chuyển đổi những tinh túy của đời thường thành thơ. Ông được mệnh danh là nhà thơ của làng cảnh Việt Nam chính vì những cảnh, người, vật qua cảm nhận, liên tưởng của ông đều đậm đà phong vị quê hương đất nước. 5. Thơ Hàn Mặc Tử là sự giằng xé của một con người khao khát tình yêu, cuộc sống và một con người đau thương, điên loạn, cô độc, bơ vơ trước cuộc đời. Hàn Mặc Tử có một trí tưởng tượng rất phong phú, nhạy cảm, tinh tế và phi thường. Vì thế mà liên tưởng trong thơ ông luôn gắn với những hình ảnh siêu thực. Thơ ông đầy những hình ảnh kì lạ mà lộng lẫy, đau thương mà hồn nhiên. Một đặc điểm khác trong thơ Hàn Mặc Tử là thường có yếu tố gợi tình. Nó len lỏi vào nhiều câu thơ, nhiều bài thơ có khi thể hiện ra bằng từ ngữ, có khi lại là những hình ảnh ẩn dụ, tượng trưng, thậm chí là hơi ma quái. Cái hay, cái độc đáo của thơ ông còn là sự liên tưởng, sự mở rộng nhiều chiều của thời gian và không gian. Trường liên tưởng trong thơ Hàn Mặc Tử là sự giao thoa giữa đời thực và mộng ảo. 6. Nói đến thơ Chế Lan Viên là nói đến thơ của hệ thống liên tưởng mang tính ẩn dụ. Thơ ông không có loại miêu tả hay giải thích hiện thực mà chỉ có thơ soi rọi từ chiều sâu, qua những nhận thức, suy nghĩ và liên tưởng. Liên tưởng trong thơ Chế Lan Viên đặc biệt mang chất trí tuệ và vẻ đẹp triết lí. Một nét đặc sắc khác trong liên tưởng của Chế Lan Viên là sự phong phú, đa dạng và đầy biến hóa của hình tượng thơ. Những chi tiết hiện thực của đời sống vào thơ ông bao giờ cũng được hóa thân thành hình tượng thơ giàu mỹ cảm, hàm chứa tư tưởng. Thơ Chế Lan Viên luôn mở rộng trường liên tưởng, giàu tính khái quát và tượng trưng. Hiện thực vào thơ ông như được lọc qua tấm kính ngũ sắc, mới lạ hơn và có một sức hấp dẫn riêng. 7. Xuân Quỳnh là nhà thơ của hạnh phúc đời thường. Xuân Quỳnh làm thơ cốt để diễn tả cuộc sống của chính mình về tất cả mọi phương diện: những khát khao, những tình cảm, những suy nghĩ, và sự sống của một người phụ nữ. Với một hồn thơ như thế, trường liên tưởng trong thơ Xuân Quỳnh luôn là những hình ảnh, những yếu tố rất đỗi đời thường, gắn bó với cuộc sống hằng ngày của người phụ nữ, hay những hình ảnh thiên nhiên quen thuộc. Nói thế không có nghĩa là Xuân Quỳnh đem tất cả những gì đơn giản, bình thường nhất vào thơ ca, mà bà đã có những sự lựa chọn giàu chất trí tuệ. Nét đặc biệt là từ những hình ảnh đời thường, quen thuộc đó, Xuân Quỳnh đã gợi được ở người đọc sự đồng cảm và những liên tưởng bất ngờ đến một tình yêu nồng nàn, sâu lắng mà cũng đầy thảng thốt, âu lo… 8. Mặc dù mỗi một nhà thơ đều có những nét riêng trong liên tưởng, nhưng qua tìm hiểu, chúng ta vẫn nhận ra trong tác phẩm của họ một số điểm tương đồng. Hồ Xuân Hương và Xuân Quỳnh là hai nhà thơ cùng có những khát vọng mãnh liệt về hạnh phúc trong tình yêu. Nhưng thông qua những liên tưởng trong thơ, ta thấy ở Hồ Xuân Hương có nỗi niềm chua xót rồi lại ngang tàng và bướng bỉnh, phản kháng; còn ở Xuân Quỳnh ta lại thấy sự trăn trở, lo âu. Hình ảnh và ngôn từ trong thơ Hồ Xuân Hương thường theo môtip quen thuộc của dân gian tục mà thanh, còn hình ảnh và ngôn từ trong thơ Xuân Quỳnh thì lại không như thế, nó rất đời thường mà cũng rất thanh thoát. Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến đều có tấm lòng yêu nước thương dân nồng nàn và sâu sắc. Từ những sự vật, sự việc gần gũi, quen thuộc, qua liên tưởng của Nguyễn Trãi, chúng có thể trở thành nơi để nhà thơ kí thác tâm tư, tình cảm và cảm xúc, đặc biệt là tấm lòng yêu nước thương dân hoặc là biểu tượng của triết lí sống. Nguyễn Khuyến cũng cùng nỗi lòng với dân với nước như Nguyễn Trãi, nhưng ông đã thể hiện điều này qua những liên tưởng kín đáo hơn. Nguyễn Trãi và Chế Lan Viên là hai nhà thơ sống và sáng tác ở hai thời đại khác nhau, nhưng liên tưởng trong thơ ca của hai ông vẫn có nét tương đồng. Đó là tính triết lí được biểu đạt thông qua các hình tượng nghệ thuật. Tuy nhiên, triết lí của Nguyễn Trãi gắn với những hình ảnh bình dị, quen thuộc, còn triết lí của Chế Lan Viên lại gắn với những hình ảnh mang tính biểu tượng, tượng trưng. Chế Lan Viên đã đau thương, bi lụy với Điêu tàn, Hàn Mặc Tử cũng đớn đau và điên loạn với Thơ điên. Đặc điểm chung nhất liên kết liên tưởng trong thơ Hàn Mặc Tử là những yếu tố siêu thực, còn trong thơ Chế Lan Viên là những hình ảnh giàu tính biểu tượng và tính triết lí. Giữa Hàn Mặc Tử và Hồ Xuân Hương cũng có điểm tương đồng. Cả hai cùng viết về những cảm xúc mang tính bản năng nhưng Hàn Mặc Tử liên tưởng bằng những hình ảnh siêu thực, còn Hồ Xuân Hương lại liên tưởng qua những hình ảnh ẩn dụ mang tính phồn thực. * Từ những kết quả nghiên cứu của luận văn này, có thể khẳng định, phương thức liên kết liên tưởng là phương thức liên kết giàu tính nghệ thuật; vì vậy, trong thơ ca từ trung đại đến hiện đại, phương thức liên kết này luôn luôn có tần số xuất hiện cao, với những biểu hiện hết sức đa dạng và phong phú. Nó góp phần làm nên phong cách nghệ thuật, cá tính sáng tạo của từng tác giả, dĩ nhiên là với những tác giả thực tài. Chính sự sáng tạo của những nhà thơ tên tuổi trong văn học Việt Nam từ trung đại đến hiện đại đã mang đến những giá trị ngữ nghĩa – ngữ dụng bất ngờ cho phép liên kết liên tưởng trong tiếng Việt. Chúng tôi cũng tự thấy, nghiên cứu về liên kết liên tưởng trong thơ ca Việt Nam nói riêng, thơ ca thế giới nói chung, là một việc làm rất thú vị và bổ ích nhưng cũng không hề dễ dàng. Đối với chúng tôi, luận văn này chỉ là bước đầu. Hy vọng chúng tôi sẽ có dịp trở lại với đề tài này ở một mức độ khác cao hơn, sâu hơn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Diệp Quang Ban (1989), “Khả năng xác lập mối liên hệ giữa phân đoạn ngữ pháp và phân đoạn thực tại câu tiếng Việt”, Ngôn ngữ, số 4. 2. Diệp Quang Ban (2006), Văn bản và liên kết trong tiếng Việt, Nxb Giáo dục (GD). 3. Diệp Quang Ban (2007), Văn bản (Dự án đào tạo giáo viên trung học cơ sở của Bộ Giáo dục và Đào tạo), Nxb Đại học Sư Phạm. 4. Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo của văn bản, Nxb GD. 5. Võ Bình (1975), “Bàn thêm một số vấn đề về vần thơ”, Ngôn ngữ, số 3. 6. Nguyễn Phan Cảnh (1987), Ngôn ngữ thơ, Nxb Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội. 7. Nguyễn Tài Cẩn – Vũ Đức Nghiệu (1980), “Một vài nhận xét bước đầu về ngôn ngữ trong thơ Nguyễn Trãi (qua số liệu thống kê)”, Ngôn ngữ, số 3. 8. Nguyễn Tài Cẩn (1988) và Võ Bình, “Thử bàn thêm về thể thơ lục bát”, Văn hóa dân gian, số 3+4. 9. Nguyễn Tài Cẩn (2001), “Truyền thống gieo vần trong thơ chữ Hán ở Việt Nam”, trong Một số chứng tích về ngôn ngữ, văn tự và văn hóa, Nxb Đại học Quốc gia (ĐHQG) Hà Nội. 10. Mai Ngọc Chừ (1986), “Một số kết quả nghiên cứu vần thơ dưới ánh sáng ngôn ngữ học”. Trong Những vấn đề ngôn ngữ học về các ngôn ngữ phương Đông,Viện ngôn ngữ học, Hà Nội. 11. Hữu Đạt (1996), Ngôn ngữ thơ Việt Nam, Nxb GD. 12. Hữu Đạt (1996), “Đặc điểm phong cách của thơ và ca dao”, Ngôn ngữ, số 4. 13. Nguyễn Thiện Giáp (1989), Ngôn ngữ văn hóa và Ngôn ngữ văn chương, KHXH, số 1. 14. Nguyễn Thiện Giáp (2006), Những lĩnh vực ứng dụng của dụng học Việt ngữ, Nxb ĐHQG, Hà Nội. 15. M.A.K, Halliday and Ruqaiya Hasan (1976), Cohesion in English, Long man – London and New York. 16. M.A.K, Halliday (2001), Dẫn luận ngữ pháp chức năng, Nxb ĐHQG Hà Nội. (Hoàng Văn Vân dịch). 17. Kate Hamburger (2004), Logic học về các thể loại văn học (Người dịch: Vũ Hoàng Địch, Trần Ngọc Vương), Nxb ĐHQG Hà Nội. 18. Tế Hanh (1998), “Chữ và nghĩa trong thơ”, Văn học, số 12. 19. Hồ Sĩ Hiệp (2002), “Cái vỏ hình thức thơ Đường trong SGK văn học”, Ngôn ngữ, số 8. 20. Lê Anh Hiền (1973), “Vần thơ và cái nền của nó trong thơ Việt Nam”, Ngôn ngữ, số 4. 21. Lê Trung Hoa, Hồ Lê (1990), Thú chơi chữ, Nxb Trẻ Tp HCM. 22. Trần Hoàng (1998), “Những sắc thái tình cảm tế nhị của dấu câu tiếng Việt”, Ngôn ngữ và đời sống, số 1, tr 12-13. 23. Trần Hoàng (2000), “Vầng trăng từ độ….”, Ngôn ngữ và đời sống, số 9, tr 3-4. 24. Bùi Công Hùng (1981), “Các thành phần của câu thơ”, Văn học, số 3. 25. Tố Hữu (1998), “Tiếng Việt giàu và đẹp, phải biết khơi nguồn sáng tạo từ đó”, Văn học, số 12. 26. Đỗ Văn Hỷ (1993), Người xưa bàn về văn chương, Tập 1, Nxb KHXH, Hà Nội 27. R. Jakobson (Trần Duy Châu biên khảo), Thi học và ngữ học, Nxb VH, Hà Nội, 2008. 28. Thụy Khuê (1995), Cấu trúc thơ, Nxb Văn nghệ. 29. Đông La (2001), “Đôi nét về thơ hiện đại và cách tiếp cận”, Ngôn ngữ, số 2. 30. Đinh Trọng Lạc (1975), “Về sự phân tích ngôn ngữ tác phẩm văn học trong nhà trường”, Ngôn ngữ, số 2. 31. Nguyễn Lai (1981), “Sự gắn bó giữa văn chương và chữ nghĩa”, Văn nghệ, số 51. 32. Nguyễn Lai (1998), Ngôn ngữ với sáng tạo văn học và tiếp nhận văn học, Nxb GD. 33. Mã Giang Lân (2003), Thơ Hàn Mặc Tử và những lời bình, Nxb Văn hóa Thông tin. 34. Hồ Lê (1975), “Tính khác biệt và tính thống nhất giữa nghĩa văn bản và nghĩa tiềm tàng của câu”, Ngôn ngữ, số 1. 35. Nguyễn Thế Lịch (1997), “Về các tính chất của ngôn ngữ nghệ thuật”, Ngôn ngữ, số 4. 36. Nguyễn Thế Lịch (2000), “Ngữ pháp của thơ”, Ngôn ngữ, số 11. 37. Nguyễn Thế Lịch (2000), “Ngữ pháp của thơ”, Ngôn ngữ, số 12. 38. Nguyễn Thế Lịch (2001), “Ngữ pháp của thơ”, Ngôn ngữ, số 1. 39. Nguyễn Văn Lợi (2001), “Mấy suy nghĩ về nội dung và phương pháp giảng dạy một số tác phẩm thơ hiện đại trong chương trình trung học phổ thông”, Ngôn ngữ, số 16. 40. Lê Đức Luận (2004), “Phương thức kết nối trong ca dao”, Ngôn ngữ, số 5. 41. Trần Nhuận Minh (2001), “Ngôn ngữ thơ hiểu thế nào cho phải?” , Ngôn ngữ, số 6. 42. Tôn Thảo Miên (2002), Hàn Mặc Tử - tác phẩm và dư luận, Nxb VH. 43. Phan Ngọc (1985), Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, Nxb KHXH, Hà Nội. 44. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, Nxb Trẻ. 45. Phan Ngọc (1998), “Diễn biến của hình thức song thất lục bát”, Văn học, số 12. 46. Phạm Thị Ngọc – Nguyễn Anh Vũ (2002), Chế Lan Viên – Điêu tàn, tác phẩm và dư luận, Nxb VH. 47. Bùi Văn Nguyên (1989), “Cấu trúc thơ thất ngôn cách luật trong văn chương Việt Nam”, Ngôn ngữ, số 3. 48. Bùi Văn Nguyên, Hà Minh Đức (1999), Thơ ca Việt Nam – Hình thức và thể loại, Nxb TpHCM. 49. Phan Đăng Nhật (1998), “Từ ngôn ngữ thông thường đến ngôn ngữ thơ ca: Lời nói vần”, Văn học, số 12. 50. Đái Xuân Ninh (1985), Giảng văn dưới ánh sáng ngôn ngữ học, Nxb TpHCM. 51. Tùng Phong (1957), “Vài lối điệp trong thi ca Việt Nam”, Văn hóa nguyệt san. 52. Nguyễn Xuân Sanh (1981), “Vài ý nghĩ về thơ và ngôn ngữ thơ”. Trong Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt về mặt từ ngữ, T.1, Nxb KHXH, Hà Nội. 53. Trịnh Thanh Sơn (2001), “Bàn về ngôn ngữ thơ”, Ngôn ngữ, số 6. 54. Đào Thản (1985), “Tài chơi chữ của Nguyễn Khuyến”, Ngôn ngữ, số 1. 55. Đào Thản (1986), “Phong cách ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong thơ Nôm”, Ngôn ngữ, số 1. 56. Đào Thản (1988), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, Nxb KHXH, Hà Nội. 57. Nguyễn Thị Việt Thanh (1999), Hệ thống liên kết lời nói tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. 58. Vũ Thanh (2003), Nguyễn Khuyến – về tác giả và tác phẩm, Nxb GD. 59. Tuấn Thành – Anh Vũ (2002), Nguyễn Trãi – tác phẩm và dư luận, Nxb VH. 60. Lý Toàn Thắng (2001), “Bằng trắc lục bát Truyện Kiều”, Ngôn ngữ, số 4. 61. Phạm Văn Thấu (2000), Cấu trúc liên kết của cặp thoại (trên cứ liệu tiếng Việt), Trường ĐHSP Hà Nội. (Luận án tiến sĩ). 62. Trần Ngọc Thêm (1980), “Một vài suy nghĩ về phương thức tổ chức văn bản trong ngôn ngữ của Bác Hồ”, Ngôn ngữ, số 2. 63. Trần Ngọc Thêm (1981), “Một cách hiểu về tính liên kết của văn bản”, Ngôn ngữ, số 2. 64. Trần Ngọc Thêm (1989), “Văn bản như một đơn vị giao tiếp”, Ngôn ngữ, số 1-2. 65. Trần Ngọc Thêm (1989), “Văn bản và việc nghiên cứu văn bản”, Ngôn ngữ, số 5. 66. Trần Ngọc Thêm (2006), Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt, Nxb GD. 67. Nguyễn Đình Thi (1998), “Viết từ ngôn ngữ của cuộc sống tâm hồn mình”, Văn học, số 12. 68. Lưu Khánh Thơ – Đông Mai (2003), Xuân Quỳnh – cuộc đời và tác phẩm, Nxb Phụ nữ. 69. Nguyễn Hữu Tiến (1999), “Quan hệ liên câu trong văn bản tiếng Việt”, Ngôn ngữ, số 1. 70. Hoàng Trinh (1989), “Thơ và hình thức thơ”, Văn học, số 1. 71. Hoàng Trinh (1997) , Từ kí hiệu học đến thi pháp học, Nxb Đà Nẵng. 72. Nguyễn Nguyên Trứ (1991), Thơ và thẩm bình thơ, Nxb GD. 73. Hoàng Tuệ (1970), “Ngôn ngữ học và môn giảng văn trong trường học”, Ngôn ngữ, số 3. 74. Hoàng Tuệ (1971), “Ngữ pháp Truyện Kiều”, Văn học, Hà Nội, số 3. 75. Chàng Văn (Chế Lan Viên) (1993), Vào nghề, Nxb VH. 76. Lê Trí Viễn (2002), Đến với thơ hay, Nxb GD. 77. Lê Trí Viễn (2003), Nghĩ về thơ Hồ Xuân Hương, Nxb GD. 78. Viện Ngôn ngữ học (2006), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng.