Luận văn Một số vấn đề về đạo tin lành ở các tỉnh miền núi phía Bắc thực trạng và giải pháp

o Việt nam từ thế kỷ thứ I, thứ II sau công nguyên thông qua sự giao lưu buôn bán của người Ấn Độ với người Việt, sau đó là người Trung Hoa với người Việt. Về đại thể sự du nhập này bằng hai con đường: đường thuỷ và đường bộ. Theo đường biển, các nhà sư Ấn Độ đã đến Việt Nam ngay từ đầu công nguyên. Luy Lâu, trị sở quận Giao Chỉ, đã sớm trở thành một trung tâm Phật giáo quan trọng. Từ đây, có những người như Khương Tăng Hội (gốc Trung Á) hay Mahakivực (Mahajiaka-Nhà sư Ấn Độ) đã đi sâu vào Trung Hoa truyền đạo. Sau này nhà sư Đàm Thiên đã nói: “Xứ Giao Châu có đường thông sang Thiên Trúc. Phật giáo truyền vào Trung Hoa chưa phổ cập đến Giang Đông mà xứ ấy đã xây ở Luy Lâu hơn 20 bảo tháp, độ được hơn 500 tăng và dịch được 15 bộ kinh rồi. Thế là xứ ấy theo đạo Phật trước ta”. Cũng do Phật giáo được truyền trực tiếp từ Ấn Độ vào Việt Nam ngay từ đầu công nguyên nên từ Buddaha tiếng Phạn đã được phiên âm trực tiếp sang tiếng Việt thành Bụt. Phật giáo Giao Châu lúc này mang màu sắc Tiểu thừa Nam Tông. Sang thể kỷ VI-V, có thêm luồng Phật giáo Đại thừa Bắc tông từ Trung Hoa tràn vào. Chẳng mấy chốc, nó lấn át và thay thế luồng Nam tông có từ trước đó. Từ “Buddha” vào tiếng Hán được phiên âm thành “Phật” từ đây Phật dần thay thế cho Bụt. Từ Trung Hoa có 3 tông phái Phật giáo được truyền vào Việt Nam: Thiền Tông, Tịnh Độ Tông và Mật Tông. Thiền Tông là tông phái Phật giáo do nhà sư Ấn Độ Bodhidharma sáng lập ra ở Trung Quốc vào thế kỷ VI “Thiền” chủ trương tập trung trí tuệ suy nghĩ để tự mình tìm ra chân lý. Thiền tông Việt Nam luôn đề cao cái “Tâm”. Phật tại tâm, tâm là Niết bàn, là Phật. Tu theo Thiền tông đòi hỏi nhiều công phu và khả năng trí tuệ, do vậy chỉ phổ biến ở giới trí thức thượng lưu và cũng vì vậy mà hiện nay lịch sử Thiền tông được ghi chép khá rõ ràng ở Việt Nam. Dòng thiền thứ nhất ở nước ta do Tiniđalưuchi lập ra năm 580 ở chùa Pháp Vân (Thuận Thành-Bắc Ninh), truyền được 19 hệ. Dòng thiền thứ hai do Vô Ngôn Thông (quê ở Quảng Châu) lập ra năm 820 ở chùa Kiến Sơ (Phù Đổng-Bắc Ninh), truyền được 17 đời. Dòng thiền thứ ba do nhà sư Thảo Đường vốn là tù binh bị bắt tại Chiêm Thành, được vua Lý Thánh Tông (1025-1072) giải phóng và cho mở trường tại chùa Khai Quốc (Thăng Long) năm 1069, truyền được 6 đời. Sang thời Trần có vua Trần Nhân Tông (1258-1308) , sau khi rời ngôi 6 năm đã xuất gia lên tu ở núi Yên Tử (Quảng Ninh) và từ đây lập ra Thiền phái Trúc Lâm. Với việc ra Thiền phái Trúc Lâm, Trần Nhân Tông đã thống nhất các thiền phái tồn tại trước đó và toàn bộ giáo hội Phật giáo đời Trần về một mối. Khác với Thiền tông, Tịnh độ tông chủ trương dựa vào sự giúp đỡ từ bên ngoài để cứu chúng sinh thoát khổ. Đó là việc hướng họ đến một cõi Niết bàn cụ thể gọi là cõi Tịnh độ, được hình dung như một cõi cực lạc do đức Phật A-di-đà cai quản. Đó còn là việc bản thân họ cần thường xuyên đi chùa lễ Phật, thường xuyên tụng niệm danh hiệu Phật A-di-đà. Nhờ cách tu đơn giản nên Tịnh độ tông trở thành Phật giáo của giới bình dân và phổ biến khắp nơi trên đất nước Việt Nam. Mật tông là phái chủ trương sử dụng những phép tu huyền bí như dùng linh phù, mật chú, ấn quyết… để thu hút tín đồ và mau chóng đạt đến giác ngộ và giải thoát. Vào Việt Nam, Mật tông không tồn tại độc lập như một tông phái riêng mà nhanh chóng hoà vào dòng tín ngưỡng dân gian với những truyền thống cầu đồng, dùng pháp thuật, yểm bùa trị tà ma và chữa bệnh. Do thâm nhập một cách hoà bình, ngay từ thời Bắc thuộc, Phật giáo đã có những bước phát triển và dần phổ biến rộng khắp ở nước ta. Đến thời Lý-Trần, Phật giáo Việt Nam phát triển tới mức cực thịnh, nhà nho Lê Quát từng nhận xét: “Phật chỉ lấy điều hoạ phúc mà động lòng người, sao mà sâu xa mà vẫn bền chắc đến vậy? Trên từ vương công, dưới đến thứ dân, hễ làm cái gì thuộc về việc Phật thì hết cả gia tài cũng không hối tiếc. Nếu hôm nay đem tiền của để làm chùa, xây tháp thì hớn hở vui vẻ như trong tay đã cầm được cái biên lai để ngày sau đi nhận số tiền trả báo lại. Cho nên, trong từ kinh thành, ngoài đến châu phủ, đường cũng, ngõ hẻm, chẳng khiến đã theo, chẳng thề mà tin, hễ chỗ nào có nhà ở thì có chùa Phật, bỏ đi thì làm lại, hư thì sửa lại”. Rất nhiều chùa tháp có quy mô lớn hoặc kiến trúc độc đáo được xây dựng trong thời gian này như chùa Phật tích, chùa Dạm (chùa Đạt Lãm), chùa Diên Hựu (Một cột), chùa Phổ Minh, chùa Quỳnh Lâm, chùa Hương Lãng, chùa Linh Xứng, chùa Bối Khê, chùa Thái Lạc, hệ thống chùa Yên Tử, tháp Bình Sơn … khâm phục trước những thành tựu văn hoá phật giáo Việt Nam, thời Lý-Trần, sách vở Trung Hoa đời Minh truyền tụng nhiều về bốn công trình nghệ thuật lớn được gọi là “An Nam tứ đại khí” bao gồm: tượng Phật chùa Quỳnh Lâm, tháp Báo Thiên, chuông Quy Điền và vạc Phổ Minh. Tuy nhiên, tuyệt đại bộ phận các thành tựu văn hoá Lý-Trần đều bị quân Minh tàn phá hết sức dã man. Sang đời Lê, Nhà nước tuyên bố lấy Nho giáo làm Quốc giáo, Phật giáo dần dần bị suy thoái. Đầu thế kỷ XVIII, vua Quang Trung có quan tâm đến chấn hưng Phật giáo, xuống chiếu chỉnh đốn việc cất chùa, cho cất các chùa lớn đẹp, chọn các tăng nhân có học và đạo đức cho coi chùa, tuy nhiên cũng ít thu được kết quả. Triều Nguyễn lên thay triều Tây Sơn trở lại độc tôn Nho giáo, mặc dù vậy Phật giáo vẫn là tôn giáo phổ biến trong nhân dân. Giới quý tộc nhà Nguyễn cũng tìm chỗ dựa tâm linh nơi cửa Phật nên nhiều chùa chiền tiếp tục được xây dựng hoặc trùng tu, trong đó có cả loại kinh phí do Nhà nước cung cấp và Bộ công đứng ra chủ quản. Chùa Thiên Mụ ở Huế được tiếp tục trùng tu dưới các thời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức. Triều đình ban biển “Sắc tứ” cho các quan tự ở Thừa Thiên và nhiều nơi khác trong cà nước. Dưới thời Pháp thuộc, Phật giáo tiếp tục suy vi. Đến đầu thế kỷ XX, đứng trước trào lưu Âu hoá và những biến động do sự giao lưu với phương Tây đem lại, phong trào “Chấn hưng Phật giáo” được dấy lên, khởi đầu từ các đô thị miền Nam. Những năm 30, các hội Phật giáo ở Nam kỳ, Trung kỳ và Bắc kỳ lần lượt ra đời với những cơ quan ngôn luận riêng. Hội Nam kỳ nghiên cứu Phật học (lập năm 1930) xuất bản tạp chí “Từ bi âm”, Hội Tăng già Nam Việt (lập năm 1951), An Nam Phật học hội (lập năm 1932) xuất bản tạp chí “Viên âm”, Hội tăng già Trung Việt (lập năm 1949), Hội Phật giáo Bắc kỳ (lập năm 1934) xuất bản tạp chí “Đuốc tuệ”, Hội chỉnh lý tăng ni Bắc Việt (lập năm 1919) xuất bản tạp chí “Bồ đề”. Đến năm 1951, tại Huế các tổ chức Phật giáo đã họp, lập ra Tổng Hội Phật giáo Việt Nam. Cho đến nay, Phật giáo là tôn giáo có số lượng tín đồ đông nhất ở Việt Nam. Đạo Phật thân thiết với người Việt đến nỗi một người Việt Nam nếu không theo tôn giáo nào khác thì ắt sẽ theo đạo Phật hoặc chí ít là có cảm tình với đạo Phật. Theo số liệu của Ban tôn giáo chính phủ thì số tín đồ xuất gia hiện nay khoảng 3 triệu người, số thường xuyên đến chùa tham gia các Phật sự khoảng 10 triệu người, số chịu ảnh hưởng của Phật giáo khoảng vài chục triệu người. Phật giáo Việt Nam trong quá trình ra đời và tiếp thu ảnh hưởng từ hai phía Phật giáo Ấn Độ và Phật giáo Trung Quốc, hội tụ cả hai dòng Phật giáo chính là Đại thừa và Tiểu thừa và chịu ảnh hưởng của ba tông phái lớn là Thiền tông, Tịnh độ tông và Mật tông, trong đó Thiền tông là sâu sắc hơn cả. Đồng thời Phật giáo Việt Nam phát triển trên cái nền của tinh thần khoan dung văn hoá nên còn có sự kết hợp với Nho giáo và Đạo giáo, cùng những phong tục tập quán và tín ngưỡng dân gian Việt Nam, tạo thành những nét riêng biệt đậm chất nhập thế, yêu nước, vô vi, vô thường, chủ trương tu tâm, hướng thiện, nhân từ, đề cao tứ ân, hiếu nghĩa, trừ ác, khuyến thiện, ban phúc, trừ tai, nêu cao bình đẳng, hiếu hoà, hiếu sinh… Chương 2: Một số đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thông qua lịch sử của nó. 2.1 Tính dân gian Phật giáo ra đời ở Ấn Độ với tư cách là sự phản ứng đối với Bàlamôn giáo và là một bước phát triển tư duy tôn giáo Ấn Độ. Sau đó Phật giáo được truyền ra phía Đông theo hai con đường gọi là Bắc truyền và Nam truyền. Bắc truyền xuất phát từ Kế Tân (Cahemi) truyền sang miền Bắc Trung Quốc. Đặc điểm cơ bản của việc truyền vào Trung Quốc là vua đón nhà sư Tây Vực về cung đình tổ chức hoạt động Phật giáo, Bạch Mã Tự là tên ngôi chùa- cung điện đầu tiên đó. Như vậy Phật giáo Bắc truyền trước hết là vào cung đình, vào các tầng lớp quý tộc. Phật giáo cung đình là đặc điểm cơ bản của Phật giáo Trung Quốc. Vận động Phật giáo ở Trung Quốc mang màu sắc học thuật rất sâu đậm. Chùa chiền mang màu sắc kiến trúc đình. Nhà sư mang tính chất triết gia. Đàn ông là tín đồ hữu hiệu nhất và đúng với Phật giáo Ấn Độ, tuy cũng có mộ số ít tín đồ là phụ nữ. Nhưng do đặc thù trọng nam khinh nữ của Trung Quốc khiến cho Trung Quốc “Không thể xuất hiện một “Thắng Man phu nhân”. Trung Quốc chỉ nữ hoá hình tượng Quan Thế Âm bồ tát mà thôi”. Chỉ có các ông mới tham gia nghiên cứu biên soạn kinh kệ Phật giáo. Nói tóm lại, Phật giáo vào Trung Quốc như một tư trào học thuật trong giới tri thức quý tộc trong rồi ngoài cung đình.Nhiều người trở thành công cụ chính trị cung đình nên phải chịu những cuộc trấn áp tàn bạo của phe thắng thế gọi là “kiếp nạn”. Tóm lại Phật giáo Bắc truyền vào Trung Quốc trở thành Phật giáo Trung Quốc với đặc trưng bác học, trí thức, quý tộc mang tính chất học cứu hơn là thuần tuý tôn giáo. Nam truyền xuất phát từ đâu? Nổi bật nhất và nói đến nhiều nhất là bờ biển Trung và Nam bộ Đông Ấn Độ, vùng mà giao thông đường biển cận duyên nối liền với các nước phía Đông như Inđônêxia, Đông Dương. Con đường này là con đường hàng hải quốc tế từ đầu công nguyên. Con đường biển này đến bán đảo Đông Dương từ rất sớm (đầu công nguyên). Nó tiếp xúc Đông Dương ở 3 điểm lớn là: Vương quốc Phù Nam, vương quốc Chămpa và Luy Lâu tức Dâu thuộc Châu Giao. Hai vương quốc đầu là những quốc gia cổ đại độc lập chưa có văn tự, có tín ngưỡng bản địa, đã tiếp xúc với văn minh Trung Hoa nhưng không bị lệ thuộc về chính trị. Còn Châu Giao chính là nước đang bị chính quyền nhà Hán thống trị, chịu ảnh hưởng rất nhiều bởi đạo Nho mà người Hán vừa cố ý vừa vô ý du nhập vào nước ta. Trong thời gian này có nhiều nhà tu hành Ấn Độ đến Dâu, đa số họ lên phương Bắc (Truyền thuyết Càlaxàlê với tín đồ nữ Man Nương của ông ta đã phần nào chứng minh được điều này). Một bà mẹ Man Nương, bốn bà Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện. Các vị Phật Ấn Độ xuất thân vốn là đàn ông, sang Việt Nam biến thành Phật Bà. Bồ Tát quan thế âm đã được biến thành Phật Bà Quan Âm với nghìn mắt nghìn tay, vị thần hộ mệnh của cư dân khắp vùng sông nước Đông Nam Á. Ở một số vùng, ngay cả Phật Tổ thích ca cũng được coi là phụ nữ (Người Tày Nùng gọi là “Mẹ pựt xích ca”). Người Việt Nam còn tạo ra những “Phật Bà” riêng của mình: đứa con gái nàng Man, tương truyền sinh vào ngày 8-4 được xem là Phật Tổ Việt Nam, bản thân bà Man trở thành Phật Mẫu. Rồi còn những vị Phật Bà khác nữa như Quan Âm Thị Kính, Phật bà chùa Hương, và còn nhiều các bà Bồ Tát như bà Trắng chùa Dâu, chùa Bà Đá, chùa Bà Đanh,… Tuyệt đại bộ phận Phật tử tại gia là các bà, câu ca dao “ trẻ vui nhà, già vui chùa” là nói cảnh các bà. Như vậy có thể thấy cũng là đặc điểm chung của một tín ngưỡng Việt Nam. Đặc điểm này khác với Ấn Độ, khác với Trung Hoa. Mẹ là “ tình thương” là Phần Thực, không phải “ Diệt dục” mà là “ Từ bi” là “ Cưu mang” ( Cứu khổ cứu nạn). Tính dân gian của Phật giáo được thể hiện như vậy đó. Phật giáo dẫu hình thành trên cơ sở kết hợp giữa một Nữ tín đồ Việt với một nam tu sĩ Ấn Độ, Man nương nghĩa là cô gái Man di tức là không được giáo hoá tức là phi Hoa. Và điều lạ lùng là cô gái lại có mang với tu sĩ Ấn độ. Huyền thoại đó sau này còn lặp lại với Từ Đạo Hạnh và một nữ tín đồ dẫn đến một thần tích. Cái chất Phồn Thực Thiêng đó quả là không thể tìm thấy trong Phật giáo Ấn Độ hay Trung Hoa. Vì nó không hợp với đạo lý Diệt Dục mà bất kỳ một phật tử bác học nào kiên trì. Cái chất Sinh, chất Mẹ của người Việt cực kỳ sâu đậm bất chấp cả Phật giáo lẫn Khổng giáo. Đó chính là cốt lõi tâm hồn Việt, cái cốt lõi đó được bảo tồn trong dân gian. Nếu ai đó chỉ quan tâm đến văn hoá bác học, dù về Phật giáo hay Khổng giáo thì tựa hồ như thấy ngược lại: Cha được đề cao hơn mẹ. Cái chất Sinh Phàm Thiêng đó không chỉ trong quan hệ với những tu sĩ, con người bằng da bằng thịt mà còn quan hệ với biểu tượng trừu tượng. Mẹ Phạm Bạch Hổ với thần hổ, mẹ Lý Công Uẩn với Phật. Người tu sĩ nam giới ngoại lai đã nhập vào lòng mẹ dù rằng đại diện của một dòng tu bài Nữ, ông đã rời bỏ Sắc và trở lại với Không trong phút giây “Tư tưởng dân gian đã sáng tạo một huyền thoại nức lòng người phàm, đau nhói tâm linh người xuất thế”. Không phải chỉ Tử mới tôn giáo mà Sinh cũng tôn giáo. Sinh Tử đều quan trọng như nhau đối với nhân sinh. Nhưng dân gian bao giờ cũng quan tâm Sinh hơn Tử dù rằng họ cũng công nhận cái quan niệm tôn giáo “ Sinh ký Tử quy”.. Tính dân gian của phật giáo Việt Nam càng được nổi rõ. Trong rừng biểu tượng Phật giáo nào bộ ba Thân, Tam Thế, nào Thích Ca nào Di Đà, nào Văn Thù, nào Khổ Hiền… rồi trí nhớ tín đồ, thì cũng chỉ là một bà được dân kính nhớ: Quan Âm. Trong Phật điện Việt Nam có cả tượng Quan Âm nam tính và tượng Quan Âm nữ tính, nhưng dân gian chỉ biết bà Quan Âm. Bà át cả Ông. Tư tưởng dân gian xoá mờ cả hiểu biết bác học. Mặc dù vẫn niệm Nam Mô A Di Đà hay đơn giản Mô Phật nhưng tâm hồn chỉ có Phật Bà . Những tín đồ Phật giáo Việt Nam đại đa số đều không còn dựa vào những kinh Kim Cương hay kinh Diệu Pháp Liên Hoa, Đại Thừa Khởi Tín luận hay kinh Bát Nhã. Tín đồ ở đây là những người xuất gia vào chùa ở và cả những người tu tại gia hay lên chùa thắp hương ngày rằm. Họ là những tín đồ quần chúng không theo một giới luật nào cả, đó chỉ là quần chúng của Phật giáo, lúc nào theo thì theo, lúc nào không theo thì thôi. Không cạo đầu, không tụng kinh hằng ngày một cách bắt buộc, không ăn chay theo chế độ, không giới sát giới dâm. Đây cũng là hệ quả của tính dân gian quá đậm kế hợp với tính nữ trội của Phật giáo Việt Nam. Đối với Phật giáo luôn có sự lầm lẫn giữa tín đồ thực thụ (những tu sĩ chuyên nghiệp) với những tín đồ quần chúng. Nhưng dù sao sự lầm lẫn đó cũng chứng tỏ tính dân gian Phật giáo Việt Nam cực đậm. Điều này không thể có ở các tôn giáo khác. Tính dân gian của Phật giáo còn được phản ánh qua góc độ nhân văn và xã hội của con người Viêt Nam. Trong đời sống thường nhật cũng như trong văn học việt Nam chúng ta thường thấy có nhiều từ ngữ chịu ảnh hưởng của Phật giáo được nhiều người sử dụng, ví dụ như từ “tội nghiệp”- là từ chuyên môn của Phật giáo. Theo đạo Phật tội nghiệp là tội của nghiệp, do nghiệp tạo ra từ trước dẫn tới tai nạn hay sự cố như hiện nay, mà theo giáo lý của đạo Phật thì không có một hiện tuợng hay sự cố tai nạn nào xảy ra một cách ngẫu nhiên hay tình cờ, mà chỉ là kết quả của nhiều nguyên nhân tạo ra từ trước. Những nguyên nhân đó (theo đạo Phật gọi là nhân duyên) khi chín muồi thì tạo ra kết quả. Mọi người đều nói tội nghiệp nhưng không phải nhiều người biết được điều đó là một từ ngữ nói lên một chủ thuyết rất văn bản của Phật “thuyết nhân quả báo ứng” thuyết này đi sâu vào nhân gian với những câu ca dao, tục ngữ như “ở hiền gặp lành”, “gieo gió gặp bão” hay câu thơ “người trồng cây hạnh người chơi. Ta trồng cây đức để đời mai sau”. "Ở Việt Nam, từ khi Phật giáo du nhập và trong suốt thời kỳ lịch sử của xã hội phong kiến Việt Nam, đạo đức Phật giáo với tư tưởng giải thoát, bình đẳng, bác ái, từ bi hỉ xả, cứu khổ …ít nhiều phù hợp với đạo đức truyền thống, tâm lý tín ngưỡng và phong tục tập quán của người Việt, nên được đông đảo người Việt tiếp nhận, ngưỡng mộ và trở thành một bộ phận của đời sống tinh thần, đời sống tâm linh của người Việt. Đặc biệt, trong giai đoạn Lý - Trần, Phật giáo trở thành quốc giáo, là tôn giáo của triều đình, là một thành tố của hệ tư tưởng Nho - Phật - Lão. Nhiều nhà vua đã sử dụng Phật giáo để giáo dục, dạy bảo hoàng tử, hoàng tộc và giáo hoá quần thần, dân chúng. Phật giáo, những chuẩn mực, những nguyên lý đạo đức của Phật giáo là một trong những cơ sở căn cứ để xây dựng và thi hành các bộ luật của nhà nước phong kiến, các chiếu, dụ, lệnh của nhà vua, là một trong những công cụ của các triều đại phong kiến Việt Nam trong việc cai trị, quản lý xã hội, trong việc tập hợp và đoàn kết sức mạnh của toàn dân tộc trong công cuộc dựng nước và giũ nước. Đặc biệt, đạo đức Phật giáo đã góp phần hình thanh và hoàn thiện những truyền thống và phẩm giá đạo đức tốt đẹp của con người Việt Nam, đã góp phần không nhỏ trong việc bảo vệ nền độc lập, tự do của Tổ Quốc, xây dựng và làm phong phú nền văn hoá dân tộc, giữ gìn và bảo lưu bản sắc và cốt cách của dân tộc Việt Nam. Đánh giá về một trong những vai trò tích cực của phật giáo, đạo đức Phật giáo, nhà sư Viên Chiếu coi Phật giáo là ánh sáng, có ý nghĩa thiết thực với đời người; còn vua Trần Thái Tông thì khẳng định vai trò của Phật giáo là giáo hoá mọi người, vạch rõ cho chúng sinh cái lối soi rõ sống chết, với mục đích là cứu vớt chúng sinh khỏi cảnh đau khổ trầm luân, khỏi cảnh luân hồi sinh hoá bất tận, là tư tưởng bình đẳng." Trong tâm hồn của mỗi người Việt Nam đều chứa đựng ít nhiều triết lý nhà Phật và những hình ảnh về ngôi nhà, về Phật trải qua hàng ngàn năm gắn bó mật thiết với làng xã Việt Nam: “đất vua, chùa làng, phong cảnh Bụt”. Đất vua, chùa làng là một hình ảnh gần gũi với dân,với làng, với nước như vậy, nếu ai xúc phạm đến chùa, Phật thì cũng có thể hiểu là xúc phạm đến đạo lý, đến quốc gia. Trên tinh thần đó người dân Việt Nam quyết một lòng bảo vệ ngôi chùa quê hương mình: “Bao giờ cạn nước Đồng Nai Nát chùa Thiên Mụ mới sai lời nguyền” Là người con Việt Nam không thể không kính hiếu cha mẹ, niềm tri ơn và báo ơn ấy đã trở thành bản tính tự nhiên, ăn sâu vào tâm khảm của người Việt. Tinh hoa và tinh thần cao đẹp này không phải tự nhiên mà có, mà chính là nhờ ảnh hưởng của một nền giáo dục, một tổ chức văn hóa từ ngàn xưa để lại, tương xứng với tư tưởng và phong tục của dân tộc Việt. Trong tất cả những ảnh hưởng, lớn nhất và sâu rộng nhất cũng là ảnh hưởng của đạo Phật, một tôn giáo, một nền giáo dục đã có mặt với dân tộc từ buổi đầu công nguyên, mà đạo Phật là đạo hiếu, lời dạy của Phật về việc nhớ ơn và báo hiếu cha mẹ là những cảm giác suy tư in đậm trong lòng người Việt, và đã thể hiện linh động và triền miên ngang qua ca dao dân ca, mà chúng ta thấy tràn ngập khắp dân ca Việt Nam: “Công cha như núi Thái Sơn Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra Một lòng thờ mẹ kính cha Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con” Vì kính thương cha mẹ, nên người con luôn luôn cầu nguyện phật trời phù hộ cho hai đấng từ thân: Trong văn học nghệ thuật cũng phản ánh tính dân gian Phật giáo rất rõ nét: hình tượng ông Bụt của chuyện cổ dân gian. Không chỉ trong chuyện cổ tích tính dân gian Phật giáo được thể hiện mà ngay trong những vở chèo, vở kịch, những án văn thơ bất hủ tính dân gian của Phật giáo cũng được thể hiện. Vở chèo hay nhất là Quan Âm Thị Kính, với nỗi oan Thị Kính, nỗi lòng thị Mầu vừa là lòng từ bi nhân bản vừa là Sức Sinh nhân bản, đối nghịch mà đều xúc động tâm hồn người xem. Trong các tác phẩm văn thơ chữ Nôm, tác phẩm nổi tiếng nhất thế kỷ XVIII là Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều, tác phẩm viết bằng thơ Nôm, thể song lục bát, dài 356 câu, là khúc ngâm của người cung nữ bị vua ruồng bỏ, oán thán về thân phận mình. Nội dung tác phẩm chịu nhiều ảnh hưởng của Phật giáo. nhất là triết lý ba pháp ấn Vô Thường, Khổ, Vô Ngã. Khi diễn tả con người mang tính khổ đau và vô thường, ông đã viết: “Gót danh lội bùn pha sắc xám Mặt phong trần nắng rám mùi dâu Nghĩ thân phù thế mà đau Bọt trong bể khổ bèo đầu bến mê” Nhưng làm thế nào để con người thoát ra khỏi bể khổ ấy, con người được giải thoát. Ôn Như Hầu đưa ra giải pháp cuối cùng: “ Thà mượn thú tiêu dao cửa phật Mối thất tình quyết dứt cho xong Đa mang chi nữa đèo bồng Vui vì thế sự mà mong nhân tình Lấy gió mát trăng thanh mà kết nghĩa Mượn hoa đàm đuốc tuệ làm duyên Thoát trần một gót thiên nhiên Cái thân ngoại vật là tiên trong đời” Qua thế kỷ XIX với thi hào Nguyễn Du, chúng ta có một áng văn bất hủ là Truyện Kiều, là một truyện thơ Nôm viết bằng thể lục bát, gồm 3254 câu. Đây là câu chuyện thơ chịu nhiều ảnh hưởng của Phật giáo, trong đó ta thấy chịu nhiều ảnh hưởng nhất là thuyết về Khổ đế, kế đó là tinh thần về hiếu đạo và thuyết về nhân quả và nghiệp báo. Điều đó có lý vì chính Nguyễn Du đã tự nhận mình là Phật tử và đọc Kinh Kim Cương Bát Nhã đến cả ngàn lần. Thật vậy Truyện Kiều dường như chỉ để chứng minh cho triết lý nhân quả của Phật giáo. Theo thuyết này những điều hoạ phúc mà con người phải gánh chịu ở kiếp này đều có nghiệp nhân ở kiếp trước: “Đã mang lấy nghiệp vào thân Thì đừng trách lẫn trời xa trời gần” Trong truyện Kiều nàng Kiều phải chịu cái nghiệp rất nặng. Vì cái nghiệp ấy mà người con gái tài sắc bước chân vào cuộc đời với bao sóng gió: cha và em trai tù tội, mối tình đầu tan vỡ, cuộc sống 15 năm lưu lạc mãi đến khi tự vẫn ở sông Tiền Đường, Đạm Tiên mới cho biết nàng đã qua khỏi đoạn trường và sắp được sống cuộc đời tươi sáng: “ Chị sao phận mỏng phúc dầy Kiếp xưa đã vậy lòng này dễ ai Tâm thần đã thấu đến trời Bán thân là hiếu, cứu người là nhân Một niềm vì nước vì dân Âm công có một đồng cân đã già Đoạn trường sổ rút tên ra Đoạn trường thơ đã đem về trả nhau Còn duyên hưởng thụ về sau Duyên xưa đầy đặn phúc sau dồi dào” Cuối thế kỉ XIX chúng ta có Mạnh Chu Trinh với "Hương sơn phong cảnh ca" cũng chịu ảnh hưởng sâu sắc của tinh thần Phật giáo: “ Bầu trời cảnh bụt thú Hương sơn Ao ước bấy lâu nay Kìa non non nước nước mây mây Đệ nhất động hỏi rằng đây có phải Thỏ thẻ rừng mai chim cúng trái Lững lờ khe yến cá nghe kinh Thoảng bên tai một tiếng chày kình Khách tang hải giật mình trong giấc mộng” Qua đầu thế kỉ XX, chúng ta có một nhà thơ tuy không phải là tín đồ Phật giáo nhưng thi thoảng trong thơ ông cũng bắt gặp những ngôn ngữ và tư tưởng nhà Phật, đó là thi sĩ Hàn Mạc Tử: “Thơ tôi thơm huyền diệu Mọc lên đạo từ bi Khi xưa ta là chim Phượng Hoàng Vỗ cánh bay chín tầng trời cao ngất Bay từ Đạo lợi, đến trời Đâu Suất Họp tinh khí muôn năm thành Chánh quả Lời nguyện gẫm xanh như màu huyền diệu Não nề lòng viễn khách giữa lúc mơ Trời từ bi cảm động ứa sương mờ Sao gió lại bay hồn trong kẽ lá.” Phong tục tập quán thể hiện đặc sắc và tính đặc thù về văn hóa của mỗi dân tộc. Thông qua việc tìm hiểu phong tục tập quán, người ta tìm lại được những giá trị văn hóa mang bản chất truyền thống của các dân tộc. Đối với người Việt Nam, những phong tục tập quán chịu ảnh hưởng Phật giáo khá nhiều như tập tục ăn chay thờ Phật, tục phóng sinh và bố thí. Về ăn chay, hầu như tất cả người Việt Nam đều chịu ảnh hưởng nếp sống văn hóa này. Ăn chay hay ăn lạt xuất phát từ quan niệm từ bi của Phật giáo. Vì khi đã trở về Phật pháp, mỗi người Phật tử phải thọ giới và trì giới, trong đó giới căn bản là không sát sinh hại vật mà trái lại phải yêu thương mọi loài. Để đạt được mục đích đó, người Phật tử phải dùng đến phương pháp ăn chay.. Ăn chay và thờ Phật là việc đi đôi với nhau của người Việt Nam. Việc thờ Phật trong dân gian cũng có nhiều điều thú vị.Người Phật tử, người mộ đạo thường thờ Phật nhưng nhiều người không phải là phật tử cũng dùng tượng Phật hay tranh ảnh có yếu tố Phật giáo để chiêm ngưỡng và trang trí nhà cửa thêm đẹp và trang nghiêm. Cũng xuất phát từ tinh thần từ bi của đạo Phật, tục lệ bố thí và phóng sanh đã ăn sâu vào đời sống sinh hoạt của quần chúng.Đến ngày rằm và mồng một,người Việt thường hay mua chim, cá, rùa để đem vào chùa làm lễ phóng sanh. Người Việt cũng thích làm phước bố thí và sẵn sàng giúp đỡ kẻ nghèo khó, hoạn nạn.Trong xã hội hiện đại, việc bố thí làm phước được hiện thực hóa trong những đợt cứu trợ, tương tế cho các đồng bào bị thiên tai, hoạn nạn, hoàn cảnh sống gặp khó khăn đúng với truyền thống đạo lý của dân tộc “lá lành đùm lá rách”. Ngoài ra tính dân gian của Phật giáo còn được thể hiện qua tập tục cúng rằm, mùng một, tập tục đi lễ chùa, qua nghi thức ma chay, cưới hỏi, tập tục đốt vàng mã, tập tục coi ngày giờ, tập tục cúng sao giải hạn, tập tục xin xăm bói quẻ v.v... Tóm lại, tính dân gian của Phật giáo chính là sức trường tồn của nó. Cho dù nhà Lê rồi đến nhà Nguyễn, Nho giáo được suy tôn và được coi là quốc giáo thì Phật giáo vẫn tồn tại, hệ thống chùa làng vẫn tồn tại. Đó chính là Phật giáo dân gian. 2.2. Tính thống nhất Nói về tính thống nhất của Phật giáo Việt Nam trước hết phải đề cập đến sự thống nhất giữa Nho, Phật, Đạo. Sự dung hợp giữa Phật giáo với Đạo giáo là mối quan hệ bền chặt và lâu đời nhất. Ngay từ giai đoạn chống Bắc thuộc hai tôn giáo này đã hòa quyện với nhau trong cuộc sống của người bình dân. Có những nơi như đền Ngọc Sơn ở Hà Nội, lúc là chùa (Phật giáo) thờ các thần của Đạo giáo như Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu, Quan Công... Thời Đinh-Lê-Lý-Trần, nhiều nhà sư đồng thời là đạo sĩ. Triều đình thì trọng dụng cả đạo sĩ lẫn nhà sư.Thiền phái Trúc lâm dung hợp tư tưởng Phật với triết lý sống tìm về thiên nhiên của Lão-Trang. Phật giáo và Nho giáo cũng có quan hệ khá lâu dài. Do ảnh hưởng Phật giáo từ Trung Hoa đã dần thay thế cho việc truyền đạo trực tiếp từ Ấn Độ, cho nên nhà sư muốn đọc kinh Phật thì phải biết chữ Hán. Do vậy,rất dễ hiểu khi có không ít nhà sư khá tinh thông Nho học. Thiền phái Thảo đường dung hợp triết lý Phật giáo với tư tưởng Nho gia,không phải ngẫu nhiên mà phái này có nhiều vua quan đương nhiệm quy y hơn cả. Sự chi phối mạnh mẽ của tính dung hợp truyền thống đã khiến cho tôn giáo vào trước mở rộng cửa đón nhận tôn giáo vào sau,tạo nên sự hòa hợp rộng rãi. Ngay từ đầu công nguyên, Phật giáo đã được tín ngưỡng cổ truyền vui vẻ tiếp nhận Đạo giáo.Rồi tất cả cùng tiếp nhận Nho giáo tạo thành quan niệm thống nhất”Tam giáo đồng nguyên” và “Tam giáo đồng quy”. Sự dung hòa tam giáo là một thực thể hình thành một cách tự nhiên trong tình cảm và việc làm của người dân,và đến thời Lý-Trần thì được chính quyền công nhận rộng rãi. Triều đình tổ chức những kỳ thi Tam giáo để tìm những người thông thạo cả ba giáo lý ra giúp nước vào các năm 1195 và 1247. Người Việt nhận ra rằng Tam giáo mới trông thì khác nhau nhưng nhìn kĩ thì thấy nhiều khi chỉ là những cách diễn đạt khác nhau về cùng một khái niệm.Vua Trần Thái Tông từng chỉ ra rằng để khuyến khích con người làm điều thiện, “sách Nho thì dạy thi nhân bố đức, kinh Đạo dạy yêu vật, quý sự sống, còn Phật thì chủ trương giữ giới, cấm sát sinh”. Hoặc có khi là những phạm trù khác nhau,những biện pháp khác nhau nhằm đến cùng một mục đích, những cái dụng khác nhau của cùng một thể. Cái khác ấy không mâu thuẫn, đối chọi nhau mà bổ sung, hỗ trợ cho nhau: Nho giáo lo tổ chức xã hội sao cho quy củ, Đạo giáo lo thể xác con người sao cho thoát khổ. Bởi vậy mà người dân cần đến cả ba tôn giáo, họ sử dụng kết hợp chúng theo giới tính, theo các giai đọan trong cuộc đời. Phụ nữ âm tính hơn thiên về Phật, đàn ông dương tính thiên về Nho. Cùng một người Việt Nam, khi trai trẻ thì học Nho để ra giúp nước, khi khổ ải trầm luân thì cầu khấn Phật trời phù hộ, khi ốm đau già yếu thì mời đạo sĩ trị bệnh trừ tà hoặc tập luyện dưỡng khí an thần. Không chỉ trong một đời mà trong một ngày cũng có thể gặp biểu hiện của ba tôn giáo nơi một con người. Ở ngay thời kỳ Nho giáo độc tôn, mà Lê Thánh Tông cũng chỉ bộc lộ chất “Nho” vào buổi sáng thiết triều còn buổi chiều thì di thăm chùa với tâm linh của một Phật tử, rồi gặp một cô tiên xinh đẹp tài hoa, vua bèn xướng họa rồi cho dựng “Vọng tiên quán” nơi cô bay lên trời dể tưởng nhớ tâm hồn của một Đạo sĩ. Vua Trần Thái Tông khẳng định: “Khi chưa tỏ thì người đời còn lầm lẫn phân biệt Tam giáo, chừng đạt tới gốc rồi thì cùng ngộ một tâm.” Thời Nguyễn, nho giáo lại giành vị trí độc tôn nhưng tinh thần Tam giáo không phải vì thế mà suy giảm,số chùa chiền được xây dựng ở các tỉnh phía Nam khá nhiều.Nhiều quan lại quý tộc ưa sống cuộc đời ẩn giật gần gũi với thiên nhiên của một đạo sĩ. Trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du, Lục Vân Tiên của Nguễn Đình Chiểu…đều miêu tả nhữg cảnh đời, những nhân vật chứa đựng một sự hòa quyện Tam giáo sâu sắc: Kiều có người thân như Kim Trọng, Vương Quan đi học rồi làm quan (Nho), luôn bị Đạm Tiên ám ảnh (Đạo) và khi lâm nguy thì được vãi Giác Duyên cứu vớt (Phật). Lục Vân Tiên xuất thân là nho sĩ, khi gặp nạn thì nương nhờ cửa Phật, và được ông tiên (Đạo) cho thuốc chữa sáng mắt. Một hình ảnh in sâu vào tâm thức của người Việt Nam, đó là bức tranh trong đó Phật Thích Ca ở vị trí trung tâm trang trọng, Lão Tử bên trái và Khổng Tử ở bên phải. Ngoài ra, chúng ta khi nói về tính thống nhất của Phật giáo không thể không lấy “Tam giáo bình dân” là một minh chứng quan trọng. Đó là sự hòa quyện giữa Đạo Phật, Đạo Lão và Đạo Thánh Mẫu. Như vậy người Việt đã dung hòa tất cả với nhau thành một khối thống nhất. Thống nhất giữa các tông phái của Phật giáo: Sơn Môn Dâu và Sơn Môn Kiến Sơ là hai sơn môn khác nhau về nguần gốc hình thành. Cái thứ nhất là kết quả của sự hôn phối trực tiếp Việt - Ấn. Cái thứ hai là một hôn nhân thứ cấp qua trung gian Việt - Hoa - Ấn. Tinh trội Sơn Môn Dâu thuộc về Việt. Tính trội Sơn Môn Kiến Sơ thuộc về Hoa. Rồi đến Thảo Đường, Trúc Lâm yếu tố Việt lại nổi lên và yếu tố Ấn càng mờ nhạt. Rồi các tông khác cũng xuất hiện: Mật tông, Tịnh Độ tông và ngay Thiền tông thì cũng có nhiều phái như Lâm Tế, Tào Động… Tất cả những sự kiện đó diễn ra trước thế kỷ XV Một điểm nổi bật của Phật giáo Việt Nam là trên thực tế dù thuộc tông nào, phái nào đi nữa, người theo đạo Phật dù dân gian hay bác học, dù tín đồ hay quần chúng đều không quan tâm đến giáo lí cụ thể, chỉ có một số nhà sư trí thức cao cấp đứng đầu Sơn Môn mới có được sự hiểu biết rõ về sự khác biệt tông phái đó. Sự khác biệt tông phái Phật giáo ở nước ngoài rất rõ nét, đặc biệt là ở Trung Quốc nhưng ở Việt Nam không có tình trạng đó, đến nỗi nhiều người cho rằng Phật giáo Việt Nam đều là Thiền tông cả. Có người cho rằng: nói Thiền tông Việt Nam là nói Phật giáo Việt Nam với ý đồ chứng minh Phật giáo Việt Nam là Thiền tông.Tuy nhiên đồng nhất phật giáo Việt Nam với Thiền tông là không đúng vì như vậy nó sẽ xóa bỏ tính phát triển đa tông đa phái hóa của bản thân Phật giáo.Ngay từ trước thời Trần thì Phật giáo Việt Nam đã thuộc nhiều tông dù rằng với nhà Trần thì phái Lâm Tế của Thiền tông chiếm ưu thế, chứng tỏ tính đa tông phái của Phật giáo nước ta là sự thật. Nhưng như trên đã nêu, tín đồ Việt Nam không tranh cãi giáo lý, càng không có chiến tranh về giáo lý, cho nên tông phái không phản ánh thành sự chia rẽ, sự không thống nhất trong tăng già. Đó là do những tín đồ thời đó không tranh chức trọng quyền cao với nhau, chỉ cốt tụ tập để truyền giáo mà thôi. Đến thời kỳ đất nước bị chia cắt thành Đàng Ngoài, Đàng Trong thì xuất hiện sự kỳ thị liên quan đến chính trị giữa hai tập đoàn Trịnh-Nguyễn. Nhưng về Phật giáo không có sự kỳ thị sâu sắc. Cả Đàng Trong và Đàng Ngoài đều có hoạt động hai phái Lâm Tế và Tào Động. Đàng Trong với Nguyễn Thiều và Thạch Liêm. Đàng Ngoài với Chuyết Chuyết và Thủy Nguyệt. Sự có mặt của Tào Động còn để lại chùa Thiền Lâm ở Huế và chùa Hòe Nhai ở Hà Nội. Tuy cả hai phái đều thuộc Thiền tông nhưng đã khác nhau, khác nhau mà không tranh dành ảnh hưởng của nhau. Không những trong phạm vi một tông mà giữa Thiền tông, Tịnh Độ tông và Mật tông cũng không có sự tranh dành giáo lý cũng như thế lực. Tăng già Đại Việt có tham chính cũng không hãm hại nhau, luôn một lòng vì Đạo, vì Nước không gợn chút công danh dù đứng giữa triều đình hay ngồi trong am vắng, dù khi được vương quyền đề cao hay xa lánh thì tu hành vẫn cứ tu hành. Phật giáo thế giới chuyển mình vào thế kỷ XX,một phong trào canh tân Phật giáo xuất hiện ở Ấn Độ, Srilanka, rồi Trung Quốc Phật giáo trở thành Phật học, Tăng già trở thành Giáo hội. Phật giáo có sự “hiện đại hóa”. Tình hình đó cũng lan đến Việt Nam. Bắt đầu ở Miền Nam chứ không phải ở Miền Bắc. Năm 1920, Hội Lục Hòa do Tổ Khánh Hòa lập, ra báo Pháp Âm, Phật hóa tân thanh niên, Phật học tùng thư.Hòa thượng Huệ Đăng lập Thiên Thai Thiền giáo tông xuất bản tạp chí Bát Nhã Âm. Năm 1931 hội Nam Kỳ nghiên cứu Phật học ra đời, sau đó xuất bản tờ Từ Bi Âm, thỉnh bộ Đại Tạng. Năm 1933 lập Liên đoàn học xã Năm 1934 lập hội Lưỡng Xuyên Phật Học,xuất bản tạp chí Duy Tâm Phật Học, mở Phật học Đường Lưỡng Xuyên, Thích Học Đường. Miền Trung cũng nổi lên các hoạt động chấn hưng Phật giáo. Năm 1932, hội An Nam Phật học ra đời ở chùa Từ Đàm tại Huế, sau trở thành hội Phật học Trung Việt, ra tạp chí Viêm Âm do bác sỹ Lê Đìng Thám pháp danh Tâm Minh làm chủ bút. Hội này sáng lập ra tổ chức Gia đình Phật tử, mở trường Bồ Đề . Năm 1935, lập Phật học đường báo quốc, tổ chức các đoàn thể như đoàn thanh niên Phật học Đức học ,Gia đình Phật hóa phổ, Đồng ấu Phật tử. Cũng trong thời kỳ này lập Phậi học đường Trúc Lâm và Tây Thiên do hai tổ Phước Huệ và Phổ Hụê ở chùa Thập Tháp ra Huế dạy và hình thành trung học Phật giáo rồi học đường. Không những ở Huế mà ở Bình Định, Đà Nẵng cũng có tổ chức, hội Phật học Bình Định ấn hành Liên Tôn thập Niệm yếu lãm, Tịnh nghiệp văn, Mông Sơn Thập loại diễn ca, Hội đà thành Phật học với tạp chí Tam Bảo. Linh hồn của vận động Phật giáo miền trung là tổ đình Thập Tháp. Miền Bắc thì mãi đến năm 1934 mới thành lập Bắc Kì Tổng Hội ở chùa Quán sứ, Hà Nội.Năm 1935 xuất bản tạp chí Đuốc Tuệ, Bồ Đề Tân Thanh,Tiếng chuông sớm. Mở trường tăng, trường ni. Đó là buổi đầu của phong trào chấn hưng Phật giáo,về sau càng phát triển hơn nữa.Đến thập kỉ 40-50 của thế kỉ XX, đã nở rộ bao tổ chức khác nhau trong cả nước như Phật học đường Phật Quang,Phật học đường Nam Việt,Giáo hội tăng già Trung Việt,hội phật học Trung Việt,Giáo hội tăng già Bắc Việt, hội Việt Nam Phật Giáo Bắc Việt.Tuy nhiên như vậy là không thống nhất, không thống nhất về truyền thừa, không thống nhất về tổ chức… do đó nhiệm vụ đặt ra lúc này là cần phải thống nhất Phật giáo Việt Nam. Năm 1951,Giáo hội tăng già toàn quốc được thành lập, đến năm 1963 thì chuyển quyền cho Giáo hội Phật giáo Việt Nam thống nhất. Sau khi thống nhất Tổ quốc năm 1975, đã tổ chức thống nhất Phật giáo toàn quốc với Đại hội cả nước bao gồm các thành phần khác nhau trong Phật giáo.Thống nhất về tổ chức như vậy giúp cho Phật giáo phát triển một cách toàn diện nhất. Hiện nay, hệ thống chùa chiền, tăng ni đã được thống kê, quản lý thống nhất. Theo số thống kê được công bố của giáo hội Phật giáo Việt Nam trong Hội nghị thường niên thì số tự viện Phật Giáo và số tăng ni mà giáo hội thống kê được là 14303 ngôi tự viện, 26268 vị tăng ni, có ba học viện Phật giáo, một trường cao đẳng chuyên khoa Phật học, ba mươi trường cơ bản Phật học, một trường đào tạo đội ngũ giảng viên Hoằng Pháp. Ngoài ra giáo hội Phật giáo Việt Nam đã thành lập được hội nghiên cứu Phật học tại Thành Phố Hồ Chí Minh và phân viện nghiên cứu tại thủ đô Hà Nội. Tuy nhiên, không phải lúc nào phật giáo nước ta cũng thống nhất. Trong tiến trình lịch sử của dân tộc, Phật giáo cũng đã có lúc bị suy yếu, bị phân tán, không thống nhất đặc biệt là bộ phận Phật giáo Miền Nam. Điều này có ảnh hưởng tiêu cực đến phong trào Phật Giáo và cho cả dân tộc ta. Vì vậy đòi hỏi Đảng và Nhà nước cần phải có nhiều chính sách nhằm thống nhất hơn nữa về tổ chức cũng như thống nhất về mặt kinh sách của Phật giáo nước ta. 2.3.Tính linh hoạt Là một bộ phận của văn hóa nông nghiệp Việt Nam, Phật giáo Việt Nam không chỉ có tính dân gian, tính thống nhất mà còn có tính linh hoạt. Sự nhập thế của Phật giáo là một điểm nhấn của tính linh hoạt của Phật giáo Việt Nam. Đặc điểm này làm cho Phật giáo Việt Nam khác với Phật giáo Ấn Độ, phật giáo Trung Hoa, khác với Phật giáo của các nước khác, cũng chính đặc điểm này đã thổi vào Phật giáo nước ta bản sắc dân tộc đặc sắc. Và chúng ta có thể hãnh diện khẳng định rằng Phật Giáo Việt Nam là của người Việt Nam và mang bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam. Ngay từ đầu, người Việt Nam đã tạo ra một lịch sử Phật giáo cho riêng mình. Nàng Man, cô gái làng Dâu Bắc Ninh , một trong những đệ tử đầu tiên của Phật giáo, trở thành Phật tổ với ngày sinh là ngày Phật đản 8-4. Phật giáo tuy là tôn giáo xuất thế, nhưng Phật giáo Việt Nam có chủ trương nhập thế, tinh thần nhập thế sinh động này nổi bật nhất ở các thời Đinh, Lê, Lý, Trần. Trong các thời này các vị cao tăng có học thức , có giới hạnh đều được mời tham gia triều chính hoặc làm cố vấn trong những việc quan trọng của quốc gia. Có nhiều lý do khiến các thiền sư Việt Nam tham gia vào chính sự. Thứ nhất: Họ là những người có học, có ý thức về quốc gia. Sống gần gũi với nhân dân lao động nên thấu hiểu được nỗi đau khổ của một dân tộc bị nhiều cuộc đô hộ của ngoại bang. Thứ hai: các thiền sư không có ý tranh ngôi vị ngoài đời nên được các vua tin tưởng. Thứ ba:Các thiền sư không cố chấp vào thuyết trung quân như các Nho gia nên họ có thể sẵn sàng cộng tác với bất cứ vị vua nào đem lại hạnh phúc cho dân chúng.Thời vua Đinh Tiên Hoàng đã phong cho Thiền Sư Ngô Chân Lưu làm tăng thống , thời tiền Lê có sư Vạn Hạnh, sư Đỗ Pháp Thuận, Sư Khuông Việt cũng tham gia triều chính.Trong đó sư Vạn Hạnh đã có công xây dựng triều Lý khi đưa Lý Công Uẩn lên làm vua, chấm dứt chế độ tàn bạo của Lê Long Đĩnh-Ông vua Ngọa triều. Thời nhà Trần có các thiền sư Đa Bảo, thiền sư Viên Thông…Đều được các Vua tin dùng trong bàn bạc quốc sự cũng như các cố vấn triều đình. Đến thế kỉ XX, Phật tử Việt Nam rất hăng say tham gia hoạt động xã hội như cuộc vận động đòi ân xá cho Phan Bội Châu. Trong những năm tháng kháng chiến chống Mỹ của dân tộc Việt Nam,các tăng sĩ và cư sĩ Miền Nam tham gia tích cực cho phong trào đấu tranh đòi hòa bình va độc lập cho dân tộc, nổi bật là những cuộc đối thoại chính trị giữa các tăng sĩ Phật giáo và chính quyền. Năm 1963 tại một ngã tư thành phố Sài Gòn, hòa thượng Thích Quảng Đức đã tự thiêu nhằm phản đối cuộc chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ, chống lại chính quyền thân Mỹ, cổ vũ tinh thần đấu tranh giải phóng đất nước của nhân dân ta. Đến cuối thế kỷ XX, tinh thần nhập thể này không ngừng phát huy, đó là sự có mặt của các thiền sư Việt Nam trong quốc hội của nước nhà. Trong đạo lý của người Việt cũng thể hiện tính linh hoạt của Phật giáo. Đạo lý ảnh hưởng nhất là giáo lý từ bi, tinh thần hiếu hòa, hiếu sinh của Phật giáo đã ảnh hưởng và thấm nhuần sâu sắc trong tâm hồn người Việt. Sự cải biến linh hoạt trên cơ sở tổng hợp đạo Phật với đạo ông bà (thờ cúng tổ tiên) đã tạo nên Phật giáo Hòa Hảo, còn gọi là đạo Hòa Hảo.Đạo Hòa Hảo lấy pháp môn Tịnh Độ làm căn bản, rồi kết hợp với đạo của dân tộc thờ ông bà tổ tiên mà đề ra thuyết tứ ân ( hay tứ ơn ) : ơn tổ tiên cha mẹ, ơn đất nước, ơn tam bảo, ơn đồng bào và nhân loại. Đạo Hòa Hảo, Tin Lành rất trú trọng giáo dục tinh thần dân tộc, ý thức chống ngoại xâm: "Sanh ra, ta phải nhờ tổ tiên cha mẹ, sống ta phải nhờ đất nước quê hương. Hưởng những tấc đất, ăn những ngọn rau… ta có bổn phận phải bảo vệ đất nước khi bị kẻ xâm lăng giày đạp. Ráng nâng đỡ xứ sở quê hương lúc nghiêng nghèo và làm cho được trở nên cường thịnh. Ráng cứu cấp nước nhà khi bị kẻ ngoài thống trị. Bờ cõi vững lặng thân ta mới yên, quốc gia mạnh giàu mình ta mới ấm”. Đạo Hòa Hảo, Tin Lành không chủ trương nghi lễ rươm rà, tín đồ Hòa Hảo, Tin Lành cúng Phật không có gì khác ngoài đèn hương, nước lã và hoa, không thờ tượng không cúng bằng cá thịt , vàng mã…Người tu tại gia có ba nơi thờ phụng là bàn Thông Thiên thờ Trời (ngoài sân) với bàn thờ ông bà và bàn thờ Phật (trong nhà). Nhưng ngay cả điều này cũng không nhất thiết. Với giáo lý và cách hành đạo như trên, đạo Hòa Hảo. Tin Lành chủ trương không có hàng giáo phẩm và hệ thống tổ chức của đạo. Sau này khi đạo phát triển mạnh, những người đứng đầu mới lập ra các ban trị sự từ trung ương đến cơ sở. Tính linh hoạt của Phật giáo còn được thể hiện trong việc nguời Việt Nam coi trọng việc sống phúc đức, trung thực hơn là đi chùa “ Thứ nhất là tu tại gia ,thứ nhì tu chợ thứ ba tu chùa” hay “Dù xây chín bậc phù đồ-Không bằng làm phúc cứu cho môt người”. Coi trọng truyền thống thờ ông bà, hơn là thờ Phật. “Tu đâu cho bằng tu nhà -Thờ cha kính mẹ mới là chân tu”. Vào Việt Nam, đức Phật được đồng nhất với những vị thần trong tín ngưỡng truyền thống có khả năng cứu giúp mọi người thoát mọi tai họa: “Nghiêng vai ngửa vái Phật Trời - Đương cơn hoạn nạn độ người trầm luân”, làm nên mây mưa sấm chớp để mùa màng tốt tươi (hệ thống chùa Tứ Pháp), ban cho người hiếm muộn có con (tục đi chùa cầu tự), ban lộc cho người bình dân quanh năm làm ăn phát đạt (tục đi chùa lễ Phật va hái lộc vào lúc giao thừa), cứu độ cho người chết và giúp họ siêu thoát (tục mời nhà sư tới cầu kinh và làm lễ tiễn đưa người chết). Ngôi chùa Việt Nam được thiết kế theo phong cách ngôi nhà cổ truyền với hình thức có mái cong có ba gian hai chái, năm gian hai chái… Chùa Một Cột như một lễ vật dâng lên Phật Bà với hình bông sen ở trên và trụ đá tròn trong hồ vuông ở dưới biểu hiện ước vọng phồn thực của người Việt Nam. Cùng với mái đình,ngôi chùa trở thành công trình công cộng quan trọng thứ hai trong làng.Người dân đi bất kỳ đâu lỡ độ đường đều có thể ghé chùa xin nghỉ tạm hoặc xin ăn.Thành ngữ “của chùa” nghĩa là “của công” từ đó được sinh ra. Thùc tr¹ng cña vÊn ®Ò nµy hiÖn nay : Nh­ ®· nãi ë phÇn ®Çu bµi luËn, vÊn ®Ò t«n gi¸o lµ mét trong nh÷ng mèi quan t©m hµng ®Çu cña mäi quèc gia trªn thÕ giíi. Tõ x­a ®Õn nay vÊn ®Ò nµy rÊt nãng báng thu hót sù chó ý cña ®«ng ®¶o mäi tÇng líp nh©n d©n. VÝ dô : Vµi n¨m tr­íc khi chuÈn bÞ b­íc sang thiªn niªn kØ thø ba. Nh÷ng phÇn tö ph¶n ®éng cña ®¹o thiªn chóa gi¸o ®· gieo nh÷ng t­ t­ëng xÊu : Hä nãi r»ng ®Õn n¨m 2000 tÊt c¶ nh÷ng sù sèng trªn thÕ giíi ®Òu bÞ ph¸ huû. ThÓ giíi ph¶i chÞu nh÷ng vô næ lín mµ tõ tr­íc ®Õn nay ch­a tõng cã. Nh÷ng ®iÒu ®ã kh«ng ®óng sù thËt. L¹i cã nh÷ng tr­êng hîp kh¸c vÉn trong thiªn chóa gi¸o giíi ph¶n ®éng ®· lµm nh÷ng ®iÒu bØ æi lµm mª hoÆc chóng sinh. Chóng chiÕu ph¸o s¸ng vµo t­îng quan ©m råi loan tin lµ phËt xuÊt hiÖn lµm ¶nh h­ëng ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n vµ sù æn ®Þnh cña x· héi. ë T©y Nguyªn gÇn ®©y do sù xói dôc cña bän ph¶n ®éng ®· ®­îc ®­a vµo lµm cha ®¹o cña mét sè nhµ thê nh»m truyÒn ®¹o cho con chiªn nh÷ng t­ t­ëng ph¶n ®éng nh­ tµ d©m, b¹o lùc... §Ó con chiªn kh«ng ®i theo ®¶ng vµ nhµ n­íc. Nh­ng §¶ng vµ Nhµ n­íc ®· kÞp thêi ng¨n chÆn vµ chÊn chØnh nh÷ng hµnh ®éng trªn. Nãi chung vÊn ®Ò t«n gi¸o hiÖn nay lµ mét vÊn ®Ò cÊp thiÕt bëi thñ ®o¹n cña bän ph¶n ®éng ngµy cµng tinh vi. NÕu ta kh«ng hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña chóng th× chÝnh quyÒn cña ta sÏ dÔ bÞ lung lay kh«ng ®øng v÷ng ®­îc. Do ®ã §¶ng ta ®· rÊt quan t©m vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Nã kh«ng chØ ®¬n gi¶n vÒ mÆt tÝn ng­ìng t«n gi¸o mµ cßn liªn quan ®Õn vËn mÖnh cña toµn ®Êt n­íc. Nh÷ng gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ cña b¶n th©n. *Nhµ n­íc ta còng nh­ c¸c quèc gia ®a t«n gi¸o trªn toµn thÕ giíi ph¶i coi vÊn ®Ò t«n gi¸o lµ vÊn ®Ò lín cÇn gi¶i quyÕt v× nã liªn quan ®Õn sù nhËn thøc gi¸c ngé cña con ng­êi. Nh©n d©n ViÖt Nam ®Æc biÖt lµ tÇng líp tri thøc : Häc sinh, sinh viªn, thanh niªn, nh÷ng chñ nh©n t­¬ng lai cña ®Êt n­íc ph¶i cã lËp tr­êng t­ t­ëng vòng vµng ®Ó c¶nh gi¸c vµ tr¸nh xa mäi sù mua chuéc, xói giôc nµo cña bän ph¶n ®éng vµ c¸c thÕ lùc thï ®Þch. *KiÕn nghÞ : NhiÒu khi ta kh«ng nªn tin t­ëng vµo bÊt k× t«n gi¸o nµo, bÊt k× ®¹o nµo. Ta chØ nªn theo mét t«n gi¸o nµo ®ã ®Ó h­íng t©m m×nh vµo ®iÒu thiÖn, tr¸nh xa nh÷ng ®iÒu ¸c, ®iÒu phµm tôc trªn trÇn thÕ mµ trong s¸ch phËt gi¸o cã ghi : + Kh«ng s¸t sinh. + Kh«ng trém c¾p + Kh«ng tµ d©m + Kh«ng nãi dèi + Kh«ng uèng r­îu. §Ó cuéc sèng cã mét chç dùa vÒ mÆt tinh thÇn mçi khi ta bÊt an, lo sî. Nh­ môc ®Ých cña ®¹o phËt h­íng con ng­êi ta lµm ®iÒu thiÖn. Mçi chóng ta h·y chøng tá m×nh lµ nh÷ng ng­êi cã Ých cho x· héi. H¬n n÷a ®· cã nhiÒu lÔ héi phong phó, ®a d¹ng, lín cã, nhá cã, tr¶i dµi kh¾p ®Êt n­íc vµo tÊt c¶ c¸c th¸ng cña n¨m. §Æc biÖt lµ th¸ng mét, nh÷ng lµng nghÒ truyÒn thèng ë phÝa B¾c cã nh÷ng ngµy héi næi tiÕng nh­ : Héi Lim, héi chïa ... §Æc biÖt 10-3 ©m lÞch hµng n¨m lµ ngµy giç tæ Hïng V­¬ng ®­îc tæ chøc ë §Òn Hïng vµ vµi n¨m gÇn ®©y ®· trë thµnh quèc giç. T­ t­ëng cña TH phËt gi¸o cßn ¶nh h­ëng ®Õn quan ®iÓm, quan niÖm, c¸ch suy nghÜ, lèi sèng cña con ng­êi ViÖt Nam vµ thÕ giíi vµ cuéc ®êi. ViÖt Nam lµ mét n­íc ph­¬ng §«ng con ng­êi ViÖt Nam hä rÊt coi träng phÐp t¾c, lÔ nghÜa ®Æc biÖt lµ t­ t­ëng “Uèng n­íc nhí nguån”. Tõ l©u ®êi ®· ®i s©u vµo tiÒm thøc cña mçi ng­êi : “Dï ai ¨n ®©u, n»m ®©u Còng biÕt cói ®Çu nhí ngµy giç tæ. Mïng n­êi th¸ng ba” §ã lµ t­ t­ëng cÇn cï, chÞu khã trong lao ®éng. Mét thùc tÕ lµ n­íc ta tõ ®Çu thÕ kû XX lµ mét n­íc nöa phong kiÕn, thuéc ®Þa. Kinh tÕ chÝnh lµ trång trät. Nh­ng chÝnh sù dµnh ®­îc chÝnh quyÒn vÒ tay nh©n d©n n¨m 1945 lµ n­íc ta chuyÓn dÇn mét n­íc kÐm ph¸t triÓn trë thµnh n­íc xuÊt khÈu g¹o ®øng thø hai trªn thÕ giíi vµ ®· xuÊt nhiÒu mÆt hµng kh¸c ra n­íc ngoµi. HiÖn nay n­íc ta ®· ®¸p øng vµ chinh phôc nh÷ng thÞ tr­êng khã tÝnh nh­ ch©u ¢u, §«ng Nam ¸... H¬n n÷a khi n­íc ta ®· thu phôc kÎ thï ta cßn khoan dung cung cÊp l­¬ng thùc, tiÒn cña, ph­¬ng tiÖn cho chóng trë vÒ n­íc. Trong khi ®ã chóng ®· x©m chiÕm, ®¸nh giÕt n­íc ta, chóng ®Òu thua cuéc. V× thÕ con ch¸u chóng ta ngµy nay tiÕp b­íc trªn con ®­êng lÞch sö mµ cha «ng ®· ®Ó l¹i, kh«ng lµm ®iÒu ¸c mµ lµm ®iÒu thiÖn ®Ó kÎ thï khi nh×n vµo ph¶i kÝnh nÓ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam mµ kh«ng ph¶i mét quèc gia nµo. Nh­ mét ch©n lý : Ai ®ã khi lµm ®iÒu ¸c sÏ run sî tr­íc thuyÕt “Lu©n håi qu¶ b¸o cña ®¹o phËt”. §ã lµ sù tu luyÖn hiÕu häc, trong nh©n d©n ta. Trong nh©n d©n th­êng l­u truyÒn c©u kinh phËt : “Mang th©n ®¹p ®Êt ®éi trêi Chóng sinh h·y vÉn thÕ thêi mµ tu Ng­êi nµo kh«ng häc sÏ ngu Dï cho tr¨m tuæi còng h­ mét ®êi” Tuy nhiªn, ¶nh h­ëng cña ®¹o phËt còng cã tÝnh hai mÆt : Ngoµi nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc, nã cßn cã nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc : - TÝch cùc : H­íng con ng­êi lµm ®iÒu thiÖn trong bÊt k× hoµn c¶nh khã kh¨n nµo, lu«n ®Æt ch÷ “thiÖn” lªn trªn hÕt. §ã lµ nh÷ng ®iÒu mµ mçi chóng ta nªn lµm theo vµ h¹n chÕ kh«ng lµm ®iÒu ¸c, ®iÒu gian dèi tr¸i víi l­¬ng t©m, víi lÏ ®êi. B»ng nh÷ng viÖc lµm cô thÓ, chóng ta h·y chøng tá vµ thu phôc ng­êi kh¸c b»ng ch÷ t©m. ChØ cã nh­ thÕ míi gi÷ g×n ®­îc truyÒn thèng tèt ®Ñp cña «ng cha ta. H¬n n÷a ®¹o phËt ®· cho con ng­êi ta cã mét chç dùa tinh th©n mçi khi gÆp khã kh¨n, ho¹n n¹n hoÆc nh÷ng ®iÒu khã bµy tá. - Tiªu cùc . §¹o phËt cho r»ng con ng­êi cã thÓ diÖt ®­îc nçi khæ khi ®· chÕt hoÆc con ng­êi chØ t×m thÊy niÒm vui vµ h¹nh phóc trªn câi niÕt bµn chø kh«ng ph¶i lµ cuéc sèng trÇn thÕ. §©y lµ quan niÖm hÕt søc sai lÖch bëi ®ã lµ sù mÞ d©n lµm cho con ng­êi kh«ng m¹nh d¹n ®Êu tranh ®Ó v­ît qua khã kh¨n t×m ®Õn h¹nh phóc. KhiÕn hä b»ng lßng víi nh÷ng c¸i m×nh ®· cã mµ kh«ng chÞu tiÕn lªn giµnh lÊy t­¬ng lai tèt ®Ñp h¬n.  KÕt luËn ®¹o Tin lµnh víi t­ c¸ch lµ mét t«n gi¸o xuÊt hiÖn ë Ên §é tõ thêi cæ ®¹i vµ ®· du nhËp vµo nhiÒu n­íc ë ch©u ¸ trong ®ã cã MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam, ë MiÒn nói phÝa B¾c MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam §¹o Tin lµnh ®· ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña ®êi sèng, x· héi vµ con ng­êi. Do vËy, §¹o Tin lµnh ®· trë thµnh mét thµnh tè v¨n hãa truyÒn thèng quan träng cña n­íc ta. Cã thÓ nãi tõ khi ra ®êi vµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn §¹o Tin lµnh lu«n cã mét vÞ thÕ v÷ng vµng trong ®êi sèng t©m linh ng­êi d©n MiÒn nói phÝa B¾c MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. Vµ cho ®Õn nay, chç ®øng Êy ngµy cµng ®­îc cñng cè v÷ng ch¾c. Bëi v× §¹o Tin lµnh mang nh÷ng ®Æc ®iÓm phï hîp víi t©m hån ng­êi ViÖt nh­ tÝnh d©n gian, tÝnh thèng nhÊt, tÝnh linh ho¹t. Víi tÝnh d©n gian: thÓ hiÖn rÊt râ qua viÖc §¹o Tin lµnh MiÒn nói phÝa B¾c MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam mang ®Ëm tÝnh n÷, tÝnh sinh - mét ®Æc ®iÓm hoµn toµn kh¸c biÖt so víi §¹o Tin lµnh ë Ên §é vµ Trung Hoa. §ång thêi nh÷ng tÝn ®å cña §¹o Tin lµnh MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam kh«ng chØ lµ nh÷ng ng­êi xuÊt gia lµ quÇn chóng nh©n d©n - tÝn ®å quÇn chóng. MÆt kh¸c x· héi cña con ng­êi MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. Trong c¸c c©u chuyÖn cæ d©n gian, trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc, c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt nh­ tuång, chÌo… vµ ®Æc biÖt trong lêi ¨n tiÕng nãi cña ng­êi d©n ViÖt… t­ t­ëng cña §¹o Tin lµnh còng ®­îc thÓ hiÖn Ýt nhiÒu. Víi tÝnh linh ho¹t: §¹o Tin lµnh n­íc ta biÓu hiÖn rÊt râ qua xu h­íng nhËp thÕ cao. §¹o Tin lµnh ®· tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ - x· héi, t­ t­ëng §¹o Tin lµnh ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn ph­¬ng ph¸p cai trÞ ®Êt n­íc cña c¸c vua - quan thêi Lý - TrÇn. Ngoµi ra tÝnh linh ho¹t cña §¹o Tin lµnh cßn ®­îc thÓ hiÖn qua viÖc nã ®· kÕt hîp chÆt chÏ víi ®¹o «ng bµ (thê cóng tæ tiªn) ®Ó trë thµnh §¹o Tin lµnh Hßa Háa. Mét biÓu hiÖn cña viÖc lµm míi §¹o Tin lµnh nh»m lµm ®¬n gi¶n hãa §¹o Tin lµnh ®Ó phï hîp víi con ng­êi hiÖn ®¹i. Víi tÝnh thèng nhÊt cña §¹o Tin lµnh MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam, ®Çu tiªn ph¶i ®Ò cËp ®Õn sù thèng nhÊt gi÷a Nho, PhËt, §¹o. Sù dung hîp nµy kÐo dµi trong suèt nhiÒu thÕ kû. Ngoµi ra ng­êi MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam cßn t¹o ra sù hßa quyÖn gi÷a §¹o PhËt, §¹o L·o vµ §¹o Th¸nh MÉu ®Ó t¹o ra thø “t«n gi¸o b×nh d©n”. §ång thêi tÝnh thèng nhÊt cña §¹o Tin lµnh cßn ®­îc thÓ hiÖn b»ng viÖc §¹o Tin lµnh MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam ®· tiÕn hµnh thèng nhÊt gi÷a c¸c tßng ph¸i, thèng nhÊt vÒ tæ chøc, vÒ kinh s¸ch… Vµ cho ®Õn nay §¹o Tin lµnh MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam ®· thèng nhÊt tõ B¾c ®Õn Nam. Trong khu«n khæ mét bµi khãa luËn víi viÖc nªu ra ba ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ng­êi MiÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam cã thÓ lµ ch­a ®ñ. Em mong sÏ ®­îc c¸c thÇy c« chØ b¶o thªm ®Ó trong bµi nghiªn cøu cña em sÏ cã ®­îc mét c¸i nh×n toµn diÖn vÒ §¹o Tin lµnh n­íc nhµ. Tài liệu tham khảo TS Huỳnh Công Bá (2005) - Lịch sử tư tưởng Việt Nam - Nhà xuất bản Thuận Hoá - Huế. TS Nguyễn Thanh Bình - "Triết lý nhân sinh của Phật giáo với việc hoàn thiện đạo đức con người Việt Nam" - Tạp chí Bảo hiểm xã hội - số 02/2007. Nguyễn Duy Hinh (2007) - Một số bài viết về tôn giáo học - Nhà xuất bản Khoa học xã hội - Hà Nội. Nguyễn Duy Hinh (1999) - Tư tưởng Phật giáo Việt Nam - Nhà xuất bản Khoa học xã hội - Hà Nội. Vũ Dương Ninh (2005) - L ịch sử văn minh thế giới - Nhà xuất bản Giáo dục - Hà Nội. Trần Ngọc Thêm (1999) - Cơ sở văn hoá Việt Nam - Nhà xuất bản Giáo dục - Hà Nội.