Luận văn Nghề gốm ở Bình Dương từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1975

eâu luyeän maø coøn phaûi coù söï hieåu bieát saâu saéc veà nieân ñaïi, lòch söû, kieán thöùc veà myõ thuaät. Khoù khaên lôùn nhaát ñoái vôùi caùc loaïi saûn phaåm naøy laø söï chính xaùc veà kieåu thöùc, kieåu daùng, maøu men, hoïa tieát trang trí nhaèm ñaït ñöôïc söï trung thöïc cuûa saûn phaåm giaû coå, thuyeát phuïc ñöôïc ngöôøi mua. Do tính chaát ñaëc bieät cuûa saûn phaåm neân soá löôïng saûn xuaát caùc maët haøng naøy thöôøng khoâng nhieàu, giaù thaønh laïi ñaét, ít ñöôïc ngöôøi bình daân söû duïng, phaàn lôùn ñöôïc caùc gia ñình giaøu coù hay coù thu nhaäp kinh teá cao, caùc cô sôû vaên hoùa, dinh thöï söû duïng ñeå trang trí noäi thaát hoaëc xuaát khaåu ra nöôùc ngoaøi ñeå ñaùp öùng nhu caàu söu taäp , laøm quaø taëng… Moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám ôû Laùi Thieâu,Taân Phöôùc Khaùnh trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø cô sôû Thanh Leã (Thuû Daàu Moät) luoân ñöôïc khaùch haøng öa chuoäng vôùi maët haøng goám söù giaû coå naøy. - Goám myõ ngheä daân duïng: ñaây laø nhöõng saûn phaåm thoâng duïng, raát gaàn guõi trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, vöøa coù giaù trò söû duïng, vöøa coù giaù trò thaåm myõ, ñaëc bieät nhaát laø trong lónh vöïc trang trí moâi tröôøng noäi thaát vaø ngoaïi thaát. Saûn phaåm goám myõ ngheä ôû Bình Döông raát ña daïng, phong phuù veà chuûng loaïi vaø maët haøng, coù theå keå caùc daïng chính nhö sau: 71 - Töôïng goám myõ ngheä: ôû lónh vöïc naøy coù söï keát hôïp giöõa goám vaø caùc ngheä nhaân ñieâu khaéc trong vieäc saùng taïo maãu maõ. Beân caïnh caùc maãu cuõ ñöôïc sao cheùp nhieàu laàn ñeå saûn xuaát haøng loaït vôùi muïc ñích lôïi nhuaän, caùc ngheä nhaân ñieâu khaéc vôùi y thöùc tìm toøi, saùng taïo nhaèm taïo ra nhieàu maãu môùi, phuø hôïp vôùi thò hieáu thaåm myõ cuûa ngöôøi tieâu duøng trong hoaøn caûnh xaõ hoäi cuï theå. Bình Döông ngheà laøm töôïng goám myõ ngheä thaät söï phaùt ñaït trong nhöõng naêm 1950, 1960 vaø tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán sau naøy vôùi caùc theå loaïi töôïng nhö: + Töôïng coù ñeà taøi toân giaùo ñeå phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng nhö caùc töôïng: Phaät Thích Ca, Quan aâm Boà taùt, Caùc vò La haùn, oâng Ñòa, Thaàn taøi, caùc loaïi töôïng Thaùnh, Chuùa, Ñöùc Meï ñoàng trinh, caùc töôïng Nöõ thaàn, Phöôùc Loäc thoï, ñeå thôø trong chuøa, nhaø thôø hay trong gia ñình, lam hoa vaên trang trí… ñeå cung caáp cho nhu caàu xaây döïng caùc cô sôû toân giaùo + Töôïng vôùi ñeà taøi vôùi con ngöôøi, ñaëc bieät laø hình töôïng ngöôøi phuï nöõ nhö: coâ gaùi ñoïc saùch, ñaùnh ñaøn, phuï nöõ ba mieàn, khoûa thaân, ngöôøi caù, caùc coâ gaùi ngöôøi daân toäc, muïc ñoàng, maãu töû. + Töôïng vôùi ñeà taøi loaøi vaät vôùi caùc loaïi con vaät gaàn guõi trong ñôøi soáng con ngöôøi nhö: meøo, choù, gaø, vòt, ngoãng, ngöïa, chim, coø, sö töû, coïp… nhaèm muïc ñích trang trí ngoaïi thaát hay caùc con vaät soáng döôùi nöôùc nhö caù eách, toâm, cua… ñeå trang trí cho caùc beå caûnh, non boä - Ñoân voi vaø Chaäu caûnh Ñaây laø hai loaïi maët haøng truyeàn thoáng vaø cuõng laø hai saûn phaåm chính cuûa moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám myõ ngheä ôû Tænh Bình Döông trong vaøi naêm gaàn ñaây. Ñoân voi ñöôïc saûn xuaát vôùi nhieàu kích thöôùc khaùc nhau, 72 chuû yeáu ñeå trang trí hoaëc duøng laøm gheá ngoài. Kieåu daùng hoa vaên hoïa tieát trang trí treân thaân voi ñöôïc veõ kyõ löôõng, ñaêng ñoái maøu saéc haøi hoøa. Caùc chuû loø saûn xuaát thöôøng söû duïng caùc loaïi men toång hôïp vôùi nhieàu caùch pha troän phöùc taïp duøng laøm maøu cho ñoân voi vaø chaäu caûnh. Ñoân voi, boä baøn gheá ñoân voi laø nhöõng maët haøng maø khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc raát öa chuoäng. Cuøng vôùi ñoân voi, chaäu caûnh cuõng laø moät maët haøng thieát yeáu phuïc vuï ñôøi soáng tinh thaàn, ñôøi soáng taâm hoàn con ngöôøi. Vôùi quan nieäm con ngöôøi toàn taïi khoâng theå khoâng hoøa ñoàng vôùi thieân nhieân, haøng traêm loại hình chaäu hoa caûnh cuûa tænh Bình Döông luoân hieän dieän ôû caùc saân nhaø, coâng vieân, caùc coâng trình vaên hoùa, toân giaùo, ñeå trang trí laøm ñeïp moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi. Töø nhöõng ñeà taøi, caùc loaïi goám söù neâu treân, chuùng ta nhaän thaáy roõ vôùi ngheà truyeàn thoáng ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån töø hôn moät theá kyû, goám söù Bình Döông ñaõ laøm ra nhöõng saûn phaåm goám myõ thuaät phuïc vuï nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cho moïi ngöôøi, giuùp con ngöôøi höôûng thuï caû veà nhu caàu vaät chaát, nhu caàu söû duïng vaø coøn ñöôïc thoûa maõn nhu caàu höôûng thuï caùi ñeïp trong ñôøi soáng cuûa mình. 3.5. Thò tröôøng goám Bình Döông 3.5.1. Thị trường trong nước Trong nhöõng thaäp nieân 1954 – 1975 ngheà goám ñöôïc ñaàu tö maïnh meõ veà voán vaø kyõ thuaät, cuõng nhö löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà cao. Ngheà goám Bình Döông baét ñaàu môû roäng thò tröôøng vaø giao löu vôùi caùc tænh trong khu vöïc, vì theá saûn phaåm ña daïng vaø phong phuù hôn. 73 Ngoaøi ra nhieàu xí nghieäp goám cuûa Bình Döông tieáp tuïc ñaàu tö nhaø xöôûng, cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät, tay ngheà lao ñoäng. Nhö xí nghieäp goám Thanh Leã coù xöôûng ñoà goám chuyeân saûn xuaát goám myõ thuaät cao caáp. Xí nghieäp môøi goïi haøng chuïc ngheä nhaân töø Bieân Hoøa sang traû löông raát cao (01 thaùng 3600 ñoàng, maø 01 löôïng vaøng luùc ñoù chæ coù 2800 ñoàng). Nhöõng loaïi goám myõ thuaät phaàn nhieàu laø nhöõng vaät duïng duøng trang trí trong nhaø vaø laøm caûnh nhö: ñoäc bình caém hoa, töôïng voi, kyø laân, chaäu kieång, ñoân, ñoà traø, bình tích nöôùc, cheùn kieåu.v.v... chieám ñöôïc caûm tình cuûa khaùch haøng. Ngoaøi ra, coøn coù saûn phaåm töôïng thaïch cao ñuû loaïi nhö: Phaät baø Quan Aâm, Chuùa Gieâsu, Ñöùc baø Maria, Phöôùc Loäc Tho, Quan Coâng, Thaàn Taøi, oâng Ñòa, caùc loaïi chim thuù... Ñaëc bieät laø nhöõng saûn phaåm goám giaû coå, moät böôùc ñoät phaù trong söû duïng men, söï kheùo tay, kinh nghieäm nhöõng ngheä nhaân cuûa xí nghieäp goám Thanh Leã ñaõ saùng taïo ra nhieàu maãu maõ khaù ñeïp, giaøu giaù trò thaåm myõ vaø ngheä thuaät, raát hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng trong vaø ngoaøi nöôùc. 3.5.2. Thị trường nước ngoaøi Ñaëc bieät giai ñoïan naøy coù xí nghieäp goám Thaønh Leã taïo ra nhöõng saûn phaåm phuø hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng (nhaát laø Chaâu AÂu). Haøng goám söù Thaønh Leã saûn xuaát vöøa coù chaát löôïng vöøa coù hình thöùc ñeïp taïo ra caùc saûn phaåm coù giaù trò myõ thuaät cao, baùn treân caùc thò tröôøng Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng Koâng, Uùc, Phaùp, Myõ... vaø moät soá nöôùc ôû Chaâu Phi. 74 CHÖÔNG 3. NGHEÀ GOÁM TRONG CÔ CAÁU KINH TEÁ – XAÕ HOÄI CUÛA BÌNH DÖÔNG TRONG GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX – 1975 1. Caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoaïn cuoái theá kyû XIX-1954 1.1. Ngaønh noâng nghieäp Vôùi ñieàu kieän thuaän lôïi veà ñòa lyù, ñaát ñai, soâng ngoøi vaø khí haäu vuøng ñaát Bình Döông sôùm ñöôïc khai phaù, dieän tích noâng nghieäp taêng nhanh choùng, daân cö tuï hoïp ngaøy caøng ñoâng “Vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh xöa ngay töø raát sôùm ñaõ trôû thaønh döïa luùa lôùn trong caû nöôùc” [3.206]. Rieâng Bình Döông laø vuøng coù daân soá phaùt trieån nhanh, vaøo cuoái theá kyû XIX daân soá khoaûng 60.000 ñeán 90.000 ngöôøi, kinh teá phaùt trieån, luùa gaïo khoâng nhöõng ñuû cung caáp cho ñòa phöông maø coøn cung caáp cho vuøng mieàn Trung – Phuù Xuaân. Ngay töø raát sôùm luùa gaïo ñaõ ñöôïc saûn xuaát dö thöøa so vôùi nhu caàu löông thöïc trong vuøng. Vaø soá luùa dö thöøa aáy ñaõ bieán thaønh haøng hoùa ñöôïc mang ñi caùc nôi khaùc trong nöôùc chuû yeáu laø caùc phuû phía ngoaøi xöù Ñaøng trong, nhaát laø xöù Thuaän Hoùa vaø baùn caû ra Ñaøng ngoaøi. “Dieän tích ñaát cuûa caû Bieân Hoøa laø 689 maãu, thì Bình An coù toái 543 maãu chieám 79% ñaát cuûa toaøn tænh Bieân Hoøa” [5.8]. Duø vaäy, “Traùi vôùi ña soá caùc vuøng khaùc cuûa Nam Kyø, Thuû Daàu Moät khoâng phaûi laø xöù sôû ruoäng luùa phì nhieâu, maëc daàu vuøng ñaát thaáp cuûa Tænh coù ñaëc ñieåm ñòa lyù nhö caùc vuøng khaùc cuûa Nam Kyø”.[63.8] Dieän tích ñaát troàng luùa 13.305ha , dieän tích troàng troït caùc loaïi caây khaùc laø 11.579ha. Bình Döông khoâng coù nhöõng caùnh ñoàng coø bay thaúng caùnh maø laø nhöõng khu ñaát nhoû thích hôïp vôùi caùc loaïi caây coâng nghieäp vaø 75 caây aên quaû, mang nhieàu tính chaát vöôøn hôn laø ruoäng. “Vôùi loaïi hình ñaát ñai nhö vaäy, kinh teá noâng nghieäp chæ coù theå boù heïp ôû kinh teá gia ñình, neáu thieáu thì chæ thueâ möôùn theo thôøi vuï, vì theá noâng daân Bình Döông ñaõ coù tính töï do, thích hôïp vôùi loaïi hình kinh teá kieåu keát hôïp noâng nghieäp – dòch vuï – tieåu thuû coâng nghieäp” [5.7] Ngoaøi caây luùa, coøn coù caây khoai mì (saén) khoai lang, baép (ngoâ) ñaäu phoïng (laïc)… Raát thích hôïp vôùi cuøng ñaát ñoài goø, deã troàng vaø chaêm soùc neân phaùt trieån raát toát. Ñaëc bieät laø caây aên traùi ñöôïc troàng raát sôùm vaø phaùt trieån nhanh vì phuø hôïp vôùi thoå nhöôõng vaø khí haäu nôi ñaây nhö: chanh, böôûi, cam, quít, chuoái, mít, döøa… Veà sau coù theâm saàu rieâng, maõn caàu, maêng cuït, choâm choâm, mít toá nöõ… caây aên traùi cuûa Bình Döông phaùt trieån raát laâu ñôøi vaø noåi tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh khoâng nhöõng cung caáp ñaùp öùng nhu caàu cuûa ñòa phöông maø coøn ñöôïc trao ñoåi, buoân baùn trong khu vöïc. Tuy laø caây aên quaû chæ ôû möùc kinh teá vöôøn, nhöng töø raát sôùm, kinh teá vöôøn ñaõ vöôït quaù giôùi haïn cuûa neàn kinh teá töï caáp töï tuùc vaø ñaõ mang tính saûn xuaát haøng hoùa. Kinh teá vöôøn ñaõ coù söï trao ñoåi, mua baùn vaø ngaøy caøng coù vò trí kinh teá cao trong cô caáu caây troàng cuûa ngöôøi daân Bình Döông thôøi kyø khai phaù. “Ngöôøi ta öôùc ñoaùn raèng Maêng Cuït cuûa caùc vuøng Bình Chaùnh (Thuaän An) vaø Bình Ñieàn (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) ñöôïc cung caáp cho toaøn mieàn Nam Kyø Vieät Nam. Ngöôøi Vieät cuõng troàng cheø vôùi chaát löôïng cao vaø chuû yeáu laø troàng döùa vôùi qui moâ. Ngöôøi ta thaáy ñöôïc nhieàu caùnh ñoàng troàng mía treân caùc vuøng mang laïi lôïi ích cao “ [63.9] Khi thöïc daân Phaùp thoân tính mieàn Nam, chuùng lieàn tieán haønh ngay chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa, do ñoù ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù 76 nhieàu thay ñoåi quan troïng. Söï thay ñoåi ñoù theå hieän ôû nhieàu maët nhö dieän tích troàng troït, phaân boá, cô caáu, naêng suaát vaø saûn löôïng caùc loaïi caây troàng. Ñaëc bieät laø xuaát hieän nhieàu gioáng caây môùi, cuõng nhö phöông phaùp cheá bieán, baûo quaûn saûn phaåm. Taát caû laøm thay ñoåi dieän maïo ngaønh noâng nghieäp Bình Döông. Söï thay ñoåi ñaàu tieân mang tính ñoät phaù, laø söï ra ñôøi cuûa heä thoáng ñoàn ñieàn cao su. Noù taïo ra taùc phong coâng nghieäp veà nhu caàu lao ñoäng, cung caùch quaûn lyù saûn xuaát môùi, taïo ra moät löïc löôïng coâng nhaân ñoâng ñaûo laøm vieäc ôû caùc ñoàn ñieàn, taïo neân moät böôùc nhaûy voït veà nhu caàu löïc löôïng lao ñoäng cuûa ñòa phöông. “Bình Döông laø tænh noåi tieáng veà ngaønh saûn xuaát cao su thieân nhieân, dieän tích cao nhaát laø naêm 1941 ñaït 45.000ha [16.101] caây cao su trôû thaønh theá maïnh trong ngaønh noâng nghieäp cuûa Bình Döông. “Töø naêm 1953 cao su laø moät trong nhöõng ngaønh ñem laïi nhieàu ngoaïi teä nhaát cho Vieät Nam. Naêm 1959 cao su chieám 62% soá haøng xuaát caûng maø moät phaàn quan troïng do Bình Döông cung caáp” [22.102] Ngoaøi caây cao su, caây coâng nghieäp coøn coù caây mía, coù maët raát sôùm vaø trôû thaønh phoå bieán nhö thöû haøng hoùa noâng saûn thöïc söï. Caây thuoác laù xuaát hieän ôû Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû XX, nhöng laø loaïi caây deã troàng, ít saâu beänh, coù theå troàng treân nhöõng vuøng ñaát xaáu, ngheøo dinh döôõng, neân chæ phaùt trieån khoaûng 5.000ha Töø laâu treân ñaát Bình Döông caây tieâu ñöôïc xaùc ñònh laø moät trong nhöõng caây quan troïng, keá ñeán laø caây ñieàu vaø caây caø pheâ. Coù theå noùi trong quaù trình phaùt trieån ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù söï thay ñoåi caên baûn vaø khaúng ñònh theá maïnh cuûa mình. Ñaëc bieät laø choïn caùc loaïi caây troàng phuø 77 hôïp vôùi ñaëc ñieåm khí haäu thoå nhöôõng, ñòa hình vaø caû taäp quaùn canh taùc, taïo cho noâng nghieäp Bình Döông khaùc nhieàu vôùi caùc tænh khaùc cuûa Nam boä. 1.2. Ngaønh laâm nghieäp Cuõng nhö khu vöïc mieàn Ñoâng Nam Boä, caùch nay ba theá kyû Bình Döông ñöôïc bao phuû bôûi röøng nhieät ñôùi raäm raïp, hoang sô. Taøi nguyeân raát phong phuù nôi cung caáp goã vaø thuù röøng, ngheà khai thaùc röøng phaùt trieån raát sôùm. “Khai thaùc röøng laø moät nguoàn lôïi lôùn, vieäc baùn goã khoâng nhöõng laø moät muïc tieâu lôùn cuûa hoaït ñoäng kinh doanh maø ngöôøi ta coøn chuù troïng ñeán vieäc khai thaùc caùc saûn phaåm töø goã nhö daàu, khai thaùc nhöïa daàu ñaõ ñem laïi lôïi nhuaän raát cao. Noùi chung caùc nhaø buoân goã xöa cuûa tænh laø nhöõng nhaø giaøu ñaùng keå. Röøng bao goàm nhieàu loaïi caây quí nhö: Goû, Traéc, Sao, Veân Veân, Caåm Lao, Bôøi Lôøi, Gaùo vaø Daàu” [63.9] Sau khi hoaøn thaønh cuoäc xaâm löôïc, thöïc daân Phaùp baét ñaàu chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa, laøm caïn kieät taøi nguyeân vaø thoå saûn cuûa Bình Döông. Cho ñeán ñaàu nhöõng naêm 1930, coù khoaûng gaàn 10.000ha röøng bò phaù ñeå troàng caây cao su, chuû yeáu laø ôû Daàu Tieáng, Beán Caùt, Taân Uyeân… “Töø raát sôùm Thuû Daàu Moät cuõng coù nhöõng chuû xöôûng than haàm ñöôïc laáy töø caùc khu röøng bò chaùy, ñeå cung caáp nhieân lieäu cho Saøi Goøn, Bieân Hoøa vaø caùc tænh mieàn Trung” [5.81] Khi böôùc vaøo thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, döôùi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn caùch maïng, khai thaùc goã ñeå xaây döïng nhaø cöûa, doanh traïi…. phuïc vuï khaùng chieán. Cuõng coù moät vaøi hoaït ñoäng 78 kinh teá nhö toå chöùc baùn khoaùn laâm saûn, thu tieàn ñeå xaây döïng ngaân saùch khaùng chieán. Chaên nuoâi laø moät trong nhöõng boä phaän chính yeáu ñeå caáu thaønh neàn kinh teá noâng nghieäp, do vaäy coù theå noùi chaên nuoâi ñöôïc hình thaønh ôû ñaây töø khaù sôùm. Tuy nhieân chaên nuoâi ñöôïc coi laø thöù yeáu trong cô caáu noâng nghieäp, noù chæ mang tính gia ñình, hoä noâng daân caù theå manh muùn, nhoû beù. 1.3. Ngaønh thuû coâng nghieäp Vaøo giöõa theá kyû XIX, theá maïnh kinh teá ôû vuøng ñaát Bình Döông xöa, chuû yeáu taäp trung vaøo caùc nguoàn löïc nhö laâm saûn, cheá bieán goã, ngheà moäc, ngheà goám söù daân duïng, ngheà sôn maøi myõ thuaät. “Nhôø vaøo nguoàn nguyeân lieäu doài daøo, luùc noâng nhaøn, cö daân ngöôøi Vieät ñaõ tham gia laøm caùc ngheà cöa, xeû, moäc, sôn maøi, ñieâu khaéc, goám. Saûn phaåm caùc ngheà thuû coâng khoâng chæ ñaùp öùng nhu caàu tieâu duøng cuûa cö daân haøng ngaøy maø noù coøn ñöôïc ñem buoân baùn, trao ñoåi vôùi cö daân caùc ñòa phöông khaùc treân caû nöôùc, nhaát laø Nam Kyø Luïc Tænh. Chính caùc ngheà thuû coâng naøy, chieám moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá cuûa ngöôøi daân luùc baây giôø, noù coøn ñaùnh daáu söï phaân coâng lao ñoäng vaø quaù trình chuyeân moân hoùa lao ñoäng trong coäng ñoàng daân cö Bình Döông luùc baây giôø” [3.207] Ban ñaàu thôï moäc tham gia laøm ghe thuyeàn phuïc vuï cho hoaït ñoäng saûn xuaát vaø nhu caàu ñi laïi treân vuøng soâng nöôùc. Ngheà naøy nhanh choùng phaùt trieån ñeå ñaùp öùng yeâu caàu vaän taûi, giao thoâng, trao ñoåi haøng hoùa….caùc 79 traïi ñoùng thuyeàn cuûa nhaø nöôùc, tö nhaân ñöôïc môû ra qui tuï nhieàu thôï thuû coâng gioûi. Bình Döông hình laøng nhöõng laøng ngheà hôn 100 naêm nhö: laøng ñieâu khaéc, laøng laøm guoác, laøng sôn maøi, laøng goám... Taïi Thuû Daàu Moät ñaõ hình thaønh raûi raùc caùc laøng ngheà nhö laøng Phuù Cöôøng laø Trung taâm cuûa xeû goå, ñoùng thuyeàn lôùn nhaát nhì Nam kyø “An Nhaát Thuyeàn” (nôi ñoùng thuyeàn lôùn nhaát xöù Bình An töùc Bình Döông Ngaøy nay) chaïy doïc theo trieàu soâng Saøi Goøn ñeán thoân Chaùnh Hieäp [5.145] Ngheà ñieâu khaéc myõ thuaät Ngheà moäc (cöa xeû, ñoùng môùi, chaïm troå, ñieâu khaéc) noùi chung xuaát hieän ñaát Bình Döông raát sôùm. Theo chaân nhöõng ngöôøi thôï mieàn ngoaøi ngheà moäc vaøo Nam Boä vaø phaùt trieån raát nhanh. Ñaát môùi, ngöôøi môùi, vôùi söï nhaãn naïi vaø oùc saùng taïo vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo, ngöôøi Vieät treân ñaát Bình Döông xöa ñaõ taän duïng ñöôïc söï öu ñaõi cuûa thieân nhieân, goùp söùc mình vaøo coâng cuoäc khai phaù, hình thaønh ñöôïc caùc khu daân cö, laøng ngheà cho ñeán ngaøy nay. Taøi nguyeân röøng ñaõ ban phaùt nguoàn lôïi cho bao lôùp cö daân ñeán sinh soáng, laäp nghieäp vaø coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn nhieàu theá heä sau. Hoï ñaõ bieán goã thaønh nhaø, xaây döïng caùc coâng trình coâng coäng ñaàu tieân nhö: ñình, chuøa taïo daáu aán myõ thuaät trong neáp sinh hoaït haøng ngaøy. Vôùi nguoàn goã doài daøo vaø phong phuù veà chuûng loaïi nhö: sao, goõ, ñaøn, giaùng höông, trai… Cö daân nôi ñaây ñaõ tìm caùch khai thaùc söû duïng nguoàn taøi nguyeân, taïo thaønh caùc saûn phaåm cung caáp cho nhu caàu tieâu duøng trong ñòa phöông vaø caùc tænh laân caän. “Doïc theo bôø raïch Laùi Thieâu, 80 coù daõy nhaø chuyeân veõ kieáng, thôï caùi (thô caû) veõ moâ hình, phuï nöõ, treû con thì toâ nöôùc sôn, roài thôï caùi ñieàu chænh laàn choùt. Thôï caån, thôï tieän, thôï moäc töø Baéc Boä vaøo soáng ôû quanh chôï” [17.345] Ngheà moäc xuaát hieän vaø phaùt trieån taïi vuøng ñaát thuoäc tænh Bình Döông laø taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi trong quaù trình phaùt trieån cuûa vuøng, do ñieàu kieän töï nhieân hoäi ñuû, coäng vôùi söï linh hoaït, nhaïy caûm cuûa löu daân Vieät. Ñoà goã gia duïng cuûa vuøng ñaát Thuû töø laâu ñaõ ñöôïc öa chuoäng do kieåu daùng ñeïp, chaát löôïng goã toát, khoâng pha taïp nhö ôû nhöõng vuøng hieám goã khaùc. Thôï chaïm troå goã Bình Döông bieát chaïm, troå, khaéc hoïa caùc hoa vaên, moâtip trang trí daân daõ nhö tuøng, baùch, caùc loaïi hoa nhö hoa cuùc, maãu ñôn… Laø vuøng ñaát thu huùt caùc thôï moäc töø mieàn Baéc vaø mieàn Trung coù tay ngheà cao laàn löôït di daân vaøo Bình Döông. Haønh trang cuûa hoï mang theo laø söï kheùo leùo, oùc saùng taïo vaø caùc kinh nghieäm veà kyõ thuaät chaïm, khaûm xaø cöø treân caùc tuû thôø, gheá döïa, tröôøng kyû, höông aùn…cuõng nhö caùc loaïi hoaønh phi, caâu ñoái. Vaø, Ñaát Thuû Daàu Moät töøng ñöôïc coi laø caùi noâi cuûa ngheà moäc gia duïng. Ngheà sôn maøi Sôn maøi coù nguoàn goác töø Trung Quoác vaø ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam vaøo khoaûng theá kyû thöù XV, vôùi daïng ban ñaàu laø tranh sôn son theùp vaøng nhö vaät duïng thôø ôû cung ñình nhö hoaønh phi, caâu ñoái, ñieän thôø, höông aùn thôø. Sau ñoù vôùi söï phaùt hieän ra caây Sôn ôû ñaát Phuù Thoï, cho moät loaïi nhöïa maøu saéc ñeïp, laùng boùng, beàn, caùc ngheä nhaân ñaõ daàn thay theá cho chaát lieäu sôn cuûa Trung Quoác tröôùc ñoù ñeå taïo neân nhöõng böùc sôn maøi mang ñuû maøu saéc daân gian Vieät Nam. Qua cuoäc di daân töø Baéc vaøo Nam vaøo theá kyû XVII, 81 moät doøng ngöôøi daân goác Nguõ Quaûng xuoâi theo soâng Saøi Goøn ñeán huyeän Bình An ñaõ mang theo ngheà sôn maøi laäp nghieäp, sinh soáng vaø truyeàn ngheà sôn maøi ôû ñaây coù ñieàu kieän toàn taïi vaø phaùt trieån. Ñaát Töông Bình Hieäp (Thò xaõ Thuû Daàu Moät) laø nôi coù nhieàu ngheä nhaân gioûi ñaõ taäp hôïp thaønh moät laøng ngheà sôn maøi cha truyeàn con noái. Ñeán naêm 1901 Phaùp thaønh laäp tröôøng Baù Ngheä thöïc haønh ôû Thuû Daàu Moät, chuû yeáu daïy veà ngheà chaïm troå, trang trí, sôn maøi. Töø ñoù ngheà sôn maøi ñaõ phaùt trieån nhanh choùng vaø roäng khaép nhö hieän nay. Ngheà sôn maøi ñaõ taïo ra löïc löôïng lao ñoäng ñoâng ñaûo, ñoùng goùp tích cöïc cho söï phaùt trieån cuûa Bình Döông. Hoaït ñoäng tieåu coâng nghieäp Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh teá quan troïng cho ñòa phöông vaø khu vöïc. Caùc ngheà thuû coâng nghieäp ñaõ giaûi quyeát cho moät löïc löôïng lao ñoäng coù coâng aên vieäc laøm töông ñoái oån ñònh. Thuû coâng nghieäp laø moät hoaït ñoäng kinh teá quan troïng goùp phaàn cho Bình Döông phaùt trieån. Bình Döông laø moät vuøng coù nhieàu ngaønh ngheà thuû coâng noåi tieáng, ñoäi nguõ thôï thuû coâng khaù ñoâng vaø taäp trung ngheà thuû coâng thu huùt moät löïc löôïng lao ñoäng ñaùng keå chuû yeáu taäp trung ôû Laùi Thieâu vaø Thò xaõ Thuû Daàu Moät dieän tích ñaát chæ chieám 12% cuûa caû tænh, trong khi ñoù daân soá chieám 70% (190.000 ngöøôi / 260.000 ngöôøi) taäp trung nhöõng laøng ñoâng daân nhö Phuù Cöôøng, Töông Bình Hieäp, Taân An, An Thaïnh, Taân Phöôùc Khaùnh [22.58] 1.4. Ngheà goám 82 Ngheà goám cuûa Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh teá quan troïng cuûa ñòa phöông vaø khu vöïc so vôùi söï phaùt trieån cuûa ngaønh ngheà treân, ngheà goám ñoùng vai troø raát lôùn trong vieäc phaùt trieån kinh teá cuûa Tænh Bình Döông. Ngoaøi khu vöïc Taân Vaïn (Dó An) phaùt trieån ngheà goám töø theá kyû VIII, keá ñeán laø khu vöïc Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Phöôùc Khaùnh hình thaønh moät trung taâm phaùt trieån goám töø cuoái theá kyû XIX. “Thuû Daàu Moät laø moät trong hai trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát mieàn Nam” [43.113] Vuøng daân cö döïa treân yeáu toá ñòa dö vaø kinh teá ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø laâu vaø coù tính caùch vónh vieãn. Nhöõng ñòa danh Laùi Thieâu, Taân Thôùi, Buùng, Phuù Cöôøng ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc söû lieäu nhö laø caùc vuøng truø phuù, thöông maïi phaùt trieån, daân cö ñoâng ñuùc. Phuù Cöôøng ñaõ trôû thaønh huyeän lî Bình An (nay laø Bình Döông); Buùng coù thôøi ñaõ laø thuû phuû cuûa Thuû Daàu Moät. Laùi Thieâu, Taân Thôùi ñöôïc xem nhö laø moät trong nhöõng vuøng ñònh cö ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät xöù Ñoàng Nai [22.57] “Laùi Thieâu laø tuï ñieåm giao löu thuûy boä neân chôï phaùt trieån nhanh, tieäm aên taáp naäp, cheø chaùo, caø pheâ baùn suoát ñeâm, vôùi nhieàu khaùch vaõng lai, khoâng keùm moät tænh lî. Theo nieân giaùm Ñoâng Döông naêm 1912, Chôï Laùi Thieâu ñöùng ñoàng haïng vôùi caùc chôï sung tuùc phía ñoàng baèng nhö OÂ Moân, Bình Thuûy (Caàn Thô) ngang vôùi tænh lî Traø Vinh, Thuû Daàu Moät, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Bieân Hoøa” [40.350]. Theo söû saùch coøn ñeå laïi trong theá kyû XVIII vaø XIX ñaõ coù taøu buoân cuûa Anh, Nhaät, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nhaø, Trung Quoác…. Ñeán Vieät Nam buoân baùn. Goám söù Bình Döông laø moät trong nhöõng maët haøng ñöôïc löu thoâng töø thôøi gian ñoù [43.121] 83 Treân ñöôøng Thuû Daàu Moät ñeán Saøi Goøn, chuùng ta ñi qua caùc vuøng ñòa phöông nhö Buùng, Laùi Thieâu moät trong nhöõng chôï quan troïng nhaát cuûa mieàn Ñoâng Nam boä. ÔÛ ñaây ngöôøi ta buoân baùn ñoà goám vaø haøng ñan laùt [55.7] Töø 40 loø goám coù töø ñaàu theá kyû XX ôû ba vuøng Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Phöôùc Khaùnh… Laàn löôït phaùt trieån ra caùc vuøng laân caän nhö Thuaän Giao, Phuù Hoøa, Taân An… Ñeán nhöõng naêm 30 Bình Döông phaùt trieån gaàn 100 loø goám thu huùt haøng chuïc ngaøn daân lao ñoäng. “Soá loø goám ôû trong vuøng huyeän Laùi Thieâu trong tænh Thuû Daàu Moät ñoä 60 caùi, duøng khoûang 10.000 coâng nhaân. Tröø ba loø cuûa ngöôøi Vieät thì taát caû laø cuûa tö saûn Hoa Kieàu. Caùc loø naøy cung caáp ñoà goám cho caû Nam Kyø, cho caùc vöôøn cao su. Loø goám Laùi Thieâu thaønh laäp töø 1888 [17.480] Khi loø goám phaùt trieån nhu caàu nguyeân lieäu, ñaát seùt khai thaùc taïi choã khoâng ñuû cung öùng neân ngöôøi daân mua ñaát soáng töø caùc nôi khaùc ñem veà xaõ ñeå loïc thaønh hoà (ñaát chín) cung caáp cho caùc chuû loø. “Xaõ Thuaän Giao thuoäc huyeän Laùi Thieâu (Thuaän An) daân soá 1356 ngöôøi, heát 60% gia ñình soáng vôùi ngheà khai thaùc haàm ñaát. Haøng ngaøy coù töø 25m3 ñeán 30 m3 (khoaûng 70 taán) Ñaát seùt soáng vaø hoà ñöôïc cung caáp cho caùc loø goám ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu vaø Phuù Cöôøng” [22. 99] 2. Cô caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoïan naêm 1954 - 1975 2.1. Veà noâng nghieäp Trong khaùng chieán choáng Myõ do chieán tranh dieän tích ñaát noâng nghieäp bò suy giaûm naëng, nhöng trong saûn xuaát noâng nghieäp böôùc ñaàu 84 ñöôïc ñaàu tö voán, kyõ thuaät canh taùc, ñöa maùy moùc cô giôùi hoùa noâng nghieäp, cho vay voán ñaàu tö töø ngaân haøng... Caøng phaùt huy maïnh meõ theá maïnh vaãn laø caây coâng nghieäp ngaén vaø daøi ngaøy. “Naêm 1968 do chieán tranh dieän tích ñaát cuûa caây löôïng thöïc bò suy giaûm naëng, 16.667 ha ruoäng vöôøn bò boû hoang” [22.99] Töø naêm 1965 ñeán naêm 1975, Ñeá quoác Myõ ñaõ thöïc thi chính saùch vieän trôï kinh teá, ñöa vaøo moät soá thieát bò maùy moùc noâng nghieäp, gioáng môùi, xaêng daàu, phaân boùn, phaùt trieån tín duïng, ngaân haøng noâng nghieäp ñöa ra moät soá öu ñaõi cho noâng daân... Bôûi vaäy troàng troït vaø chaên nuoâi ñaõ coù moät soá thay ñoåi nhaát ñònh, luùa vaø caây hoa maøu ñöôïc taêng cöôøng, dieän tích taêng töø 12.000ha ñeán 15.000ha [5.26] Trong taäp quaùn chaên nuoâi cuûa daân gian, heo thuoäc loaïi deã nuoâi, nuoâi trong chuoàng laø phoå bieán. “Thôøi kyø 1954 coù caùc chöông trình ñònh canh ñònh cö vaø khuyeán noâng trôï voán cho caùc hoä noâng daân ñaàu tö lôùn chuoàng traïi, nuoâi theo kieåu coâng nghieäp, coù nhaø maùy thöùc aên gia suùc keøm theo vaø nhö vaäy coù caû khu vöïc cheá bieán, loø moå vaø vaän chuyeån nguoàn thöïc phaåm taïi choã” [5.65] Trong giai ñoïan 1954 – 1975, Bình Döông trôû thaønh ñòa baøn noâng nghieäp quan troïng, laø nôi cung caáp nguoàn löông thöïc, thöïc phaåm quantroïng cho thnaøh phoá Saøi Goøn. Caùc traïi heo gioáng vaø chaên nuoâi phaùt trieån theo kieåu coâng nghieäp ñaïi traø, caûi tieán kyõ thuaät phoái gioáng, traïi gia suùc vaø caùc xöôûng cheá bieán thöùc aên gia xuùc, cheá bieán vaø laøm ñoâng laïnh nguoàn thòt töôi töø caùc boø moå ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû Thuaän An, Dó An, Thuû Daàu Moät... goùp phaàn laøm cho soá löôïng ñaøn heo taêng nhanh “vaøo naêm 1972 traâu 18.500 85 con, boø 19.500 con vaø heo 120.000 con, gia xuùc gia caàm 1.500.000 con” [5.66] Cuoái naêm 1973, coù ba ñoàn ñieàn hoaït ñoäng, ñoàn ñieàn Michelin (Daàu Tieáng) thu duïng 1100 nhaân coâng, ñoàn dieàn Phöôùc Hoøa (Phuù Giaùo) söû duïng 400 nhaân coâng vaø ñoàn ñieàn Lai Kheâ thu duïng 70 nhaân coâng [16.102] Trong khaùng chieán choáng Myõ, tình hình dieãn bieán phöùc taïp veà chính trò neàn kinh teá laâm nghieäp cuõng aûnh höôûng nhieàu. Do chieán tranh bom ñaïn, chaát ñoäc phaù hoaïi, naïn chaùy röøng. Röøng Bình Döông kieät queä vaø suy thoaùi. 2.2. Veà ngaønh thuû coâng nghieäp Trong thôøi kyø töø 1954 – 1975 tieåu thuû coâng nghieäp Bình Döông coù böôùc phaùt trieån nhaát ñònh. Treân ñòa baøn hình thaønh caùc laøng ngheà vaø xí nghieäp hoaït ñoäng noåi tieáng. Hình thöùc xí nghieäp trong ngaønh laø moät hình thöùc môùi. Taïi Bình Döông coù ba xöôûng saûn xuaát quan troïng hoaït ñoäng noåi tieáng: Thaønh Leã, Traàn Haø, Vaên Thoaït (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Xí nghieäp sôn maøi Thaønh Leã coù naêm cô sôû: xöôûng moäc, xöôûng ñoà goám, xöôûng sôn maøi, xöôûng thaûm len vaø hai phoøng trieån laõm. Xí nghieäp thu huùt caû ngaøn coâng nhaân. Saûn phaåm baùn roäng raûi trong nöôùc vaø thò tröôøng theá giôùi nhö: Taây Aâu, Phaùp, Ñöùc… “Coù theå noùi khoâng quaù, Thuû Daàu Moät laø moät trung taâm veà ngheà sôn maøi. ÔÛ ñaây khoâng chæ coù caùc cô sôû sôn maøi noåi tieáng nhö Thaønh Leã… maø coøn coù caû laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp… theo moät soá chuyeân gia, sôn maøi Thuû Daàu Moät chòu ñöôïc khí haäu vuøng haøn ñôùi Chaâu Aâu, khoâng bò bong nöùt hoaëc bieán daïng” [67.115] 86 Moät soá taøi lieäu phaûn aûnh töø naêm 1954 – 1960 moãi naêm caùc xöôûng sôn maøi ôû Thuû Daàu Moät saûn xuaát ñöôïc khoaûng 40.000 saûn phaåm lôùn nhoû, trò giaù 25 trieäu ñoàng mieàn Nam, Phaàn lôùn saûn phaåm ñöôïc xuaát caûng sang Phaùp, Myõ, Taây Ñöùc,Singapore” 2.3. Vai troø cuûa ngheà goám Ñeán giai ñoaïn naøy Bình Döông trôû thaønh moät trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát ôû mieàn Nam. Treân ñòa baøn tænh coù hôn 100 loø goám, saûn phaåm khaù ña daïng goàm: caùc loaïi vaät lieäu xaây döïng nhö gaïch, ngoùi, caùc saûn phaåm daân duïng nhö cheùn, baùt, lu, vaïi, caùc saûn phaåm goám myõ thuaät nhö ñoân voi, töôïng ngöôøi, töôïng thuù, aåm cheùn, bình hoa… “Tænh Bình Döông hieän coù 108 loø goám lôùn, nhoû saûn xuaát caùc loaïi goám myõ thuaät vaø thöïc duïng” [16.110], “Naêm 1964-1975 treân toaøn Thò Xaõ Thuû Daàu Moät soá cô sôû goám ñaõ taêng leân 47 loø vôùi 93 chuû nhaân vaø 718 nhaân coâng laøm thueâ [25.7]. Ngheà goám ñöôïc ñaàu tö trang bò kyû thuaät cho caùc coâng ñoaïn khai thaùc nguyeân lieäu, khaâu troän ñaát, taïo maãu, taïo caùc chaát phuï gia, men trang trí vaø naâng cao trình ñoä hoïa hình leân saûn phaåm… Ñaëc bieät haøng goám giaû coå cuûa Xí Nghieäp Thaønh Leã ñöôïc nöôùc ngoaøi öa chuoäng. “Hoaït ñoäng loø goám laø ngaønh tieåu coâng ngheä quan troïng nhaát Bình Döông (Bình Döông laø tænh hoaït ñoäng loø goám ñaïi dieän cho mieàn Nam thôøi baáy giôø)” [22.113] 2.4. Söï phaùt trieån ngheà goám goùp phaàn oån ñònh xaõ hoäi 2.4.1. Thu huùt lao ñoäng 87 Voán laø moät vuøng ñaát môùi, beân caïnh nhöõng cö daân baûn ñòa, töø theá kyû XVII ñaát Bình Döông ñaõ lieân tuïc ñoùn nhöõng cö daân töø moïi nôi ñeán laäp cö. Ñoù laø nhöõng ngöôøi Vieät ôû vuøng Nguõ Quaûng ñeán laäp nghieäp vì khoâng chòu noåi söï vô veùt boùc loät cuûa trieàu ñình cuõng nhö caûnh soáng cô cöïc, laàm than do cuoäc chieán tranh giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán Trònh – Nguyeãn gaây ra. Beân caïnh ngöôøi Vieät, coøn coù moät boä phaän khoâng nhoû ngöôøi Hoa khoâng chòu laøm toâi cho nhaø Thanh, ñaõ xin chuùa Nguyeãn cho laøm daân Vieät ñaõ laùnh naïn taïi ñaát Bình Döông xöa. Lòch söû vuøng ñaát Thuû ñaõ chöùng minh raèng, chính töø nhöõng lôùp cö daân ñaàu tieân töø caùc vuøng khaùc nhau, xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn vaên hoùa khaùc nhau ñaõ hình thaønh neân vaên hoùa vuøng ñaát Thuû – Bình Döông, theå hieän roõ neùt qua nhöõng saûn phaåm goám do con ngöôøi ñaát Thuû taïo neân. Vuøng ñaát môùi coù nhieàu öu ñaõi nhöng cuõng ñaày nhöõng khoù khaên thöû thaùch do ñòa hình goø, ñoài, nhieàu röøng, ít ruoäng neân ngoaøi caây luùa nöôùc truyeàn thoáng, coäng ñoàng cö daân Bình Döông phaûi soáng baèng moät soá ngaønh ngheà phuø hôïp vôùi ñieàu kieän töï nhieân cuûa vuøng ñaát. Chính vì vaäy maø töø raát sôùm Bình Döông ñaõ xuaát hieän ngheà goám noåi tieáng ñoøi hoûi söï saùng taïo vaø kheùo tay. “Söï hieän dieän cuûa ngöôøi Hoa ôû Thuû Daàu Moät, chaéc chaén coù moät vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng ngheà goám cuûa Bình Döông” [67.114] Söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngheà goám ôû Bình Döông coù nguyeân nhaân laø trong soá löu daân coù moät boä phaän khoâng nhoû nhöõng ngöôøi thôï. Soá naøy ñaõ mang theo trong haønh tranh cuûa mình caùc kieán thöùc vaø kyõ xaûo cuûa caùc ngheà goám coå truyeàn töø nôi queâ höông baûn quaùn. Vôùi tay ngheà saün coù laø ñöùng tröôùc khaû naêng raát lôùn veà ñieàu kieän, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ bieát taän duïng nhöõng nguyeân lieäu taïi choã, vöøa mình haønh 88 ngheà, vöøa truyeàn ngheà laïi cho con chaùu, cho ngöôøi thaân nhöõng ai thaät söï tha thieát hoïc ngheà. 2.4.2. Naâng cao tay ngheà Beân caïnh nhöõng giaù trò veà kinh teá, ngheà goám truyeàn thoáng taïi Tænh Bình Döông coøn coù vai troø to lôùn veà maët xaõ hoäi. Tröôùc heát, ñoù laø vieäc giaûi quyeát vieäc laøm cho moät soá cö daân lao ñoäng trong vuøng. Ñeå laøm ngheà goám, ngöôøi thôï khoâng caàn coù nhieàu voán, khoâng caàn phaûi coù trình ñoä hoïc vaán cao, maø chæ caàn moät ít duïng cuï cuøng vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo vaø söï sieâng naêng caàn maãn. Vôùi ñieàu kieän nhö theá, laøng ngheà ñaõ thu huùt ñöôïc nhieàu lao ñoäng so vôùi caùc ngaønh ngheà khaùc. Ngheà goám ôû Bình Döông khoâng chæ taïo vieäc laøm cho cö daân trong laøng, maø coøn cung caáp ñöôïc nhieàu vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi trong tænh vaø caùc vuøng laân caän qua vieäc cung caáp nguyeân lieäu, dòch vuï hoaøn chænh vaø tieâu thuï saûn phaåm. Caùc laøng ngheà veà goám söù, beân caïnh taïo vieäc laøm cho hôn möôøi ngaøn lao ñoäng vuøng, coøn taïo vieäc laøm cho nhöõng cö daân laân caän, chuyeân cung caáp nguyeân lieäu ñaát seùt vaø nhöõng ngöôøi daân buoân baùn ôû caùc chôï trong vuøng nhö Thuû Ñöùc, Bieân Hoøa.. Ngöôøi thôï Bình Döông xöa coù tieáng kheùo tay, coù ñaàu oùc myõ thuaät noåi tieáng khaép Nam Kyø luïc tænh. Saùch Gia Ñònh Thaønh thoâng chí ñaõ cheùp raèng “Quanh traán Gia Ñònh, töø phuû Taân Bình traûi daøi leân Bình An ñeán Traán Bieân, daân nhieàu ngöôøi kheùo tay, gioûi ngheà. Hoï chuyeân laøm caùc ñoà trang söùc, ñoà quyù hieám, khaûm chaïm ngaø voi, söøng teâ giaùc, veõ treân goã, cöa xeû, laøm goám, lu, huõ, khaïp… laáy keá sinh nhai thaät an nhaøn” Coù theå noùi, ngheà goám Bình Döông ñaõ phaùt huy ñöôïc nhöõng yeáu toá tinh thaàn cô baûn thoâng 89 qua caùc lôùp thôï ñaàu tieân naøy. Ngoaøi ra, ngheà goám söù coøn taïo coâng aên vieäc laøm cho haøng ngaøn thôï goám vaø gia ñình cuûa hoï, hình thaønh moät lôùp ngheä nhaân cho ñòa phöông, vöøa keá thöøa ñöôïc tinh hoa ngheà nghieäp cuûa cha oâng ñeå xaây döïng moät ngheà truyeàn thoáng coù vai troø ñaùng keå cho tieàm löïc phaùt trieån kinh teá ñòa phöông trong lónh vöïc tieåu thuû coâng nghieäp. 90 KEÁT LUAÄN Hôn 100 naêm (1861-1975) maûnh ñaát Bình Döông khoâng luùc naøo yeân tieáng suùng, do hoaøn caûnh ñoù, söï phaùt trieån kinh teá noùi chung vaø söï phaùt trieån ngheà goám noùi rieâng bò nhieàu söï chi phoái cuûa hoaøn caûnh lòch söû ñaáu tranh giaûi phoùng queâ höông giaønh ñoäc laäp cho daân toäc. Trong suoát chieàu daøi lòch söû 100 naêm aáy, löu daân ngöôøi Vieät vaø caùc coäng ñoàng cö daân baûn ñòa, caùc coäng ñoàng di daân khaùc nhö ngöôøi Hoa, ñaõ chung löng ñaáu caät, khai döïng cuoäc soáng cuøng vôùi söï giao thoa vaên hoùa nhieàu mieàn ñeå keát tinh thaønh baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ngöøôi Bình Döông, maø ñieån hình laø caùc ngaønh ngheà truyeàn thoáng. Neùt ñeïp, neùt vaên hoùa, trình ñoä caûm thuï myõ thuaät vaø khaû naêng taïo döïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Bình Döông ñöôïc theå hieän roõ treân caùc hoïa tieát cuûa ngheà ñieâu khaéc goã, ngheà goám söù, ngheà sôn maøi vaø ngheà tranh kieáng… ñaõ chinh phuïc traùi tim vaø trí tueä cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc nhieàu mieàn khaùc nhau trong nöôùc vaø treân theá giôùi. Ñaëc bieät laø ngheà truyeàn thoáng goám söù vôùi ñieàu kieän thieân nhieân öu ñaõi veà vò trí, ñòa hình, nguyeân lieäu (ñaát seùt vaø röøng doài daøo) con ngöôøi caàn cuø lao ñoäng ñaõ ñöa ngheà goâùm töø luùc hình thaønh, ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån trôû thaønh moät trung taâm goám söù noåi tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh ñeán Nam Kyø Luïc Tænh vaø hieän nay. Kyõ thuaät saûn xuaát goám ôû Bình Döông ôû giai ñoaïn naøy vaãn coøn mang ñaäm tính thuû coâng. Haàu heát caùc coâng ñoaïn saûn xuaát, ngoaïi tröø moät soá ít chi tieát söû duïng maùy moùc, nhö caùc moâ tô ñeå quay caùc bôm phun, coøn haàu heát duøng söùc ngöôøi, duøng ñoâi tay kheùo leùo laø chính. Caùc thôï thuû coâng trong 91 ngaønh goám coù nhieàu haïng, moät soá ngöôøi coù tay ngheà, kyõ thuaät cao, coù thaâm nieân ngheà nghieäp, thöôøng laø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi hoaëc chuû caùc loø goám. Coøn laïi laø thôï thuû coâng treû tuoåi, ñang hoïc ngheà, thöïc hieän caùc thao taùc ñôn giaûn tuøy caùc coâng ñoaïn saûn xuaát. Beân caïnh ñoù, caùc loø goám trong giai ñoïan naøy ña soá söû duïng cuõi laøm nguoàn nguyeân lieäu. Nhöng giai ñoïan 1861 – 1975, thöïc söï laø ñaõ taïo moät daáu moác quan troïng trong quaù trình hình thaønh ngheà goám treân vuøng ñaát Bình Döông xöa. Söï ña daïng nhöõng saûn phaåm töø nhöõng vaät duïng ñôn giaûn nhö lu, huõ, chaäu.v.v... ñeán nhöõng saûn phaåm coù chaát löôïng cao hôn ñöôïc duøng trong sinh hoaït nhö cheùn, baùt, ñóa ñeán nhöõng saûn phaåm duøng trong thôø cuùng vaø caû nhöõng saûn phaåm ñaït trình ñoä thaåm myõ cao duøng trong trang trí. Nhöõng saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông khoâng chæ ñöôïc söû duïng taïi choã maø coøn thoâng qua caùc caûng thò nhoû nhö Laùi Thieâu, Baø Luïa... vöôn xa hôn ñeå chieám moät thò phaàn quan troïng treân toaøn vuøng Nam boä, Taây Nguyeân vaø caû Trung boä. Khoâng döøng laïi ôû thò phaàn noäi ñòa, ngheà goám Bình Döông ñaõ vöôït bieân giôùi ñeán nhöõng vuøng xa hôn ôû caùc quoác gia Chaâu Aâu nhö: Phaùp, Boà Ñaøo Nha, Anh, Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng Koâng, Uùc, Myõ... Giai ñoïan 1861 – 1975, ngheà goám Bình Döông ñaõ ñaït moät neàn taûng quan troïng trong cô caáu kinh teá – xaõ hoäi cuûa Tænh, thu huùt moät nguoàn löïc lao ñoäng quan troïng. Vaø cuõng trong giai ñoïan naøy ngheà goám ñaõ thaâm nhaäp saâu hôn vaøo coäng ñoàng cö daân Vieät vaø löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà ñaõ thaät söï coù moät söï chuyeån giao kyõ thuaät töø ngöôøi Hoa ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Soá löôïng chuû loø goám ngöôøi Vieät taêng leân beân caïnh quaù trình thaám nhuaàn vaên hoùa Vieät vaøo trong töøng saûn phaåm cuûa ñoà goám Bình Döông. Hình nhö ñaây 92 cuõng laø giai ñoïan maø ngöôøi ta nhìn saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông laø cuûa ngöôøi Bình Döông maø khoâng truy nguyeân coäi nguoàn cuûa noù. Ñaàu naêm 1975, ngheà goám Bình Döông cuõng ñöùng tröôùc haøng loaït caùc thöû thaùch phaûi vöôït qua vaø cuõng coù moät giai ñoïan ngaén (1975 – 1986) bò döøng laïi. Nhöng töø sau naêm 1986, ngheà goám Bình Döông daàn phuïc hoài vaø ñaõ trôû laïi ñuùng vò trí cuûa mình trong cô caáu kinh teá - xaõ hoäi cuûa Tænh. Ngaøy nay, Bình Döông laø moät trong nhöõng tænh thaønh naèm trong vuøng troïng ñieåm phaùt trieån kinh teá phía Nam. Trong giai ñoaïn hieän nay, ñeå coù theå hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi cuøng vôùi caû nöôùc. Bình Döông ñaõ vaø ñang tieán haønh thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa trong taát caû caùc ngaønh ngheà, trong ñoù ñaëc bieät laø caùc ngaønh goám. Cuøng vôùi noâng nghieäp, ngaønh goám ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng cuûa cö daân, vuøng ñaát naøy ngay töø khi môùi ñöôïc hình thaønh. Ñeán nay, vò trí cuûa ngaønh goám Bình Döông khoâng nhöõng khoâng maát ñi maø coøn taêng theâm giaù trò vaên hoùa tinh thaàn vaø coù yù nghóa quan troïng trong vieäc baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc daân toäc qua nhöõng saûn phaåm ngheà thuû coâng truyeàn thoáng. Ngaønh saûn xuaát goám söù vaø vaät lieäu xaây döïng phaùt trieån keøm theo ñoù laø vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng. Ngoaøi vieäc quy hoaïch, ban haønh caùc chính saùch khuyeán khích di dôøi caùc cô sôû saûn xuaát leân vuøng phía baéc cuûa Tænh gaàn vuøng nguyeân lieäu, tænh coøn coù chính saùch khuyeán khích thay ñoåi coâng ngheä nung loø, cuï theå laø chuyeån sang söû duïng laø gas. Bình Döông maûnh ñaát giaøu tieàm naêng, giaøu truyeàn thoáng caùch maïng, vôùi nhöõng noå löïc khoâng ngöøng cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân trong tænh ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy kinh teá cuûa tænh nhaø hoøa nhòp vaøo söï phaùt trieån chung 93 cuûa caû nöôùc, Bình Döông seõ tieáp tuïc phaùt trieån, ñoùng goùp tích cöïc vaø xöùng ñaùng vôùi vò trí moät tænh trong vuøng kinh teá troïng ñieåm phía nam vaø khoâng nhöõng chuù troïng ñeán taêng tröôûng kinh teá, Bình Döông ñaõ coù nhieàu noã löïc trong vieäc gaén lieàn phaùt trieån kinh teá vôùi baûo veä moâi tröôøng moät caùch thieát thöïc. Maëc duø vaäy, vaãn toàn taïi nhieàu thaùch thöùc to lôùn phía tröôùc vaø ñoøi hoûi nhöõng coá gaéng hôn nöõa cuûa coäng ñoàng, doanh nghieäp, cô quan nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi ñeå Bình Döông coù theå ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng. 94 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Phan An (1999) "Veà caùc ngheà thuû coâng ôû Bình Döông" Thuû Daàu Moät - Ñaát laønh chim ñaäu, Nxb Vaên Ngheä Thaønh Phoá Hoà Chí Minh. 2. Ñaøo Duy Anh (2002) Lòch söû Vieät Nam töø nguoàn goác ñeán theá kyû XIX, Nxb Vaên Hoùa - Thoâng Tin. 3. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Töï nhieân – Nhaân vaên, Ñòa chí Bình Döông taäp 1 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông. 4. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Lòch söû truyeàn thoáng, Ñòa chí Bình Döông taäp 2 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 5. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Kinh teá, Ñòa chí Bình Döông taäp 3 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 6. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Vaên hoùa – Xaõ hoäi, Ñòa chí Bình Döông taäp 4 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 7. Traàn Khaùnh Chöông (2001), Goám Vieät Nam töø ñaát nung ñeán söù, Nxb Myõ Thuaät, Haø Noäi. 8. Quyønh Cö - Ñoã Ñöùc Huøng (2001), Caùc Trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân. 9. Nguyeãn Xuaân Duõng (1997), Laøng ngheà goám söù Laùi Thieâu Huyeän Thuaän An, Tænh Bình Döông, Luaän vaên thaïc só Vaên hoùa hoïc, Tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên hoùa Haø Noäi. 10. Nguyeãn An Döông (chuû bieân) (1992) Goám söù Soâng Beù, Nxb Toång hôïp Soâng Beù. 95 11. Phan Ñình Duõng, Nguyeãn Vaên Thoâng, Nguyeãn Yeân Tri (2004) Goám Bieân Hoøa, Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai. 12. Phaïm Ñöùc Döông, Chaâu Thi Haûi (1998), Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nxb Theá Giôùi Haø Noäi. 13. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1998), Ñòa lyù haønh chính Tænh Bình Döông qua caùc thôøi kyø, Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”. 14. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia ñònh Thaønh thoâng chí, taäp trung, quyeån 3, Nhaø Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 15. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí, taäp Haï, quyeån 4,5 & 6 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 16. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh coâng chí, taäp Thöôïng, quyeån 1 & 2 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi goøn. 17. Traàn Baïch Ñaèng (chuû bieân) (1991), Ñòa chí Tænh Soâng Beù, Nxb Toång Hôïp Soâng Beù. 18. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1999), Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa (töø 1600-1777), Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 19. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1990), Phuù Cöôøng, lòch söû vaên hoùa vaø truyeàn thoáng caùch maïng, Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin, Nxb toång hôïp Soâng Beù. 96 20. Phan Thanh Ñaøo (2004), Nhaø Coå Bình Döông - Hoäi Vaên Hoùa Ngheä Thuaät Bình Döông. 21. Ban chaáp haønh Ñaûng Boä Tænh Bình Döông (2003), Lòch söû Ñaûng Boä Tænh Bình Döông (1930-1975), Nxb Chính Trò Quoác Gia - Haø Noäi. 22. Ñòa phöông chí Tænh Bình Döông (1975) 23. Traàn Vaên Giaøu, Traàn Baïch Ñaèng, Traàn Vaên Traø (1998), Saøi Goøn xöa vaø nay, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 24. Traàn Vaên Giaøu (1961), Giai caáp coâng nhaân Vieät Nam söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa noù ñi töø giai caáp "Töï mình ñeán giai caáp cho mình", Nxb Söï Thaät - Haø Noäi. 25. Nguyeãn Minh Giao (2001), Söï phaùt trieån cuûa ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp goám söù Tænh Bình Döông trong thôøi kyø 1986 – 2000, Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 26. Buøi Chí Hoaøng (2007), "Bình Döông vaø nhöõng vaán ñeà khaûo coå hoïc tieàn söû ", Thoâng tin Khoa hoïc Lòch söû soá 9 Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông. 27. Nguyeãn Thò Tuyeát Hoàng (1989), Luaän vaên toát nghieäp Ñaïi hoïc, Khoa lòch söû, Ñaïi hoïc toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 28. Huyønh Löùa (1998), "Phaùc thaûo vaøi neùt veà ñaát Bình Döông thôøi khai phaù", Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”, Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin tænh Bình Döông. 29. Huyønh Löùa (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát nam boä, Nxb Thaønh Phoá Hoà Chí Minh . 97 30. Traàn Thò Mai (2007), Lòch söû Gia Ñònh – Saøi Goøn thôøi kyø 1802-1875, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 31. Nhieàu taùc giaû (1998), Goùp phaàn tìm hieåu lòch söû - vaên hoùa 300 naêm Saøi Goøn - Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 32. Nhieàu taùc giaû (1998), Bieân Hoøa - Ñoàng Nai 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, Nxb Ñoàng Nai . 33. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân daân (chuyeân ñeà lòch söû), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 34. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà lòch söû Trieàu Nguyeãn, Taïp chí xöa vaø nay, Nxb Vaên hoùa Saøi Goøn. 35. Nhieàu taùc giaû (2007), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp V, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh - Nxb Treû. 36. Nhieàu taùc giaû (2008), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp VI - Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 37. Ñoã Vaên Ninh, Löu Tuyeát Vaân (1998), "Söï ñan xen giöõa caùc yeáu toá Hoa - Vieät trong ngheà saûn xuaát thuû coâng ôû Vieät Nam" böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi, trang 93 – 112. 38. Sôn Nam (1997), Bieân khaûo lòch söû khaån hoang mieàn Nam, Nxb Treû. 39. Sôn Nam (1984), Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 40. Tröôøng Cao Ñaúng Myõ Thuaät Trang trí Ñoàng Nai (1992), Giaùo trình goám Ñoàng Nai (duøng ñeå giaûng daïy trong tröôøng Myõ Thuaät Trang Trí) 98 41. Voõ Coâng Nguyeân (1993), "Goám myõ ngheä trong goám Ñoâng Nam Boä - saéc thaùi vaên hoùa vaø yù nghóa kinh teá", Taïp chí Khoa hoïc Xaõ hoäi (soá 17/1993), trang 82- 85. 42. Nguyeãn Thò Nguyeät (1997), "Goám myõ ngheä Bieân Hoøa thaønh töïu cuûa vaên hoùa Ñoàng Nai" Vaên hoùa ngheä thuaät (soá 5/1997), trang 42- 44. 43. Nhieàu taùc giaû (2008), Di tích vaø danh thaéng tænh Bình Döông, Sôû Vaên hoùa - Thoâng tin Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng. 44. Nhieàu taùc giaû (1999), Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, Nxb Vaên Ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 45. Nguyeãn Troïng Phaùp (2001), "Goám Bieân Hoøa vôùi ñeà taøi Phaät Giaùo". Nguyeät San Giaùc Ngoä (soá 68) Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, trang 36- 43. 46. Vuõ Huy Phuùc (1996), Tieåu thuû coâng nghieäp Vieät Nam 1858 – 1945, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi. 47. Nguyeãn Phan Quang (1998), "Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieâm giaùm vaø ñòa chæ Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)", Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc Thuû Daàu Moät – Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån. 48. Nguyeãn Phan Quang (2001), Theâm moät soá tö lieäu veà ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Nam Boä thôøi thuoäc Phaùp (1867-1945) nghieân cöùu lòch söû (5 & 6 /2001), trang 81 - 90. 49. Nguyeãn Phan Quang (2002), Vieät Nam Theá kyû XIX (1802-1884), Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 50. Nguyeãn Phan Quang (2004), Thò tröôøng luùa gaïo Nam Kyø 1860-1945, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 99 51. Quoác söû quaùn Trieàu Nguyeãn (tö trai Nguyeãn Taïo dòch) (1973), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí - Luïc tænh Nam Vieät, taäp thöôïng: Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Nha vaên hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh phuï traùch vaên hoùa, Saøi Goøn. 52. Voõ Vaên Sen (1996), Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû mieàn Nam Vieät Nam (1954 - 1975), Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 53. Huyønh Ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1994), Goám Caây Mai Saøi Goøn xöa, Nxb Treû - Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 54. Huyønh ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1997), Töôïng goám Ñoàng Nai - Gia Ñònh. 55. Huyønh Ngoïc Traûng (chuû bieân) (1998), Cuø Lao Phoá lòch söû vaø vaên hoùa, Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai. 56. Huyønh Thò Ngoïc Tuyeát (1993), Tieåu thuû coâng nghieäp vuøng Saøi Goøn - Chôï Lôùn - Gia Ñònh vaø phuï caän töø 1954 – 1975, Luaän aùn phoù tieán só Khoa hoïc Lòch söû - Vieän khoa hoïc Xaõ hoäi taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 57. Nguyeãn Quyeát Thaéng (2002), Tuyeån taäp Vöông Hoång Seån, Nxb Vaên hoïc. 58. Traàn Nhaát Taâm (chuû bieân) (1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay, Hoäi vaên hoïc Ngheä thuaät Bình Döông. 59. Thöôïng toïa Thích Hueä Thoâng, Phan Thanh Ñaøo, Nguyeãn Hieáu Hoïc (2008), Bình Döông Danh Lam Coå Töï, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông. 60. Thích Hueä Thoâng (2000), Sô thaûo Phaät Giaùo Bình Döông, Nxb Muõi Caø Mau. 100 61. Phí Ngoïc Tuyeán (2005), Ngheà goám ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay. Luaän aùn tieán só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh. 62. Nguyeãn Ñöùc Thaïch (1998), Ñaát seùt, Nxb Ñoàng Nai. 63. Thuû Daàu Moät xöa qua ñòa chí 1910 vaø böu aûnh (2007), Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng. 64. Taøi lieäu veà, Bình Döông ñaát nöôùc - con ngöôøi (1998), Thö vieän tænh Bình Döông. 65. Taïp chí xöa vaø nay, thaùng 11 (1997), Bình Döông Moät Theá Kyû. 66. Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc - Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, khoa lòch söû, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh (2006), Coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam, nhöõng vaán ñeà khoa hoïc vaø thöïc tieãn (Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc), Nxb Ñaïi Hoïc Quoác Gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 67. Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin Tænh Bình Döông (1998), “Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”, Kyû yeáu hoäi thaûo Khoa hoïc Thuû Daàu Moät. 68. Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin tænh Bình Döông, Sô khaûo veà tín ngöôõng, leã hoäi daân gian vaø truyeàn thoáng tænh Bình Döông (1998), Xí nghieäp in Tænh Bình Döông.