Luận văn Nghiên cứu hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài văn bản văn học lớp 11 qua hai bộ sách ngữ văn chuẩn và nâng cao

tính chất tương đối vì vẫn có sự pha trộn, hoà nhập giữa ba thể loại. Khi hướng dẫn học sinh đi vào khám phá tác phẩm cần có những câu hỏi bám sát đặc trưng thi pháp thể loại. Tiến sĩ Nguyễn Viết Chữ trong lời mở đầu cuốn “Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể” đã nhấn mạnh:“một cách dạy, cách học phù hợp với thời đại bùng nổ thông tin trên nhiều lĩnh vực. Nhưng dù thế nào đi nữa thì vấn đề dạy học bám sát loại thể của tác phẩm văn chương vẫn là điều cần thiết.” Đây là một nhận định mang tính khoa học, đúng đắn, phù hợp với lối dạy học hiện đại. Việc nhận ra các giá trị sâu xa của tác phẩm sẽ gặp nhiều khó khăn nếu không quan tâm khai thác tác phẩm theo đặc trưng thi pháp thể loại. Đối với tác phẩm tự sự người ta thường chú ý đến sự kiện, nhân vật, cốt truyện, dòng trần thuật dài hơi hướng đến dòng đời đang trôi chảy...Còn với tác phẩm trữ tình, đặc biệt là thơ thì cái được chỳ ý nhiều hơn lại là cảm xúc, tâm trạng, cái tôi trữ tình của nhà thơ thể hiện qua hình ảnh, nhịp điệu thơ, vì thế nên có những câu hỏi yêu cầu đọc thuộc, đọc diễn cảm, những câu hỏi về ngôn ngữ, âm thanh, hình ảnh, giọng điệu, lời thơ, kết cấu, thời gian, không gian nghệ thuật, con người… Chẳng hạn khi tìm hiểu về Huy Cận thì phải hiểu được thi pháp thơ của ông là thế giới tư tưởng, tình cảm thông qua quan niệm nghệ thuật về thế giới, về con người, qua cách cảm thụ và tổ chức không gian, thời gian, kết cấu ngôn từ và giọng điệu. Bài thơ “Tràng giang” đó thể hiện khá rõ nét thi pháp thơ của Huy Cận, đó là cảm hứng về không gian nghệ thuật. Không gian trong bài thơ được trải dài từ mặt sông lên tận chút vút đỉnh trời, được mở ra từ sâu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 49 thẳm vũ trụ vào tận sâu thẳm tâm linh con người. Không gian vi mô và vĩ mô được phân hóa trở thành sự tương phản giữa vô hạn và hữu hạn và nhà thơ tự nhận ra cái cô đơn của mình trong cái hữu hạn ấy. Để phát hiện ra được điều này thì phải có sự dẫn dắt của CHHDHB. Tóm lại CHHDHB phản ánh được đặc trưng thi pháp thể loại của tác phẩm là câu hỏi hướng học sinh đi đúng con đường tiếp nhận văn học. Do đó, khi xây dựng hệ thống câu hỏi cần chú ý bám sát đặc trung của hình tượng văn học và những đơn vị nghệ thuật cơ bản đã tạo nên hình tượng ấy dưới ánh sáng của thi pháp học hiện đại. 2.3 Câu hỏi có tính hệ thống: Tác phẩm văn học là một chỉnh thể nghệ thuật, trong đó có sự thống nhất giữa các hệ thống sự kiện, các mối quan hệ trong nội tại tác phẩm. Khi phân tích tác phẩm văn học chính là phân tích bản thân tính chỉnh thể không thể tách rời các mối quan hệ của tác phẩm bởi nếu không sẽ phá vỡ tính chỉnh thể của tác phẩm. Tính chỉnh thể được hiểu là: Một tổng thể gồm nhiều yếu tố có mối quan hệ mật thiết nội tại tương đối bền vững, bảo đảm cho sự hoạt động của nó cũng như mối quan hệ của nói với môi trường xung quanh. Chỉnh thể không phải là tổng cộng đơn giản các yếu tố tạo nên nó. Chỉnh thể là sự kết hợp siêu tổng cộng để tạo ra nội dung mới, chức năng mới vốn không có trong các yếu tố khi tách rời ra [ 28 ] Việc phân tích tính chỉnh thể là một nguyên tắc bắt buộc đối với việc phân tích tác phẩm văn chương, cho dù tác phẩm ấy thuộc thể loại nào. Con đường nhận thức chung của loài người cũng như hoạt động khoa học thường là diễn tiến từ thấp đến cao, từ cụ thể đến khái quát, từ bộ phận đến tổng thể. Trong dạy học văn cũng vậy, không có con đường tiếp nhận tác phẩm văn chương nào lại không bắt đầu từ những cảm xúc cảm tính ban đầu đến giai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 50 đoạn cảm xúc hóa. Do vậy hoạt động chiếm lĩnh tác phẩm cũng phải tuân theo hệ thống, từ tri giác ngôn ngữ đến phân tích đánh giá, từ hình thức đến nội dung, từ chi tiết bộ phận đến khái quát. Như thế CHHDHB một mặt phải hấp dẫn, phong phú, kích thích trí tuệ và sự sáng tạo của mỗi học sinh, mặt khác phải đảm bảo tính hệ thống, nhất quán để tạo nên những kĩ năng cần thiết trong việc hình thành và rèn luyện khả năng tự tiếp nhận và “năng lực cảm thụ thẩm mĩ, kĩ năng đánh giá, phân tích văn học ở một chừng mực cần cho đời sống của con người có văn hóa” [ 31] Có nằm trong một hệ thống thì câu hỏi mới có khả năng liên kết kiến thức. Tianh hệ thống thể hiện ở việc trình bày, sắp xếp, lựa chọn các câu hỏi sao cho chúng không trùng lặp mà có mối quan hệ mật thiết với nhau, bổ sung và làm sáng tỏ cho nhau. Quá trình tìm hiểu tác phẩm là quá trình giải quyết từng vấn đề trong các câu hỏi. “Mỗi câu hỏi là một cái mốc cho câu hỏi trước, câu trước chuẩn bị cho câu sau làm thành một chuỗi những liên hệ nối tiếp nhau trong một hệ thống những vấn đề, phản ánh được bản chất nội dung và nghệ thuật của tác phẩm” [ 6 ] Ví dụ khi định hướng cho học sinh tiếp cận với tác phẩm “Chiều tối” của Hồ Chí Minh, không thể đưa ra cho học sinh câu hỏi tìm ngay vẻ đẹp tâm hồn của Hồ Chí Minh được mà phải có những câu hỏi dẫn dắt các em từng bước khám phá. Có thể đưa ra câu hỏi như: (1) Cảm nhận của em về bức tranh thiên nhiên trong hai câu thơ đầu? (2) So với thơ ca cổ, bức tranh thiên nhiên trong hai câu đầu có gì giống và khác? Từ đó em phát được điều gì kín đáo ẩn sâu sau bức họa bằng ngôn từ kia? Mục đích của câu hỏi thứ nhất nhằm tạo cho học sinh có sự cảm nhận chung về nội dung hai câu thơ đầu. Để thực hiện được công việc này trước hết học sinh phải tái hiện lại một khung cảnh thiên nhiên nơi núi rừng lúc chiều Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 51 tối. Có cánh chim chiều mệt mỏi đang bay về tổ. Có chòm mây lẻ loi, lững lờ trôi giữa tầng không. Đó là một không gian rộng lớn, thinh vắng trong cái thời khắc cuối cùng của một ngày. Câu hỏi thứ hai đòi hỏi học sinh phải nắm được các dẫn chứng trong thơ Bác, từ đó phát hiện ra tâm trạng và vẻ đẹp tâm hồn tác giả. Cũng giống như trong thơ ca cổ điển phương Đông, khung cảnh thiên nhiên trong hai câu đầu đó được phác họa bằng những nét chấm phá. Nhà thơ không nghiêng về tả mà chỉ gợi ra một vài nét, cốt ghi lấy cái linh hồn của tạo vật. Mặc dù vậy hình tượng cánh chim, chòm mây không chỉ được quan sát ở trạng thái vận động bên ngoài như trong thơ xưa mà còn được cảm nhận rất sâu ở trạng thái bên trong. Có thể tìm thấy một sự gần gũi tương đồng giữa cánh chim mệt mỏi sau một ngày kiếm ăn với người tù đã thấm mệt sau một ngày vất vả lê bước trên đường. Chòm mây như đang mang tâm trạng lẻ loi, đơn độc và cái băn khoăn, trăn trở chưa biết tương lai phía trước sẽ đi đến đâu của người tù nơi đất khách. Từ bức tranh thiên nhiên ấy, học sinh thấy được một cái nhìn trìu mến dõi theo từng biểu hiện của tạo vật của nhà thơ. Mệt mỏi, đau đớn và chán chường vậy mà cảm hứng thơ vẫn đến với Bác. Không có chân dung người tù khổ ải mà chỉ hiện ra cái dáng vẻ, phong độ của bậc tao nhân mặc khách đang ung dung, thư thái ngoạn cảnh chiều hôm nơi rừng núi. Những câu thơ mềm mại nhưnng thực ra lại có “chất thép” bên trong. Nếu không có ý chí và nghị lực phi thường vượt lên trên hoàn cảnh, nếu không có bản lĩnh kiên cường và sự tự chủ, tự do hoàn toàn về tinh thần ở Bác thì khó có được những vần thơ cảm nhận thiên nhiên sâu sắc và tinh tế đến như vậy. Điều thể hiện rất rõ của câu hỏi thứ hai là sự tiếp nối kiến thức của câu hỏi thứ nhất. Quá trình vận dụng hiểu biết để giải quyết câu hỏi thứ nhất chính là quá trình hình thành kiến thức cần thiết, làm cơ sở cho việc giải quyết câu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52 hỏi thứ hai. Sự liên kết câu hỏi trước và câu hỏi sau tạo ra tính liên tục và sự liên kết kiến thức thành một hệ thống khiến học sinh dễ dàng đi từ vấn đề này sang vấn đề khỏc. Như vậy có nằm trong một hệ thống thì câu hỏi mới có khả năng liên kết kiến thức và định hướng hoạt động phân tích, cắt nghĩa để khám phá các lớp nghĩa tiềm ẩn của tác phẩm. 2.4 Câu hỏi khơi gợi tình cảm, cảm xúc của học sinh: Văn học là nghệ thuật, nó thuộc phạm trù thẩm mĩ nhưng văn học cũng là thế giới thanh lọc tâm hồn con người, vì thế nó cũng thuộc phạm trù đạo đức. Ngoài việc cung cấp kiến thức văn học, rèn luyện tư duy, kĩ năng, kĩ xảo môn văn còn có vai trò quan trọng hơn là hình thành nhân cách, nuôi dưỡng tâm hồn tình cảm, cảm xúc cho học sinh. Học sinh trong giờ học tác phẩm văn chương vừa cảm được cái hay, cái đẹp của câu chữ, vừa có thể phát triển toàn diện trí tuệ, tâm hồn. Cái khó của việc dạy văn thơ là làm sao cảm nhận được nội tâm của tác giả và chuyển được tiếng nói nội tâm đó sang đời sống nội tâm người đọc. Nghĩa là khám phá một tác phẩm văn học, học sinh không thể chỉ dừng lại ở mức tìm hiểu thế giới nghệ thuật của tác giả mà con đường phải đi đến là phải có một sự vận động cảm xúc nội tâm, bộc lộ được những rung động trước thế giới nghệ thuật của nhà văn. Từ những giờ học văn các em có được những biến đổi trong tâm hồn để từ đó tự hoàn thiện nhân cách, tâm hồn, nuôi lớn ước mơ tới chân giá trị của Chân-Thiện-Mĩ. Những cảm xúc mãnh liệt - cảm xúc thẩm mĩ sẽ làm cho học sinh thực sự có sự chuyển hóa bên trong của nhận thức và tình cảm, khi đó “Tác phẩm văn chương từ chỗ là một đối tượng thẩm mĩ đã trở thành một nguồn sống khởi động quá trình chuyển biến và chuyển hóa tâm hồn, tư tưởng, tình cảm của người đọc học sinh” [ 12 ] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 Giáo sư phan Trọng Luận khẳng định “Sức mạnh của tác phẩm văn học là sức mạnh của tình cảm. Tác phẩm văn học đánh thức, khêu gợi tâm hồn rung động của người đọc.” [ 18 ] Belinskij cũng đã nói: Nghệ thuật không thừa nhận những triết lí trừu tượng, càng không thừa nhận những khái niệm lí tính. Nghệ thuật chỉ thừa nhận những ý niệm có chất thơ mà ý niệm có chất thơ không phải là tam đoạn luận, không phải là giáo điều, không phải là quy tắc; đó là nhiệt tình sôi nổi, đó là sự đam mê Ví dụ với bài “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử, việc xây dựng câu hỏi khơi gợi tình cảm, cảm xúc sẽ tạo ra sự giao cảm tâm hồn và sự cộng hưởng cảm xúc của học sinh với tác giả thông qua tác phẩm. Có thể đưa ra câu hỏi như: Theo em nội dung bao trùm của bài thơ là gì? Tâm trạng của em sau khi học xong bài thơ? Câu hỏi này vừa giúp học sinh thấy được cái hay, cái đẹp của bài thơ, vừa khơi dậy trong các em lòng cảm thông, trân trọng vẻ đẹp tâm hồn, khát vọng của một con người tài hoa đó vượt qua nỗi bất hạnh tột cùng để hướng về cuộc sống, hướng về con người. Từ nguồn cảm xúc đó, học sinh biết yêu cuộc sống, biết quý trọng cuộc sống xung quanh mình. Đồng thời có một thái độ sống tích cực lành mạnh, có ý nghĩa. Đối với bài thơ “Tôi yêu em” của Puskin, có thể đưa ra câu hỏi: Vẻ đẹp tâm hồn của Puskin trong bài thơ gợi cho em những suy nghĩ gì? Từ việc cảm nhận một Puskin giàu tình cảm và rất chân thành, một trái tim nồng nàn say đắm, một tâm hồn cao cả vị tha, học sinh sẽ rút ra được những quan niệm đúng đắn về tình yêu và có thái độ ứng xử có văn hóa trong tình yêu nói riêng và trong cuộc sống núi chung. Tâm hồn các em cũng vì thế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54 mà thêm trong sáng và phong phú. Nghĩa là các em biết sống dào dạt trong tâm hồn mình những tình cảm lành mạnh, trong sáng. Những điều trình bày ở trên đã cho thấy việc định hướng cho học sinh tìm hiểu tác phẩm văn chương ở nhà nhất thiết phải có câu hỏi khơi gợi được tình cảm, cảm xúc, tâm hồn của học sinh. Hệ thống câu hỏi cảm xúc phải đi sâu vào cảm xúc thẩm mĩ, tạo ra đựơc những giao cảm tâm hồn, những rung động, những hứng thú sâu sắc của học sinh để từ đó các em có những phát hiện, cảm nhận độc đáo, tinh tế, nhạy cảm về cái hay, cái đẹp của tác phẩm và khi đú bạn đọc học sinh gửi gắm “Thế giới nội tâm của mình bằng tất cả sức mạnh của sự từng trải và thể nghiệm, không phải vay mượn của một ai khác mà đích thực của chính riêng mình” [ 11 ] 2.5 Câu hỏi phải chuẩn bị tâm thế cho học sinh học trên lớp: Một giờ dạy học tác phẩm văn chương có chất lượng tốt là giờ dạy mà ở đó học sinh có sự chuẩn bị bài trước khi đến lớp. Có thể nói đây là một khâu không thể thiếu nếu muốn đạt kết quả cao trong tiếp nhận tác phẩm văn chương. Hệ thống câu hỏi trong SGK như những công cụ và những định hướng ban đầu rất cần thiết để giúp học sinh hiểu đỳng, cảm nhận đỳng đắn tỏc phẩm văn học. Nghĩa là thông qua những câu hỏi này, học sinh lựa chọn phương hướng chuẩn bị để tự mình bước đầu cảm nhận được, hiểu được cái hay, cái đẹp của tác phẩm cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật, tránh được những liên tưởng tùy tiện hoặc phi văn bản. Trước khi tới lớp học sinh đã có những trăn trở, suy nghĩ về vấn đề được đặt ra trong tác phẩm và trên cơ sở những kiến thức đã thu nhận được ở nhà, khi học sinh đến lớp kiến thức đó sẽ được mở rộng, đào sâu hơn. Như vậy CHHDHB phải là những gợi mở, những định hướng tạo cho học sinh một chỗ dựa, một tâm thế để các em tiếp tục khai thác, phân tích tác phẩm khi đến lớp. Việc trả lời tốt câu hỏi trong SGK sẽ là yếu tố quan trọng góp phần vào sự thành công của tiết học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 55 2.6 Câu hỏi cần phù hợp với trình độ và thời gian thực tế của học sinh: Chương trình trung học phổ thông ngày càng được nâng cao, đáp ứng được yêu cầu đi lên của khoa học kĩ thuật. Trình độ của học sinh nói riêng và trình độ tri thức, văn hoá của người Việt Nam nói chung cũng được nâng cao. Nhưng cái không phù hợp cũng vẫn còn. Chương trình yêu cầu cao mâu thuẫn với trỡnh độ và thời gian thực tế của học sinh. Bạn đọc học sinh trong nhà trường THPT là đối tượng bạn đọc đặc biệt. Với khả năng tập trung tư duy chưa cao, với trải nghiệm đời sống và kinh nghiệm hiểu biết văn chuơng nghệ thuật còn hạn chế, với “tầm đón” không ngang nhau, có em có khả năng phân tích tổng hợp, nhận thức tốt, phát hiện được những vấn đề cơ bản nhưng cũng có em lại không có khả năng đó, nên đứng trước văn bản ngôn từ của những bài thơ hay, tiêu biểu được lựa chọn trong SGK không phải dễ dàng mà học sinh khám phá được vẻ đẹp và tiếp cận những giá trị nhân văn, thẩm mĩ đích thực của tác phẩm. Bên cạnh đó, môi trường, điều kiện xã hội học tập văn háa, đời sống cụ thể của các em khác nhau, vì thế khi đặt câu hỏi, người biên soạn cần chú ý đến mặt bằng tiếp nhận sao cho phù hợp với trình độ chung của các em. Nếu dung lượng câu hỏi quá giản đơn, quá dễ dàng sẽ gây cho học sinh tâm lí chủ quan, coi thường, không cần suy nghĩ, làm giảm bớt khả năng tư duy về trí tuệ, nhưng nếu dung lượng câu hỏi nặng, quá sức, khiến học sinh không giải đáp hết được vấn đề sẽ gây tâm trạng chán nản hoặc hiểu câu hỏi một cách mơ hồ, không có lợi cho quá trình tự tìm hiểu tác phẩm. Đồng thời với dung lượng là số lượng câu hỏi cần phải bố trí sao cho hợp lí. Câu hỏi ở mỗi bài học không nên nhiều quá, cũng không nên ít quá. Theo chúng tôi, mỗi bài học chỉ nên có từ 4 đến 5 câu hỏi là hợp lí bởi không phải em nào cũng có nhiều thời gian cho việc tự học, nhất là ở nông thôn và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 56 miền núi. Các em không chỉ đi học mà còn phải lao động kiếm sống, đầu tư cho các hoạt động khác như vui chơi, giải trí… Một yêu cầu đặt ra đối với CHHDHB là số lượng câu hỏi, nội dung câu hỏi, yêu cầu hoạt động của câu hỏi phải phù hợp với trình độ và thời gian thực tế của học sinh. Sự phù hợp ấy làm cho học sinh không chỉ học được, chuẩn bị được một môn mà còn nhiều môn khác. Không chỉ học được bài cũ mà còn chuẩn bị được bài mới, không những chuẩn bị đủ mà còn được sâu hơn với tất cả các câu hỏi. Điều này sẽ tạo cho học sinh hứng thú học tập, tránh được sự nhàm chán không nên có. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 57 Chƣơng 3 THỂ NGHIỆM - XÂY DỰNG CÂU HỎI HƢỚNG VÀO MỘT SỐ BÀI HỌC CỤ THỂ 1. Giới thuyết chung: Dựa trên cơ sở lí luận và thực tiễn đã trình bày ở các chương trên, chúng tôi thể nghiệm câu hỏi vào một số bài học cụ thể ở lớp 11 Trung học phổ thông. Chúng tôi tiến hành xây dựng câu hỏi cho hai bài học “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử, và “Tôi yêu em” của Puskin. Câu hỏi thể nghiệm được nêu bên cạnh những câu hỏi trong SGK Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11 hiện hành. 2. Xây dựng câu hỏi cho bài “đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử. 2.1 Bảng đối chiếu hệ thống câu hỏi sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao với câu hỏi luận văn. Câu hỏi của sách chuẩn và sách nâng cao Câu hỏi của luận văn Sách chuẩn: Câu 1: Phân tích nét đẹp của phong cảnh và tâm trạng của tác giả trong khổ thơ đầu. Câu 2: Hình ảnh gió, mây, sông , trăng trong khổ thơ thứ hai gợi cảm xúc gì? Câu 3: ở khổ thơ thứ ba, nhà thơ bộc Câu 1: Đọc diễn cảm và cho biết thiên nhiên thôn Vĩ trong tưởng tượng của nhà thơ hiện lên như thế nào ở khổ thơ đầu? Qua bức tranh thiên nhiên đó, em thử hình dung tâm trạng của nhà thơ. Câu 2: Ở khổ thơ thứ hai cảnh vật, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 58 lộ tâm sự của mình như thế nào? Chút hoài nghi trong câu thơ “Ai biết tình ai có đậm đà” có biểu hiện niềm tha thiết với cuộc đời không? Vì sao? Câu 4: Có gì đáng chú ý trong tứ thơ và bút pháp của bài thơ? Sách nâng cao: Câu 1: Bài thơ có ba khổ, mỗi khổ nghiêng về một cảnh sắc, một tâm tình. Hãy nêu nhận xét về sắc thái khác nhau ở mỗi khổ thơ và mạch liên kết giữa các khổ. Câu 2: Mỗi khổ thơ trong bài đều chứa đựng câu hỏi. Các câu hỏi ấy đã góp phần tạo nên âm điệu riêng của bài thơ. Âm điệu ấy đã thể hiện mạch tâm trạng gì của tác giả? Câu 3: Hình ảnh “Nắng hàng cau nắng mới lên” thật giản dị, cũng thật giàu sức gợi. Hãy dùng những hiểu biết và trí tưởng tượng của mình để cảm nhận và tái tạo vẻ đẹp của hình ảnh ấy. Câu 4: Anh (chị) có cảm nhận gì về ý nghĩa của hai câu thơ “Gió theo lối gió mây đường mây- Dòng nước buồn không gian, thời gian, màu sắc, điểm nhìn của tác giả có sự vận động như thế nào từ khổ một sang khổ hai? Theo em, ấn tượng nhất trong bức tranh thiên nhiên thứ hai của Vĩ Dạ là hình ảnh nào? Câu 3: Cảnh vật được miêu tả trong bức tranh thiên nhiên thứ ba có gì khác với cảnh vật ở khổ thơ thứ nhất và thứ hai? Tứ thơ vận động có tuân theo mạch lô gíc kết cấu không? Vì sao? Câu 4: Mỗi khổ thơ có một câu hỏi, những câu hỏi đó có tác dụng gì trong việc liên kết cấu trúc nội tại của bài thơ? Nhà thơ muốn nói gì qua câu hỏi cuối bài thơ? Qua đó giúp em hiểu gì về hồn thơ và con người Hàn Mặc Tử? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 59 thiu hoa bắp lay”? Câu 5: Khổ thơ thứ hai có câu “Thuyền ai đậu bến sông trăng đó- Có chở trăng về kịp tối nay.” Chữ “kịp” gợi lên điều gì về mối tâm tư đầy uẩn khúc của tác giả? Câu 6: Câu thơ “Ai biết Tình ai có đậm đà” có chút hoài nghi. Theo anh (chị) đó là nỗi hoài nghi của sự chán đời hay của niềm tha thiết với cuộc đời? Tại sao? Câu 7: Học thuộc lòng bài thơ. Câu hỏi 1: Câu hỏi này đòi hỏi học sinh đọc bài thơ nhiều lần và phải huy động trí tưởng tượng của mình để thực sự tham gia vào thế giới của tác phẩm, được sống cùng tác phẩm. Từ đó mới thấy được bức tranh thôn Vĩ đẹp, tươi sáng, trong trẻo, gợi cảm và đầy sức sống. Qua bức tranh thôn Vĩ ở khổ một, học sinh còn hình dung ra tâm trạng hân hoan, phấn chấn, niềm vui khi nhận được tín hiệu tình cảm của người trong mộng (dù chỉ là trong cảm nhận của nhà thơ), niềm hi vọng lóe sáng về tình yêu, hạnh phúc. Câu hỏi 2: Đây là câu hỏi so sánh, gợi mở để dẫn dắt học sinh phân tích sự vận động của tứ thơ từ khổ một sang khổ hai, từ niềm hân hoan trước cảnh đẹp và tình người thôn Vĩ, thi tứ Hàn Mặc Tử vụt bay đến một cõi miền đau thương đối lập, gợi sự chia lìa, tan tác. Với câu hỏi này, học sinh còn tìm ra được một sáng tạo thẩm mĩ mới mẻ, độc đáo của hình tượng thơ Hàn Mặc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 60 Tử là hình ảnh “sông trăng”. Hình ảnh này như một nét vẽ thơ mộng, chất chứa cái thần thái, “linh hồn” của cảnh sắc thiên nhiên xứ sở. Câu hỏi 3: Câu hỏi cho học sinh tiếp tục so sánh, phát hiện, tìm ra sự vận động khác nhau của ba khổ thơ. Mỗi khổ là một sự bứt phá của thi tứ, không tuân theo mạch lô gíc thông thường nhưng vẫn có chỗ liền nhau, đó là trạng thái xúc cảm. Mỗi khổ là một bức tranh riêng về Vĩ Dạ, tưởng như không ăn khớp với nhau nhưng thực ra nó vẫn nằm trong mạch cảm xúc chung của cả bài: Cảnh thôn Vĩ đẹp, người thôn Vĩ duyên dáng đang vẫy gọi thi nhân nhưng thi nhân không thể trở về vì mặc cảm số phận. Bởi thế đằng sau câu chữ kia ẩn chứa nỗi buồn, nỗi đau đời và niềm khát khao sự đồng cảm của người đời. Câu hỏi 4: Câu hỏi đã hướng dẫn học sinh nhận diện và phân tích được giá trị thẩm mĩ của câu hỏi tu từ. Hồn thơ Hàn Mặc Tử là sự tuôn trào mãnh liệt cảm xúc và câu hỏi tu từ được nhà thơ sử dụng như một thứ nghệ thuật riêng của mình để bộc lộ thế giới tâm hồn, tình cảm. Dòng chảy của chuỗi phát ngôn trữ tình được tạo thành bởi ba câu hỏi nghi vấn cuối mỗi khổ thơ và mối quan hệ giữa các bức tranh phong cảnh chỉ là dòng chảy của một quá trình tâm trạng chứa đựng bên trong hai mặt sáng và tối giống như hai đối cực của một thể thống nhất thường xuyên chuyển hóa lẫn nhau. Ý thứ nhất của câu hỏi mở ra hướng giải quyết vấn đề ở ý hai và ý ba. Câu hỏi này đòi hỏi học sinh phải vận dụng năng lực văn chương kết hợp với tư duy tổng hợp khái quát để phát huy khả năng sáng tạo, tình cảm thẩm mĩ. Cảm nhận được lòng yêu đời, ham sống mãnh liệt, khát khao tình yêu, khát khao giao cảm với đời của hồn thơ Hàn Mặc Tử nghĩa là các em đã nắm bắt được chiều sâu của tác phẩm Tóm lại: Theo chúng tôi, bốn câu hỏi trên phù hợp với con đường nhận thức, khám phá tác phẩm của học sinh. Có những câu hỏi là sự kết hợp giữa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 61 hai yếu tố tái hiện và sáng tạo, có những câu hỏi khơi gợi trí liên tuởng, tưởng tượng cao. Tất cả đều nhằm mục đích phát huy tính tích cực, chủ động học tập của học sinh. 3. Xây dựng câu hỏi cho bài “Tôi yêu em” của Puskin. 2.1 Bảng đối chiếu hệ thống câu hỏi sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao với câu hỏi luận văn. Câu hỏi của sách chuẩn và sách nâng cao Câu hỏi của luận văn Sách chuẩn: Câu 1: Điệp khúc nào làm nổi bật cảm xúc chủ đạo của bài thơ? Bài thơ dường như là lời từ giã cho một mối tình không thành. Lời từ giã của Puskin có gì đặc biệt. Câu 2: Giọng điệu trữ tình chuyển biến như thế nào từ hai câu 1-2 sang hai câu 3-4 và từ hai câu 5-6 sang hai câu 7-8? Diễn biến tâm trạng phức tạp của nhân vật trữ tình được thể hiện tinh tế ra sao? Câu 3: Tại sao có thể nói hai câu kết là bất ngờ, hàm chứa nhiều ý vị? Câu 4: Bài thơ gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ gì về tâm hồn Puskin và về tình yêu? Câu 1: Đọc bài thơ nhiều lần và em hãy cho biết cụm từ mở đầu “tôi yêu em”so với câu dịch nghĩa trong phần chú thích thì bản dịch thơ cụm từ này đã chuyển dịch hết nghĩa chưa? Vì sao? Câu 2: Giọng điệu trữ tình chuyển biến từ câu 1 đến câu 8 như thế nào? Sự chuyển biến đó đã phơi mở đáy sâu tâm hồn nhân vật trữ tình những lớp sóng tình cảm phức tạp nhưng lại rất tế nhị ra sao? Câu 3: Điệp khúc thứ ba gắn liền với hai câu cuối. Theo em hai câu kết có bất ngờ và hàm chứa nhiều ý vị không? Vì sao? Từ đó nêu những cảm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 62 Sách nâng cao: Câu 1: Đọc diễn cảm bài thơ, lưu ý cụm từ “tôi yêu em” và vị trí của cụm từ này trong bài, hãy tìm hiểu kết cấu bài thơ và diễn biến tâm trạng của nhân vật trữ tình. Câu 2: Tình cảm phức tạp, tế nhị của nhân vật trữ tình trong bài thơ được Puskin diễn tả tinh tế như thế nào qua bốn câu thơ đầu? Câu 3: Cảm xúc trong hai câu thơ “tôi yêu em âm thầm không hy vọng- Lúc rụt rè khi hậm hực lòng ghen”có gì đặc biệt? Nó hé mở trạng thái tình cảm gì trong nhân vật trữ tình? Câu 4: Xu hướng vươn tới sự cao cả trong tư tưởng, tình cảm là đặc trưng cơ bản của thơ Puskin. Phân tích hai câu thơ cuối để chứng minh. nhận của em về nhân vật trữ tình. Câu 4: Bài thơ trong sáng giản dị đến mức gần như không cần một chú giải nào, hình ảnh thơ không mĩ lệ, không sử dụng các biện pháp tu từ nhưng vẫn cuốn hút người đọc. Theo em sức hấp dẫn của bài thơ ở đâu? Qua bài thơ hãy rút ra những quan niệm đúng đắn về tình yêu và thái độ ứng xử văn hóa trong tình yêu. Câu 5: Học thuộc bài thơ. 3.2 Thuyết minh cho câu hỏi luận văn. Câu hỏi 1: Câu hỏi này sẽ giúp cho học sinh tìm ra được tận cùng ý nghĩa giá trị của tác phẩm, tránh được những sai lầm chỉ quan tâm phân tích câu chữ trong bài thơ dịch mà bỏ sót những ý nghĩa giá trị ẩn sâu trong bề mặt câu chữ. “yêu” trong bản dịch thơ khác với “đã yêu” trong bản dịch nghĩa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 63 “Đã yêu” nghĩa là có khoảng cách quá khứ - hiện tại. Tình yêu đẩy về quá khứ và thoạt nghe không mãnh liệt bằng “tôi yêu em” nhưng không phải vì thế mà bản dịch nghĩa làm cho bài thơ giảm giá trị. Lí trí của nhân vật trữ tình cương quyết bao nhiêu thì tình cảm lại mãnh liệt hơn bấy nhiêu, nó trào dâng, nhấn chìm lí trí xuống để trái tim tự cất tiếng hát. Và như vậy vô hình chung bản dịch thơ không thể hiện được hết điều này. Câu hỏi 1 là phương tiện cho học sinh đi vào khám phá bài thơ. Câu hỏi 2: Đây là câu hỏi mang tính gợi mở nhằm phát huy khả năng sáng tạo, giúp cho học sinh khám phá nội tâm nhân vật trữ tình, hướng các em tìm ra sự chuyển biến giọng điệu trữ tình: Từ phân vân, ngập ngừng tới kiên quyết dứt khoát rồi day dứt, dằn vặt và cuối cùng là thiết tha, điềm tĩnh. Khi đã tìm ra được sự chuyển biến giọng điệu, các em sẽ thấy được những lớp sóng tình cảm: yêu đương cháy bỏng trong âm thầm, cuồng nhiệt trong vô vọng, đắm đuối đến bối rối. Âu lo, thắc thỏm, trăn trở, day dứt, và rồi sôi nổi mạnh mẽ, tràn đầy sinh lực của một trái tim yêu. Trả lời được câu hỏi này là các em đã đi được vào chiều sâu của tác phẩm. Câu hỏi 3: Với câu hỏi nêu vấn đề này sẽ khích lệ học sinh tìm tòi, phát hiện, lí giải để đưa ra ý kiến của riêng mình. Quá trình lí giải, đưa ra ý kiến cũng là quá trình tư duy sáng tạo, giúp các em tìm ra được sự bất ngờ của hai câu kết, đó là nhân vật trữ tình quên đi cái tôi của mình để vươn tới cái cao cả của tình yêu chân thành, cao thượng. Từ ý thứ nhất của câu hỏi, học sinh sẽ tìm ra câu trả lời cho ý thứ hai. Câu hỏi này không chỉ giúp cho các em dừng lại ở việc chiếm lĩnh giá trị của một tác phẩm mà quan trọng hơn là các em cảm nhận và hiểu được vẻ đẹp của tình yêu và tâm hồn Puskin: chân thành, say đắm, nhân hậu và cao cả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 64 Câu hỏi 4: Câu hỏi nhằm yêu cầu học sinh tìm hiểu giá trị nghệ thuật của bài thơ. Đó là ngôn ngữ trong sáng, giản dị, giàu nhạc điệu. Vẻ ngọc của bài thơ sáng lên chủ yếu ở xu hướng vươn tới sự cao cả trong tâm hồn và tư tưởng. bên cạnh đó, câu hỏi này còn chú trọng đến chức năng tác động của văn bản đối với bạn đọc học sinh. Câu hỏi rèn cho các em kĩ năng đánh giá bằng quan điểm và suy nghĩ sâu sắc của mình, kích thích các em bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ bên trong, tạo bước chuyển trong tình cảm và nhận thức. Khi đã trả lời được ba câu hỏi trên, đến câu hỏi này học sinh sẽ rút ra được những quan niệm đúng đắn về tình yêu như: tình yêu phải xuất phát từ hai phía, phải xuất phát từ những tình cảm chân thành, say đắm, mãnh liệt, vị tha...Từ quan niệm đúng đắn đó mới có được thái độ ứng xử văn hóa trong tình yêu. Câu hỏi 5: Câu hỏi này không mang tính bắt buộc nhưng khích lệ học sinh học thuộc để khi đến lớp, dưới sự định hướng của thầy cô các em sẽ lĩnh hội bài học tốt hơn. Tóm lại nếu học sinh giải quyết được 5 câu hỏi trên thì về cơ bản dã đáp ứng được yêu cầu kiến thức mà bài học đặt ra. Các câu hỏi được sắp xếp theo hệ thống lô gíc, câu trước là bước đệm cho câu sau, thiên về tính sáng tạo nhằm tác động vào tính tích cực, chủ động của các em. 4. Kết luận rút ra từ câu hỏi thể nghiệm: Từ những câu hỏi thể nghiệm của hai bài “Đây thôn Vĩ Dạ” và “Tôi yêu em”, chúng tôi rút ra một số kết luận sau: Câu hỏi đưa ra cho mỗi bài học đều nằm trong một thể thống nhất, mang tính gợi mở, định hướng cho học sinh nắm bắt sơ bộ được giá trị nội dung và nghệ thuật của văn bản văn chương. Chúng tôi chú trọng đến những câu hỏi sáng tạo khiến học sinh phải cân nhắc kĩ trước khi trả lời, gợi ra những liên tưởng, tưởng tượng, tạo hứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 65 thú cho học sinh. Với những loại câu hỏi như vậy, học sinh không chỉ dừng lại ở việc phát hiện mà còn được định hướng vào chiều sâu những chi tiết và các nút then chốt của bài học. Do vậy câu hỏi có khả năng kích lệ các em tìm tòi, giải đáp và kết quả là các em không chỉ khắc sâu được kiến thức mà còn được rèn luyện khả năng tư duy sáng tạo. Chúng tôi còn quan tâm đến cách đặt câu hỏi nhằm tác động vào cảm xúc, tâm hồn và tình cảm của học sinh. Điều này có nghĩa là câu hỏi phải có tác dụng nuôi dưỡng cảm xúc, nhân cách và tâm hồn cho học sinh. Khi đưa ra câu hỏi cho mỗi bài học, chúng tôi chú trọng đến tính vừa sức của câu hỏi. Tức là câu hỏi phù hợp với trình độ tiếp nhận tác phẩm văn chương của học sinh. Nếu chịu khó tìm hiểu và nắm vững yêu cầu về kiến thức đặt ra trong bài học thì đa số các em sẽ giải quyết đúng hướng những câu hỏi đưa ra. Bên cạnh đó, những câu hỏi này buộc học sinh phải hoàn toàn độc lập suy nghĩ, tìm hiểu ở nhà. Nghĩa là sau khi chuẩn bị bài ở nhà thì các em đã có thể tự mình thâm nhập và nắm bắt tác phẩm một cách cơ bản (dĩ nhiên là theo cách tiếp nhận của các em). Quá trình học ở trên lớp chỉ là sự điều chỉnh, uốn nắn, bổ sung qua trao đổi với thầy, với bạn để khẳng định và củng cố cho cách hiểu, cách cảm của chính bản thân các em. Mục đích mà chúng tôi đặt ra trong các câu hỏi thể nghiệm tất cả không nằm ngoài việc hướng vào đối tượng học sinh, chủ thể tiếp nhận của quá trình dạy học. Tất cả hướng đến phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, đem lại niềm hứng thú trong học tập cho học sinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 66 PhÇn 3: KÕt luËn chung CHHDHB là một khâu cực kỳ quan trọng, quyết định hiệu quả dạy và học tác phẩm văn chương, đồng thời cũng thể hiện sự nghiên cứu công phu trên cơ sở những hiểu biết khoa học của các ngành khoa học liên quan như: ngôn ngữ, thi pháp, sư phạm hiện đại... CHHDHB còn là một vấn đời sự khoa học vì cho đến nay chưa được nghiên cứu công phu và chưa được quan tâm thỏa đáng. Lịch sử nghiên cứu vấn đề về câu hỏi còn có phần mờ nhạt, những công trình nghiên cứu về câu hỏi trong SGK mới chỉ ở mức độ khiêm tốn. Vì thế việc đưa ra những giải pháp để xây dựng một tiêu chí thống nhất cho hệ thống CHHDHB là việc làm cần thiết, thường xuyên và phải được chú trọng hơn. Hệ thống câu hỏi trong hai bộ sách giáo khoa Ngữ văn chuẩn và nâng cao đã bộc lộ rõ ý đồ đổi mới của người biên soạn, ®ó là chú trọng đến tính sáng tạo của người học qua những câu hỏi có tính sáng tạo cao. Tuy nhiên do chưa nhận thức rõ tầm quan trọng của CHHDHB nên nhiều giáo viên vẫn còn tình trạng tùy tiện, thiếu đầu tư chính đáng trong dạy và học. Số lượng câu hỏi được giáo viên vận dụng để khai thác và làm sáng tỏ bài giảng còn ít. Mối quan hệ giữa câu hỏi trong SGK văn học và câu hỏi trên lớp trong giờ giảng văn của giáo viên còn lỏng lẻo, ít hỗ trợ cho nhau. Điều quan trọng đặt ra là nếu như không có sự cố gắng nỗ lực từ phía giáo viên thì không những không đổi mới được phương pháp dạy học văn mà vô hình chung chúng ta lại dễ trở về với lối mòn dạy học cũ. Với đề tài này của luận văn, chúng tôi hy vọng góp một phần nhỏ vào việc thay đổi cách nhìn nhận và vận dụng CHHDHB trong SGK đối với quá trình dạy và học của giáo viên. CHHDHB theo chúng tôi là một khâu then chốt liên quan đến quá trình học tác phẩm văn chương của học sinh. Hệ thống câu hỏi phong phú, toàn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 67 diện, đồng bộ, thống nhất và có cơ sở khoa học thì sẽ hình thành và rèn luyện cho học sinh kĩ năng bình giá, phân tích và năng lực tự tiếp nhận tác phẩm văn học tốt hơn. Khi đặt ra câu hỏi tức là đã đặt học sinh vào một vấn đề nào đó cần giải quyết, buộc các em phải động não, suy nghĩ tìm ra lời giải đáp, từ đó chủ động tiếp thu kiến thức. Điều này gây được tâm thế hứng thú học tập văn bản, tạo được hiệu quả cao trong việc học ở nhà cũng như ở trên lớp của học sinh. Bên cạnh đó hệ thống CHHDHB còn là khâu then chốt liên quan đến hiệu quả giảng dạy của giáo viên. Một giáo án tốt, có tính chất khoa học, hiện đại thì không thể thiếu hệ thống câu hỏi hướng vào học sinh, giúp học sinh tự chiếm lĩnh tri thức, phải có sự đắn đo, cân nhắc tới từng đối tượng học sinh và không thể không dựa vào hệ thống CHHDHB. Giáo viên có thể vận dụng sáng tạo để xây dựng cho mình một hệ thống câu hỏi chuẩn xác và thiết thực, có tác dụng rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh, từ đó góp phần mang đến một giờ dạy học tác phẩm văn chương có chất lượng tốt. Chúng ta chỉ có thể có một hệ thống câu hỏi cho giờ dạy học văn tốt khi CHHDHB trong SGK được biên soạn công phu và chuẩn xác, kết hợp với sự tích cực, chủ động và sáng tạô trong suy nghĩ của mỗi giáo viên đứng lớp. Mặc dù vậy, chúng ta có thể khẳng định hệ thống CHHDHB trong SGK hiện hành chưa phải đã hoàn thiện. Bên cạnh những mặt đã đạt được thì vẫn tồn tại một số hạn chế nhất định. Đây cũng là điều dễ hiểu, vì đổi mới phương pháp dạy học văn nói chung và đổi mới hệ thống câu hỏi trong SGK nói riêng cần phải có thời gian lâu dài và phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác. Bởi vậy chúng ta chỉ có thể nhìn nhận, đánh giá nó trong sự vận động và phát triển mà thôi. Nâng cao hiệu quả và chất lượng dạy học Ngữ văn luôn luôn là mục tiêu hướng đến của ngành giáo dục nói chung và của các thầy cô giáo trực tiếp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 68 làm công tác giảng dạy văn học nói riêng. Thực hiện đề tài này, cùng với lòng nhiệt huyết nghề nghiệp, chúng tôi mong muốn góp mét phần nhá vào việc nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học văn chương trong nhà trường phổ thông, đáp ứng được yêu cầu của công cuộc đổi mới. Người viết mong được sự góp ý của các nhà khoa học, các nhà sư phạm, các anh, chị, em đồng nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 69 PHô lôc Câu hỏi phần thơ hiện đại trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao. Bài: Xuất dƣơng lƣu biệt (Phan Bội Châu) Sách chuẩn (Trang 5, tập 2) 1. Đọc tiểu dẫn, chú ý bối cảnh lịch sử đất nước và những ảnh hưởng từ nước ngoài để hiểu bài thơ. 2. Tư duy mới mẻ, táo bạo và khát vọng hành động của nhà chí sĩ cách mạng trong buổi ra đi tìm đường cứu nước được biểu lộ như thế nào? Dựa trên cảm xúc của tác giả và những hình ảnh nghệ thuật trong bài thơ, chú ý tìm hiểu các vấn đề sau: - Quan niệm mới về chí làm trai và tư thế, tầm vóc của con người trong vũ trụ. - Ý thức trách nhiệm cá nhân trước thời cuộc. - Thái độ quyết liệt trước tình cảnh đất nước và những tín điều xưa cũ. - Khát vọng hành động và tư thế buổi lên đường. 3. Anh (chị) có nhận xét gì về hai câu Sách nâng cao (Trang 5, tập 2) 1. Giải nghĩa bốn câu đầu của bài thơ và làm rõ ý thức về hoài bão, sứ mệnh của nhân vật trữ tình - người thanh niên trước thời cuộc. 2. Tìm trong hai câu 5-6 những từ ngữ thể hiện thái độ quyết liệt và tình cảm đau đớn của nhà thơ trước thực trạng đất nước. Riêng trong câu 6, nhà thơ đã bày tỏ thái độ như thế nào đối với nền tư tưởng, học vấn cũ của nước nhà? 3. Hai câu 7-8 thể hiện mong muốn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 70 6 và 8 của bản dịch thơ so với nguyên tác (đối chiếu với phần dịch nghĩa). 4. Theo anh (chị) những yếu tố nào đã tạo nên sức lôi cuốn mạnh mẽ của bài thơ này? gì của tác giả? Dựa theo bản dịch nghĩa hãy phân tích vẻ đẹp hào hùng của hình tượng “muôn lớp sóng bạc cùng bay theo”. 4. Theo anh (chị) vì sao bài thơ có được sức lôi cuốn mạnh mẽ đối với thế hệ thanh niên yêu nước đầu thế kỷ XX? Bài: Hầu trời (Tản Đà) Sách chuẩn (Trang 17, tập 2) 1. Anh (chị) hãy phân tích khổ thơ đầu. Cách vào đề của bài thơ gợi cho người đọc cảm giác như thế nào về câu chuyện mà tác giả sắp kể? 2. Tác giả kể lại chuyện mình đọc thơ cho Trời và Chư tiên nghe như thế nào? (Thái độ của tác giả, của chư tiên và những lời khen của Trời). Qua đoạn thơ đó , anh (chị) cảm nhận những điều gì về cá tính nhà thơ và niềm khao khát chân thành của thi sĩ? Nhận xét về giọng kể của tác giả. Sách nâng cao (Trang 12, tập 2) 1. Thuật lại câu chuyện “Hầu Trời” của Tản Đà trong bài thơ và làm rõ tài hư cấu của tác giả (Chú ý cách phân tích, cách tạo tình hưống, chọn chi tiết, dựng đối thoại, bố trí các cảnh, miêu tả tâm lí đa dạng của nhân vật. 2. Chuyến “Hầu Trời” bằng tưởng tượng đã giúp nhà thơ nói được gì về bản thân cùng quan niệm mới của ông về văn và nghề văn? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 71 3. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là cảm hứng lãng mạn, nhưng trong bài lại có một đoạn rất hiện thực. Đó là đoạn thơ nào? Tìm hiểu ý nghĩa đoạn thơ đó. Theo anh (chị) hai nguồn cảm hứng này ở thi sĩ Tản Đà có mối liên hệ với nhau như thế nào? 4. Về mặt nghệ thuật, bài thơ này có gì mới và hay? (Chú ý các mặt: thể loại, ngôn từ, cách biểu hiện cảm xúc, hư cấu nghệ thuật...) 3. Tìm các chi tiết thể hiện ý thức cá nhân của tác giả. 4. Chỉ ra nét cách tân của bài thơ ở giọng điệu và cách dùng các yếu tố thuộc khẩu ngữ. 5. Nhận xét chung về giá trị tư tưởng và nghệ thuật của bài thơ. Bài: Vội vàng (Xuân Diệu) Sách chuẩn (Trang 22, tập 2) 1. Bài thơ có thể chia làm mấy đoạn? Nêu ý chính của từng đoạn. 2. Xuân Diệu cảm nhận về thời gian như thế nào? Vì sao nhà thơ có tâm trạng vội vàng, cuống quýt trước sự tôi qua nhanh chóng của thời gian? Sách nâng cao (Trang 29, tập 2) 1. Bài thơ được viết như một dòng cảm xúc hối hả tuôn trào, nhưng vẫn tuân theo một bố cục khá rõ ràng, thể hiện mạch triếtl lí sâu sắc và chặt chẽ. Hãy tìm bố cục ấy. 2. Đọc toàn bài, anh (chị) có cảm nhận thế nào về nhạc điệu của bài thơ? Nhạc điệu ấy được tạo ra bằng những thủ pháp gì? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 72 3. Hình ảnh thiên nhiên, sự sống quen thuộc được tác giả cảm nhận và diễn tả như thế nào? Hãy chỉ ra những nét mới trong quan niệm của Xuân Diệu về cuộc sông, tuổi trẻ và hạnh phúc. 4. Hãy nhận xét về đặc điểm của hình ảnh, ngôn từ, nhịp điệu trong đoạn thơ cuối của bài thơ. Nhà thơ đã sáng tạo được hình ảnh nào mà anh (chị) cho là mới mẻ, độc đáo nhất? 3. Tác giả cảm nhận về thời gian như thế nào? Phân tích đoạn từ câu 14 đến câu 24 để làm nổi bật cảm nhận đó. 4. Hình ảnh thiên nhiên, sự sống quen thuộc quanh ta được tác giả cảm nhận và diễn tả một cách hấp dẫn như thế nào? Điều ấy thể hiện quan niệm gì của Xuân Diệu về cuộc sống, tuổi trẻ và hạnh phúc? 5. Phân tích nghệ thuật sử dụng ngôn từ (điệp từ, tính từ...) trong đoạn thơ từ câu 31 đến câu 39, qua đó làm nổi bật tuyên ngôn về lẽ sống của Xuân Diệu. 6. Qua bài thơ có thể hình dung cái tôi của Xuân Diệu như thế nào? 7. Học thuộc lòng bài thơ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 73 Bài: Tràng giang (Huy Cận) Sách chuẩn (Trang 30, tập 2) 1. Anh (chị) hiểu thế nào về câu thơ đề từ “Bâng khuâng trời rộng sông dài”? Đề từ đó có mối liên hệ gì với bức tranh thiên nhiên và tâm trạng của tác giả trong bài thơ? 2. Nêu cảm nghĩ về âm điệu chung của toàn bài thơ. 3. Vì sao nói bức tranh thiên nhiên trong bài thơ đậm màu sắc cổ điển mà vẫn gần gũi, thân thuộc? 4. Tình yêu thiên nhiên ở đây có thấm đượm lòng yêu nước thầm kín không? Tại sao? Sách nâng cao (Trang 50, tập 2) 1. Anh (chị) có cảm nhận như thế nào về âm điệu chung của toàn bài thơ? Âm điệu ấy đã góp phần thể hiện tâm trạng gì của tác giả trước thiên nhiên? 2. Hãy nêu cảm nhận của anh (chị) về bức tranh thiên nhiên được thể hiện trong bài thơ. Câu đề từ “Bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài” có mối liên hệ gì đối với hình ảnh tạo vật thiên nhiên và tâm trạng của tác giả được thể hiện trong bài? 3. Hãy phát biểu nhận xét về hình thức tổ chức câu thơ và việc sử dụng lời thơ trong các cặp câu sau: - Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp Con thuyền xuôi mái nước song song - Nắng xuống trời lên sâu chót vót Sông dài trời rộng bến cô liêu 4. Hình ảnh “Củi một cành khô lạc mấy dòng” và hình ảnh “Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiều sa” gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ gì? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 74 5. Phân tích những đặc sắc nghệ thuật của thơ (thể thơ thất ngôn, thủ pháp tương phản, các từ láy, các biện pháp tư từ...) 5. Tại sao có thể nói tình yêu thiên nhiên ở đây cũng chứa đựng lòng yêu nước thầm kín? 6. Học thuộc lòng bài thơ Bài: Đây thôn Vĩ Dạ (Hàn Mặc Tử) Sách chuẩn (Trang 39, tập 2) 1. Phân tích nét đẹp của phong cảnh và tâm trạng của tác giả trong khổ thơ đầu. 2. Hình ảnh gió, mây, sông ,trăng trong khổ thơ thứ hai gợi cảm xúc gì? 3. Ở khổ thơ thứ ba, nhà thơ bộc lộ tâm sự của mình như thế nào? Chút hoài nghi trong câu thơ “Ai biết tình ai có đậm đà” có biểu hiện niềm tha thiết với cuộc đời không? Vì sao? 4. Có gì đáng chú ý trong tứ thơ và Sách nâng cao (Trang 47, tập 2) 1. Bài thơ có ba khổ, mỗi khổ nghiêng về một cảnh sắc, một tâm tình. Hãy nêu nhận xét về sắc thái khác nhau ở mỗi khổ thơ và mạch liên kết giữa các khổ. 2. Mỗi khổ thơ trong bài đều chứa đựng câu hỏi. Các câu hỏi ấy đã góp phần tạo nên âm điệu riêng của bài thơ. Âm điệu ấy đã thể hiện mạch tâm trạng gì của tác giả? 3. Hình ảnh „”nắng hàng cau mới lên” thật giản dị cũng thật giàu sức gợi. Hãy dùng những hiểu biết và trí tưởng tượng của mình để cảm nhận và tái tạo vẻ đẹp của hình ảnh ấy. 4. Anh (chị) có cảm nhận gì về ý Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 75 bút pháp của bài thơ nghĩa của hai câu thơ “Gió theo lối gió mây đường mây – Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay” 5. Khổ thơ thú hai có câu “Thuyền ai đậu bến sông trăng đó – Có chở trăng về kịp tối nay” chữ “kịp” gợi lên điều gì về mối tâm tư đầy uẩn khúc của tác giả? 6. Câu thơ “Ai biết tình ai có đậm đà” có chút hoài nghi. Theo anh (chị), đó là nỗi hoài nghi của sự chán đời hay của niềm tha thiết với cuộc đời? Tại sao? 7. Học thuộc lòng bài thơ. Bài: Chiều tối (Hồ Chí Minh) Sách chuẩn (Trang 42, tập 2) 1. So sánh bản dịch thơ với bản dịch nghĩa, tìm những chỗ chưa sát với nguyên tác (chú ý câu 2 và câu 3) 2. Phân tích bức tranh thiên nhiên và cảm xúc của nhà thơ trong hai câu thơ đầu. Sách nâng cao (Trang 76, tập 2) 1. Dựa vào cảnh ngộ của tác giả (xem phần tiểu dẫn) hãy nhận xét nghệ thuật miêu tả thiên nhiên trong hai câu đầu của bài thơ. 2. Anh (chị) hãy nêu nhận xét về thủ pháp nghệ thuật mà tác giả dùng để tả màn đêm đã buông xuống ở câu cuối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 76 3. Bức tranh đời sống được cảm nhận trong hai câu sau như thế nào? 4. Nhận xét về nghệ thuật tả cảnh và sử dụng ngôn ngữ trong bài thơ. bài thơ. 3. Hình ảnh lò than rực hồng ở cuối bài thơ có ý nghĩa như thế nào trong bức tranh chiều tối của tác giả? Điều này thể hiện đặc điểm gì của tâm hồn Hồ chí Minh? 4. Màu sắc cổ điển của bài thơ thể hiện ở đâu và như thế nào? Vì sao người ta thường nói thơ nghệ thuật của Hồ Chí Minh tuy rất cổ điển nhưng vẫn là thơ hiện đại? Hãy phân tích bài “Chiều tối” để giải thích và chứng minh. 5. Học thuộc lòng bản phiên âm và bản dịch bài thơ. Bài: Từ ấy (Tố Hữu) Sách chuẩn (Trang 44, tập 2) 1. Tố Hữu đã dùng những hình ảnh nào để chỉ lí tưởng và biểu hiện niềm vui sướng, say mê khi bắt gặp lí tưởng? Sách nâng cao (Trang 88, tập 2) 1. Tìm hiểu tâm trạng của Tố Hữu trong giây phút bắt gặp lí tưởng cộng sản. qua hình ảnh “Mặt trời chân lí chói qua tim”, có thể hiểu quan niệm của nhà thơ về lí tưởng cộng sản như thế nào? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 77 2. Khi được ánh sáng của lí tưởng soi rọi, nhà thơ đã có những nhận thức mới về lẽ sống như thế nào? 3. Sự chuyển biến sâu sắc trong tình cảm của nhà thơ được thể hiện ra sao? 4. Nhận xét về các biện pháp tu từ dùng trong bài thơ. Có gì đáng chú ý trong nhịp điệu của các câu thơ? 2. Nhận xét đặc điểm chung về giá trị biểu cảm của các từ ngữ: bừng (nắng hạ), chói (qua tim), rất đậm (hương), rộn (tiếng chim). 3. Lí tưởng cộng sản đã đem đến cho Tố Hữu sự thức tỉnh về mối quan hệ tình cảm mới như thế nào? vì sao sự thức tỉnh về quan hệ tình cảm ấy lại đem đến cho Tố Hữu sức mạnh và niềm vui? 4. Nhận xét về giọng điệu chung của bài thơ. 5. Qua những từ lặp lại ở đầu câu: Để (câu 6-7), là (câu 10-11), anh (chị) hãy nêu cảm nhận của mình về nhịp thơ và tác dụng biểu cảm của nó. 6. Học thuộc lòng bài thơ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 78 Bài: Tôi yêu em (Puskin) Sách chuẩn (Trang 60, tập 2) 1. Điệp khúc nào làm nổi bật cảm xúc chủ đạo của bài thơ? Bài thơ dường như là lời từ giã cho một mối tình không thành. Lời từ giã của Puskin có gì đặc biệt? 2. Giọng điệu trữ tình chuyển biến như thế nào từ câu hai câu 1-2 sang hai câu 3-4 và từ câu 5-6 sang hai câu 7-8? diễn biến tâm trạng phức tạp của nhân vật trữ tình được thể hiện tinh tế ra sao? 3. Tại sao có thể nói hai câu kết là bất ngờ, hàm chứa nhiều ý vị? 4. Bài thơ gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ gì về tâm hồn Puskin và về tình yêu? Sách nâng cao (Trang 167, tập 2) 1. Đọc diễn cảm bài thơ, lưu ý cụm từ “tôi yêu em” và vị trí của cụm từ này trong bài, hãy tìm hiểu kết cấu bài thơ và diễn biến tâm trạng nhân vật trữ tình. 2. Tình cảm phức tạp, tế nhị của nhân vật trữ tình trong bài thơ được Puskin diễn tả tinh tế như thế nào qua bốn câu thơ đầu? 3. Cảm xúc trong hai câu thơ “Tôi yêu em âm thầm không hy vọng- Lúc rụt rè khi hậm hực lòng ghen” có gi fđặc biệt? Nó hé mở trạng thái tình cảm gì trong nhân vật trữ tình? 4. Xu hướng vươn tới sự cao cả trong tư tưởng, tình cảm là đặc trưng cơ bản của thơ Puskin. Phân tích hai câu thơ cuối để chứng minh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 79 Tài liệu tham khảo 1. Đinh Quang Báo (11/2003), Bản chất của phương pháp dạy học mới, Dạy và học ngày nay, số 13. 2. Nguyễn Quang Cương (2000), Hệ thống câu hỏi trong SGK văn học, Luận án tiến sĩ, trường Đại học sư phạm Hà Nội. 3. Phạm Văn Đồng, Dạy văn là quá trình rèn luyện toàn diện, Tạp chí NCGD, số 28. 4. Phạm Văn Đồng (12/1992), Phương pháp dạy học phát huy tính tích cực- một phương pháp vô cùng quý báu, NCGD. 5. Lê Bá Hán -Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi, Từ điển thuật ngữ văn học, trang 202-203. 6. Nguyễn Trọng Hoàn (2003), Rèn luyện tư duy sáng tạo trong dạy học tác phẩm văn chương, Nxb Giáo dục Hà Nội. 7. Trần Bá Hoành (2003), Lí luận cơ bản về dạy và học tích cực, Dự án giáo viên trung học cơ sở, Bộ GD&ĐT. 8. Nguyễn Thanh Hùng (23/9/1989), Bản chất văn học và vấn đề đổi mới trong dạy học văn, Báo văn nghệ số 38. 9. Nguyễn Thanh Hương (2001), Dạy học văn ở trường phổ thông, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội. 10. Nguyễn Xuân Lạc, bài 18, Ôn tập phương pháp đọc hiểu và kiểm tra, Sách Ngữ văn 11 bộ 2 tập II, Ban KHXH&NV. 11. Nguyễn Lai (1991), Ngôn ngữ và sáng tạo văn học, Khoa học xã hội, Hà Nội. 12. Nguyễn Lai (1990), Tiếp nhận văn học, một số vấn đề thời sự, Báo văn nghệ số 28. 13. Lê-nin (1976), Bút kí triết học, Sự thật, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 80 14. Nguyễn Lộc (1990), Tài liệu bồi dưỡng giáo viên và cán bộ quản lí giáo dục PTTH phục vụ cải cách giáo dục, môn văn lớp 10, Hà Nội. 15. Phan Trọng Luận (1983), Cảm thụ văn học, giảng dạy văn học, Nxb Giáo dục. 16. Phan Trọng Luận (1999), Đổi mới giờ học tác phẩm văn chương ở trường THPT (sách bồi dưỡng giáo viên), Giáo dục Hà Nội. 17. Phan Trọng Luận (2005), Phan Trọng Luận tuyển tập, Nxb Giáo dục. 18. Phan Trọng Luận (1977), Phân tích tác phẩm văn chương trong nhà trường, Nxb Giáo dục. 19. Phan Trọng Luận (2003), Văn chương bạn đọc sáng tạo, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 20. Nhikônxki (1978), Phương pháp giảng dạy văn học ở nhà trường phổ thông, Nxb Giáo dục. 21. A.V.Petrovski (1982), Tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư ph¹m tập I, Nxb Giáo dục. 22. Trần Hồng Quân (1995), Cách mạng về phương pháp sẽ đem lại sức sống mới, bộ mặt mới cho giáo dục, NCGD số 1. 23. Dương Thị Quy (1996), Câu hỏi hướng dẫn chuẩn bị bài trong SGK văn THPT, luận văn thạc sĩ, Trường ĐHSP Hà Nội. 24. I.A.Rez (1983), Phương pháp luận dạy văn học, Nxb Giáo dục. 25. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo dục. 26. Trần Đình Sử (12/2/1998), Môn văn thực trạng và giải pháp, Báo văn nghệ số 7. 27. Trần Đình Sử (1987), Thi pháp thơ Tố Hữu, Tác phẩm mới, Hà Nội. 28. Trần Đình Sử - Phương Lựu - Nguyễn Xuân Nam (1987), Lí luận văn học tập II, Nxb Giáo dục. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 81 29. Đỗ Ngọc Thống (4/2003), Chương trình Ngữ văn THPT có gì mới? Tạp chí văn học tuổi trẻ số 4. 30. Lê Trí Viễn (5/1975), Giáo dục văn hóa thẩm mĩ, NCGD. 31. Viện khoa học giáo dục (1993), Mục tiêu chung của chương trình môn văn-tiếng Việt ở trườngPTTH chuyên ban, Hà Nội.