Luận văn Nghiên cứu mật độ xương ở bệnh nhân nữ basedow bằng máy hấp thụ tia X năng lượng kép tại bệnh viện đa khoa tỉnh Phú Thọ

ợng kép (dual energyX-ray absorptiometry- DEXA) Nguyên lý: nguồn tia gamma phát ra từ một đồng vị phóng xạ đƣợc thay thế bởi nguồn phát tia X. Thời gian thăm dò ngắn, độ chính xác cao, khả năng tái lập kỹ thuật tốt và phát xạ với lƣợng không đáng kể (khoảng 5μSv cho một lần đo). Vị trí đo: cột sống, cổ xƣơng đùi, xƣơng gót và toàn cơ thể. Đơn vị: g/cm2 Kết quả: máy tính tự động ra các chỉ số T-score: so sánh MĐX của BN với MĐX của ngƣời trẻ, cùng giới và cùng chủng tộc. Z-score: so sánh MĐX của BN với MĐX của ngƣời cùng tuổi, cùng giới và cùng chủng tộc. % MĐX so với ngƣời trẻ và % MĐX so với ngƣời cùng giới. Nguyên lý của phƣơng pháp đo: chùm tia X với 2 mức năng lƣợng khác nhau qua vị trí cột sống thắt lƣng hoặc cổ xƣơng đùi. Tùy theo độ hấp thụ tia X của xƣơng, ngƣời ta có thể đánh giá đƣợc MĐX cột sống thắt lƣng hoặc cổ xƣơng đùi, dùng máy tính để điều khiển bộ phận phát tia tại vị trí xƣơng cần đo, hình ảnh của xƣơng sẽ đƣợc hiển thị trên màn hình. Máy tính sẽ tự động xử lý số liệu và tính toán kết quả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 Phƣơng pháp DEXA đƣợc Tổ chức Y tế Thế giới đánh giá tốt, có độ chính xác cao và lƣợng tia X vào cơ thể thấp hơn so với phƣơng pháp hấp thụ photon và phƣơng pháp chụp cắt lớp định lƣợng. 1.3.Tuyến giáp và bệnh loãng xƣơng 1.3.1. Đặc điểm cấu tạo tuyến giáp [6], [27], [43] Tuyến giáp nằm ngay dƣới thanh quản và ở phía trƣớc khí quản, gồm 2 thùy trái và phải. Ở ngƣời trƣởng thành, tuyến giáp nặng 20-25 gam. Tuyến giáp gồm những đơn vị cấu tạo đƣợc gọi là nang giáp, có đƣờng kính khoảng 100-300 micrômét, những nang này chứa đầy các chất bài tiết đƣợc gọi là các chất keo trong lòng nang và đƣợc lót bằng lớp tế bào hình khối là những tế bào bài tiết hormon vào lòng nang, đáy tế bào tiếp xúc với mao mạch, đỉnh tế bào tiếp xúc với lòng nang. Các tế bào lót nang giáp bài tiết 2 hormon là T3 và T4. Những hormon này có nhiều chức năng quan trọng đặc biệt là chức năng chuyển hóa. Ngoài ra cạnh các nang giáp có các tế bào cạnh nang bài tiết hormon calcitonin là hormon tham gia chuyển hóa calci. 1.3.2. Vai trò của hormon giáp trong quá trình chuyển hóa xương Tác dụng sinh lý của các hormon giáp: - Sự phát triển của cơ thể - Chuyển hóa tế bào. - Chuyển hóa glucid, lipid, protid, vitamin. - Hệ tim mạch, hệ thần kinh, cơ, xƣơng. - Cơ quan sinh dục 1.3.3. Bệnh xương do nhiễm độc giáp * Sơ lược về sự nghiên cứu bệnh xương do nhiễm độc giáp Bệnh xƣơng do nhiễm độc giáp (L’osteopathie thyrotoxique) đƣợc biết từ cuối thế kỷ XIX, bởi Von Reklinghausen mô tả vào năm 1891[49]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 Năm 1940 William RH, Morgan HJ, bằng nghiên cứu đầu tiên về hình thái học của tổ chức xƣơng, chứng minh sự tăng đổi mới xƣơng ở vùng xƣơng vỏ ở bệnh nhân cƣờng giáp [56] Năm 1967, Bordier P và cộng sự nhận thấy sự thay đổi xƣơng ở bệnh nhân ngƣời lớn có rối loạn chức năng giáp. Năm 1971, Fraser và cộng sự nêu những trƣờng hợp loãng xƣơng, gãy xƣơng xảy ra sau nhiễm độc giáp. Trong nghiên cứu này, mức độ của loãng xƣơng đƣợc đánh giá mật độ xƣơng bằng tia X và tia Gamma. Tác giả thấy rằng sự hồi phục xƣơng ở những ngƣời dƣới 50 tuổi với điều trị bằng thuốc, ngoại khoa hay bằng phóng xạ trị liệu nhiều hơn so với những bệnh nhân trên 50 tuổi, đặc biệt ở nữ, mức độ loãng xƣơng nặng dai dẳng và làm tăng tỷ lệ gãy xƣơng [47] Meunier PJ và cộng sự, năm 1972, đã mô tả những bất thƣờng về xƣơng ở bệnh nhân cƣờng giáp nhƣ đau lƣng, đau thắt lƣng và xẹp đốt sống. Sự biến dạng đốt sống làm giảm chiều cao và làm tăng gù lƣng. Gãy xƣơng tự nhiên, gãy cổ xƣơng đùi, xƣơng dài và xƣơng bàn tay cũng rất hay gặp. Biểu hiện tổn thƣơng xƣơng trên phim X quang là 8 % trong 187 BN cƣờng giáp. Năm 1976, Mundy và cộng sự cũng thấy rằng hormon giáp tác động trực tiếp lên mô xƣơng, kích thích hủy xƣơng. Tiếp đó là các nghiên cứu của Mose Kilde và Christiansen (năm 1977), Kaptein (năm 1979) Bouillon và cộng sự (năm 1980). Meunier PJ, năm 1990 thấy rằng có sự mất xƣơng bè và đặc biệt xƣơng vỏ của những bệnh nhân cƣờng giáp, ở cột sống và cổ xƣơng đùi mật độc xƣơng mất vừa phải, ở xƣơng quay mất xƣơng nhiều hơn.[37] Ongphiphadhanakul (1998), cho thấy bisphosphonate có thể dự phòng đƣợc tác hại bất lợi của hormon giáp trên hệ xƣơng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 Năm 1997, Rosen và cộng sự nghiên cứu thấy bisphosphonate phòng đƣợc sự gia tăng các thông số sinh hóa phản ánh hoạt động của tạo cốt bào và hủy cốt bào xảy ra sau điều trị hormon giáp ở ngƣời.[48] Năm 1998, Diamond, Mudde và cộng sự cho thấy sau khi điều trị kháng giáp ít nhất khoảng 12 tháng có tăng khối xƣơng so với trƣớc điều trị.[36] Năm 1996, Rosen CJ ở Mỹ cho rằng mất xƣơng và nguy cơ gãy xƣơng tăng ở bệnh nhân cƣờng giáp. Jodar E và cộng sự (Tây Ban Nha), năm 1997, đo MĐX ở cột sống thắt lƣng (L2-L4), cổ xƣơng đùi và tam giác Ward’s, bằng hấp thụ tia X năng lƣợng kép, thấy giảm toàn bộ khối xƣơng và chỉ hồi phục sự mất xƣơng ở một số vị trí sau khi đạt đƣợc bình giáp, với thời gian trung bình 7,5 tháng [41]. Năm 1999, Greenspan SL, Meunier PJ so sánh MĐX đo bằng phƣơng pháp hấp thụ tia X năng lƣợng kép và phƣơng pháp siêu âm ở 24 BN bệnh Basedow, trong đó có 8 sau mãn kinh, cho thấy cƣờng giáp có ảnh hƣởng đến xƣơng vỏ và xƣơng bè.[40] Furlanetto RP, năm 2001, đo MĐX bằng phƣơng pháp hấp thụ photon kép ở vị trí cột sống ở 14 BN mắc bệnh Basedow và định lƣợng calci ion hóa, PTH máu, tác giả thấy MĐX, nồng độ calci và PTH máu giảm ở BN có điều trị kháng giáp, và kết luận cƣờng giáp gây mất xƣơng.[39] * Biểu hiện xương trong cường giáp Cƣờng giáp là tình trạng hoạt động quá mức của tuyến giáp với hậu quả là sự sản xuất hormon giáp T3 hoặc T4 nhiều hơn bình thƣờng. Tăng những hormon này trong máu gây ra những tổn thƣơng ở các mô (tác dụng trên hệ tim mạch, hệ cơ xƣơng, ảnh hƣởng trên hệ tạo máu) và chuyển hóa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 (chuyển hóa cơ sở, chuyển hóa nƣớc và điện giải, chuyển hóa lipid, chuyển hóa protein, chuyển hóa phospho-calci) gọi nhiễm độc giáp [19], [20], [35]. Nhiễm độc giáp là thuật ngữ chung chỉ tất cả các trƣờng hợp có cƣờng chức năng tuyến giáp, trong đó có bệnh Graves hay còn gọi là Basedow. Tình trạng cƣờng giáp, quá trình chuyển hóa xƣơng bị kích thích, cơ thể cần có một lƣợng các chất cần thiết cho sự tạo xƣơng nhiều hơn, sự thiếu hụt protein có thể dẫn đến loãng xƣơng [19], [20] Nguyên nhân của cƣờng giáp thƣờng gặp [19], [20] - Bệnh Basedow là nguyên nhân thƣờng gặp nhất, điển hình nhất là cƣờng giáp, thƣờng gặp ở nữ chiếm 80-90% các trƣờng hợp - U độc tuyến giáp (Adenome toxique) - Bƣớu đa nhân độc (Goitre multinodulaire toxique) - Sử dụng quá nhiều hormon tuyến giáp. - Do dùng quá nhiều iod Bệnh Basedow gặp chủ yếu trong nhóm cƣờng giáp, do vậy chúng tôi nghiên cứu MĐX trên nhóm bệnh này. Bệnh Basedow để chỉ tình trạng cƣờng giáp và phì đại lan tỏa của tuyến giáp trạng. Bệnh đƣợc mô tả vào những năm 1840 bởi Carl Von Basedow, bác sỹ ngƣời Đức (1799-1854). Cùng thời đó Robert James Graves sinh ở Dublin [46] đã mô tả bệnh bƣớu giáp có lồi mắt và hiện nay, bệnh tồn tại nhiều tên gọi khác nhau - Bệnh tuyến giáp lan tỏa nhiễm độc. - Bệnh Basedow. - Bệnh Graves. - Bệnh bƣớu giáp có lồi mắt. - Bệnh Parry. - Bệnh cƣờng chức năng tuyến giáp do miễn dịch. - Bệnh cƣờng chức năng tuyến giáp do tự miễn dịch. Bệnh có thể gặp ở mọi lứa tuổi: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 Bernier và cộng sự, bệnh gặp chủ yếu ở tuổi 30-40 [31]. Trần Đức Thọ, bệnh gặp ở tuổi 20-40 [14]. Cơ chế bệnh sinh của bệnh đến nay còn chƣa biết rõ hoàn toàn [14]. Ngƣời ta nói nhiều đến cơ chế miễn dịch, kiểu thể dịch và tế bào, có các kháng thể kháng cụ thể của thyreostimuline (anti-RTSH) trong bệnh Basedow. Ngoài ra, các yếu tố môi trƣờng xung quanh, stress, nhiễm vi khuẩn, virut, thuốc lá, cũng có vai trò trong cơ chế sinh bệnh. Bệnh đƣợc đặc trƣng bởi bƣớu giáp lan tỏa, lồi mắt và dấu hiệu của nhiễm độc giáp: nhịp nhanh, run tay, gầy. Biểu hiện sinh hóa với TSH thấp và tăng FT3 hoặc FT4. Tiến triển và biến chứng của bệnh Basedow: suy tim, rối loạn tâm thần, lồi mắt phù ác tính, viêm gan, đau quanh khớp, loãng xƣơng. * Sinh bệnh học của loãng xương ở cường giáp Hormon giáp tăng hủy xƣơng và tạo xƣơng. Thyroxine ức chế phosphodiesterase và tăng AMP vòng ở trong tế bào không tƣơng tác với PTH, tăng hoạt hóa proteinkinase ở trong tế bào. Cũng nhƣ vậy, thyroxine ức chế hoạt động của 1α-Hydroxylase ở thận và làm giảm nồng độ 1,25(OH)2D3 gây nên giảm hấp thu calci ở ruột [8], [35]. Peter Vestergaard ở Đan Mạch thấy rằng sự dƣ thừa hormon giáp kích thích hủy xƣơng, tăng đổi mới xƣơng vỏ và xƣơng bè và làm giảm mật độ xƣơng. Sơ đồ 1.1. Tác động của cường giáp trên hệ xương. [39] Cƣờng giáp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 Xƣơng là một mô sống, nó luôn biến đổi và không ngừng đƣợc thay thế. Bình thƣờng mỗi chu chuyển của xƣơng khoảng 200 ngày. Sự dƣ thừa hormon giáp làm gia tăng sự luân chuyển của xƣơng và tăng sự mất xƣơng một cách đều đặn. Hormon giáp tăng quá cao và kéo quá dài, có nguy cơ rất lớn bị loãng xƣơng. Do vậy, cƣờng giáp cần đƣợc chẩn đoán sớm và điều trị, mặc dù điều trị có thể dẫn đến nồng độ hormon giáp dƣới mức bình thƣờng và phải điều trị thyroxine bổ sung. Liều điều trị thích hợp của thyroxine không gây loãng xƣơng. Tóm lại hormon giáp tác động lên tạo cốt bào và hủy cốt bào, kết quả làm biến đổi chuyển hóa chất khoáng và chu chuyển xƣơng. Sự thay đổi về tế bào học và các phân tử xƣơng, đƣợc phản ánh qua mật độ xƣơng. 1.4. Tình hình nghiên cứu loãng xƣơng ở Việt Nam Trong những năm gần đây, vấn đề LX đã có nhiều công trình nghiên cứu: Trần Ngọc Ân đã đề cập nhiều tới bệnh lý LX trong những tài liệu giảng dạy và tìm hiểu nguyên nhân của LX thứ phát trong các bệnh nội tiết Tăng calci máu phosphodiesterase 1α hydroxylase Tăng AMP vòng Giảm 1,25(0H)2D3 Hủy xƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 [1], [2], [3]. Nghiên cứu bệnh xƣơng khớp tại khoa Xƣơng khớp - Bệnh viện Bạch Mai, qua 10 năm theo dõi, đánh giá bệnh LX ngày một tăng do tuổi thọ ngày càng cao và hậu quả của nhiều bệnh lý khác. Trong chuyên mục Sức khỏe, Trần Đức Thọ [5] đã nói về tình trạng mất calci và LX ở tuổi già. Vũ Thị Thanh Thuỷ, năm 1996 [16] trong Luận án của mình đã xác định các yếu tố liên quan tới LX ở phụ nữ sau mãn kinh, cũng năm đó Vũ Đình Chính cũng đề cập đến các yếu tố liên quan tới LX ở phụ nữ nông thôn tỉnh Hải Hƣng. Năm 1996, Nguyễn Đình Khoa nghiên cứu đánh giá tình trạng LX ở BN mắc bệnh khớp mạn tính sử dụng glucocorticoid kéo dài bằng phƣơng pháp X quang quy ƣớc cho thấy tỷ lệ LX là 42,6% [10]. Nguyễn Thị Ngọc Phƣợng và cộng sự năm 2000, sử dụng phƣơng pháp DEXA đánh giá mối tƣơng quan giữa LX và tuổi, chỉ số BMI ở phụ nữ. Tác giả thấy phụ nữ sau mãn kinh có tỷ lệ LX rất cao (62,6%) so với phụ nữ tiền mãn kinh (30,5%). Năm 2002 Đoàn Thị Tuyết, đánh giá MĐX ở BN nữ viêm khớp dạng thấp có sử dụng glucocorticoid, bằng phƣơng pháp DEXA nhận thấy MĐX gót và xƣơng cẳng tay giảm hơn nhóm chứng [21]. Phạm Văn Tú (2002), nhận xét MĐX ở nam giới tuổi trên 50 bằng phƣơng pháp DEXA [22]. Nhìn chung, vấn đề LX đã đƣợc nghiên cứu trên nhiều hình thái, song LX do các bệnh nội tiết còn ít đƣợc chú ý đến. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 Chƣơng 2 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu * Đối tƣợng đƣợc chọn vào nghiên cứu nhóm bệnh là các bệnh nhân nữ Basedow đang ở trong giai đoạn nhiễm độc giáp, tuổi từ 20 – 45, đến khám tại Khoa khám bệnh - Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ. * Đối tƣợng đƣợc chọn vào nghiên cứu nhóm chứng là các nữ giới tuổi từ 20 – 45, đến kiểm tra sức khỏe định kỳ tại Khoa khám bệnh - Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ. 2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu - Thời gian: Từ tháng 03/2009 đến tháng 09/2009. - Địa điểm: Khoa khám bệnh Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ. 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp nghiên cứu mô tả cắt ngang. - Thiết kế nghiên cứu tiến cứu. - Phƣơng pháp chọn cỡ mẫu có chủ đích, cỡ mẫu nhóm bệnh (n = 45), cỡ mẫu nhóm chứng (n = 100) 2.4. Các chỉ tiêu nghiên cứu 2.4.1. Các chỉ tiêu nghiên cứu của nhóm bệnh * Hành chính: - Tuổi: Chia làm hai nhóm tuổi theo thời kỳ sinh lý + Nhóm tuổi thời kỳ sinh sản: 20 – 39 tuổi + Nhóm tuổi thời kỳ tiền mãn kinh: 40 – 45 tuổi * Chỉ tiêu lâm sàng: - Tiền sử: Thời gian mắc bệnh Basedow - Các triệu chứng cơ năng: Nhịp tim nhanh, hồi hộp, đánh trống ngực, run tay, bƣớu cổ, mắt lồi, ra mồ hôi, đau lƣng, đau khớp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 - Các triệu chứng thực thể: Nhịp tim, độ bƣớu, phù niêm trƣớc xƣơng chày, cân nặng, chiều cao, thể trạng tính theo BMI. * Chỉ tiêu cận lâm sàng: - T3, FT3, T4, FT4. - TSH. - Đo mật độ xƣơng. 2.4.2. Các chỉ tiêu nghiên cứu của nhóm chứng * Chỉ tiêu lâm sàng: Không có triệu chứng lâm sàng gì đặc biệt. * Chỉ tiêu cận lâm sàng: - Đo mật độ xƣơng. 2.5. Kỹ thuật thu thập số liệu Tất cả các bệnh nhân nghiên cứu đƣợc hỏi bệnh, khám lâm sàng và làm bệnh án theo mẫu thống nhất. 2.5.1 Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân nhóm bệnh * Chẩn đoán Basedow [4], [11], [15] + Triệu chứng lâm sàng: Hội chứng cƣờng giáp: mạch nhanh, gầy, sút cân, sợ nóng, ra mồ hôi tay, mắt lồi, bƣớu cổ, phù niêm trƣớc xƣơng chày, thay đổi tính tình, rối loạn sinh dục. + Triệu chứng cận lâm sàng - Tăng hormon giáp (FT3 hoặc FT4) - TSH giảm Bình thƣờng: FT3: 3,5 – 6,5 pmol/l FT4: 11 – 23 pmol/l TSH: 0,35 – 5,5 µU/ml * Chẩn đoán xác định: Có triệu chứng cƣờng giáp trên lâm sàng và xét nghiệm (FT3 hoặc FT4 tăng, TSH giảm) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 2.5.2. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân nhóm chứng Là những nữ giới tuổi từ 20 – 45 hiện tại sức khỏe bình thƣờng. 2.5.3. Tiêu chuẩn loại khỏi nghiên cứu * Các bệnh nhân đã sử dụng kháng giáp trạng tổng hợp. * Các yếu tố ảnh hưởng đến loãng xương: - Sử dụng các thuốc glucocorticoid kéo dài với liều cao, Heparin, phenobacbital. - Bất động lâu, mãn kinh rất sớm trƣớc 40 tuổi, cắt buồng trứng, cắt dạ dày. - Mắc các bệnh: Suy thận mạn tính. Suy gan mạn tính. Bệnh đa u tủy xƣơng. Bệnh cƣờng cận giáp. Bệnh đái tháo đƣờng. Hội chứng Cushing. Hội chứng kém hấp thu. Ung thƣ di căn. Nhiễm sắt. Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Bệnh nhân bị chấn thƣơng cột sống. 2.5.4. Hỏi bệnh và thăm khám lâm sàng Để phù hợp với mục tiêu của đề tài, chúng tôi tập trung đi sâu vào việc khai thác các dữ kiện sau: * Tiền sử bản thân: Thời gian phát hiện bệnh. * Các triệu chứng cơ năng: Hồi hộp, đánh trống ngực, gầy sút, run tay, ra mồ hôi tay, bƣớu cổ, đau lƣng, đau khớp. * Khám lâm sàng: - Khám mạch: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 + Mạch bình thƣờng < 90 lần/phút + Mạch nhanh ≥ 90 lần/phút - Đo chiều cao, cân nặng và tính chỉ số khối cơ thể BMI theo công thức: Cân nặng (kg) BMI = Chiều cao 2 (m) - Đánh giá chỉ số BMI theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới đề nghị cho khu vực Châu Á – Thái Bình Dƣơng tháng 2/2000 nhƣ sau: Bảng xếp loại BMI Xếp loại BMI Gầy < 18,5 Bình thƣờng 18,5 – 22,9 Thừa cân 23 – 24,9 Béo phì độ 1 25 – 29,9 Béo phì độ 2 > 30 - Phân độ bƣớu giáp theo WHO/UNICEF/IDD (1992) Phân độ to của bướu: + Độ 0: không nhìn thấy bƣớu khi nhìn và sờ nắn. + Độ Ia: sờ thấy tuyến giáp to, nhƣng nhìn thì không thấy kể cả khi bệnh nhân ngửa cổ + Độ Ib: Sờ thấy tuyến giáp to bằng đầu ngón tay cái của bệnh nhân, nhìn thấy tuyến giáp ở tƣ thế ngửa cổ. + Độ II: Bƣớu đã to nhìn thấy ở tƣ thế cổ bình thƣờng. + Độ III: Bƣớu cổ rất to gây biến dạng cổ. 2.5.5 Các phương pháp cận lâm sàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 33 Các xét nghiệm chính đƣợc làm tại Khoa sinh hoá, Khoa thăm dò chức năng Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ. - Calci máu, calci ion hóa - Creatinin, glucose, GOT, GPT, Acid uric… (để loại trừ các bệnh phối hợp) - Định lƣợng hormon giáp tự do FT3, FT4, sử dụng phƣơng pháp hóa phát quang- Chemilu minescence. Kỹ thuật hóa phát quang theo nguyên lý cạnh tranh trực tiếp. kháng nguyên là FT3 hoặc là FT4, có trong huyết thanh bệnh nhân sẽ cạnh tranh với kháng nguyên có cạnh tranh với chất đánh dấu AE (acridinium este) để đƣợc gắn với các kháng thể có hạt nhiễm từ. Nếu có nhiều kháng nguyên trong bệnh phẩm, sẽ có ít chất đánh dấu AE gắn đƣợc với kháng thể có hạt nhiễm từ. Ngƣợc lại nếu có ít kháng nguyên trong bệnh phẩm thì có nhiều chất đánh dấu gắn với kháng thể có hạt nhiễm từ. Do vậy nồng độ kháng nguyên có trong bệnh phẩm tỷ lệ nghịch với lƣợng ánh sáng phát ra. Đơn vị đo FT3, FT4 (pmol/l). - Định lƣợng TSH: Sử dụng kỹ thuật miễn dịch hóa phát quang trực tiếp theo nguyên tắc Sandwich, dùng kháng thể kháng TSH có gắn chất đánh dấu AE và kháng thể kháng TSH có gắn hạt nhiễm từ. Kháng nguyên TSH có trong bệnh phẩm kẹp giữa hai kháng thể có gắn chất đánh dấu AE và hạt nhiễm từ dùng cho pha rắn. Nồng độ TSH đo đƣợc tỷ lệ thuận với lƣợng photon ánh sáng phát ra từ hạt nhiễm từ của phức hợp kháng thể - kháng nguyên – kháng thể. Đơn vị đo TSH là μm/ml. - Đo MĐX bằng máy hấp thụ tia X năng lƣợng kép Sử dụng máy DPX-LUNAR của Mỹ (tại Khoa Thăm dò chức năng – Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ), đây là loại máy đo hấp thụ tia X năng lƣợng kép (dual energy X ray absorptiomery-DEXA) [1], [2] + Vị trí đo: Cột sống thắt lƣng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 34 Cách đánh giá kết quả: MĐX đƣợc tính bằng đơn vị g/cm2, và đƣợc hiển thị bằng chỉ số T (T-score) + T-score = (MĐX thu đƣợc – MĐX trung bình) / Độ lệch chuẩn (SD). + MĐX trung bình của ngƣời bình thƣờng tuổi 25-34. Phân độ loãng xương  Bình thƣờng: T-score > -1  Giảm mật độ xƣơng: -2,5 ≤ T-score ≤ -1  Loãng xƣơng: T-score < -2,5  Loãng xƣơng nặng: T-score < -2,5 kèm theo gãy xƣơng 2.6. Xử lý số liệu Xử lý kết quả thu đƣợc theo phƣơng pháp thống kê y học EPI-INFO 6.04. Chƣơng 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Trong thời gian từ tháng 2/2009 đến tháng 7/2009 chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu trên 45 BN nữ mắc bệnh Basedow (34 bệnh nhân tuổi 20 – 39, 11 BN tuổi 40 – 45) và 100 BN bình thƣờng làm nhóm chứng ( 67 BN tuổi 20 – 39 và 33 BN tuổi từ 40 – 45). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 35 3.1. Đặc điểm của nhóm nghiên cứu 3.1.1. Đặc điểm chung của hai nhóm nghiên cứu Bảng 3.1 Đặc điểm tuổi, cân nặng, chiều cao Nhóm Đặc điểm Nhóm bệnh (n = 45) Nhóm chứng (n = 100) p Tuổi trung bình (năm) 31,7 ± 7,6 34,6 ± 7,7 > 0,05 Chiều cao trung bình (cm) 155 ± 4,8 154,7 ± 4,7 > 0,05 Cân nặng trung bình (kg) 43,9 ± 3,4 48,4 ± 3,4 < 0,05 Nhận xét: Tuổi, chiều cao giữa hai nhóm là tƣơng đƣơng với p > 0,05. Cân nặng của nhóm bệnh (43,9 kg) thấp hơn so với nhóm chứng (48,4 kg) có ý nghĩa thống kê với p < 0,05. 0 10 20 30 40 50 Nhóm bệnh Nhóm chứng 43.9 48.4k Nhóm Biểu đồ 3.1. Phân bố cân nặng giữa hai nhóm bệnh, chứng Bảng 3.2. Đặc điểm mạch giữa hai nhóm bệnh chứng Nhóm Mạch Nhóm bệnh (n=45) Nhóm chứng (n=100) p Mạch trung bình (lần/phút) 93,8 ± 8,7 63,4 ± 3,2 < 0,001 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 36 Nhận xét: Mạch của nhóm bệnh ( trung bình 93,8 lần/phút) cao hơn so với nhóm chứng (trung bình 63,4 lần/phút), sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê với p< 0,001. Bảng 3.3. Đặc điểm về BMI của hai nhóm bệnh chứng Nhóm BMI Nhóm Basedow Nhóm chứng p n % n % < 18,5 31 68,9 14 14 < 0,01 18,5 – 23 14 31,1 86 86 23 – 24.9 0 0 0 0 Nhận xét: Kết luận BMI < 18,5 ở nhóm bệnh so với BMI <18,5 của nhóm chứng có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p < 0,01. 3.1.2. Một số đặc điểm của nhóm Basedow Bảng 3.4. Phân bố thời gian bệnh Thời gian bệnh n Tỷ lệ (%) < 6 tháng 14 31,1 ≥ 6 tháng 31 68.9 Tổng 45 100 Nhận xét: Tỷ lệ BN mắc bệnh thời gian trên 6 tháng (68,9%) cao hơn tỷ lệ BN mắc bệnh dƣới 6 tháng (31,1%) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 37 68.9% 31.1% < 6 tháng > = 6 tháng Biểu đồ 3.2. Phân bố thời gian mắc bệnh của nhóm bệnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 38 Bảng 3.5. Tỷ lệ độ bướu giáp Độ bƣớu n Tỷ lệ (%) Không bƣớu 13 28,9 Độ I 8 17,8 Độ II 24 53,3 Độ III 0 0 Nhận xét: Bệnh nhân mắc Basedow có bƣớu cổ độ II chiếm tỷ lệ nhiều nhất (53,3%), độ I chiếm tỷ lệ ít nhất (17,8%). Bảng 3.6. Giá trị trung bình của các chỉ số sinh hóa máu Các chỉ số n Giá trị TB ( X ± SD) FT4 (pmol/l) 45 39,6 ± 20,3 TSH (µU/ml) 45 0,017 ± 0,023 Calci máu (mmol/l) 45 2,17 ± 0,11 Nhận xét: Chỉ số FT4 tăng cao, chỉ số TSH thấp, chỉ số calci máu trong giới hạn bình thƣờng. 3.2. Kết quả đo mật độ xƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39 Bảng 3.7. Giá trị trung bình MĐX cột sống thắt lưng (g/cm2) Nhóm Nhóm bệnh n=45 Nhóm chứng n=100 p MĐX (g/cm2) 0,985 ± 0,067 1,137 ± 0,08 < 0,001 Nhận xét: Mật độ xƣơng cột sống thắt lƣng ở nhóm bệnh thấp hơn so với nhóm chứng, có ý nghĩa thống kê với p < 0,001. 0.985 1.137 0.9 0.95 1 1.05 1.1 1.15 Nhóm bệnh Nhóm chứng MĐX (g/cm2) Biểu đồ 3.3. Giá trị trung bình mật độ xương cột sống Bảng 3.8. Kết quả đo mật độ xương ở nhóm bệnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 40 GMĐX LX MĐXBT n % n % n % 24 53,3 14 31,1 7 15,6 Nhận xét: Tỷ lệ giảm mật độ xƣơng chiếm nhiều nhất (53,3%), tỷ lệ mật độ xƣơng bình thƣờng chiếm ít nhất (15,6%) 53.3% 15.6% 31.1% GMĐX LX MĐXBT Biểu đồ 3.4. Phân bố kết quả đo mật độ xương ở nhóm bệnh Bảng 3.9. Kết quả đo mật độ xương ở nhóm chứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 41 GMĐX LX MĐXBT n % n % n % 25 25 3 3 72 72 Nhận xét: Tỷ lệ mật độ xƣơng bình thƣờng chiếm nhiều nhất (72%) tỷ lệ loãng xƣơng chiếm ít nhất (3%). 25% 3% 72% GMĐX LX MĐXBT Biểu đồ 3.5. Phân bố kết quả đo mật độ xương ở nhóm chứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 42 Bảng 3.10. So sánh mức độ LX giữa hai nhóm bệnh, chứng Nhóm LX Nhóm bệnh Nhóm chứng p n % n % <0,001 8/45 31,1 3/100 3 Nhận xét: Tỷ lệ loãng xƣơng ở nhóm bệnh cao hơn so với nhóm chứng, có ý nghĩa thống kê với p < 0,001. Bảng 3.11. So sánh mức độ GMĐX giữa hai nhóm bệnh, chứng Nhóm GMĐX Nhóm bệnh Nhóm chứng p n % n % <0,001 24/45 53,3 25/100 25 Nhận xét: Tỷ lệ loãng xƣơng ở nhóm bệnh cao hơn so với nhóm chứng, có ý nghĩa thống kê với p < 0,001. 3.3. Các yếu tố liên quan đến MĐX Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 43 3.3.1. Liên quan tuổi với MĐX Bảng 3.12. Phân bố kết quả đo MĐX theo nhóm tuổi Nhóm Tuổi Nhóm bệnh GMDX LX MDXBT n % n % n % 20 – 39 21 61,8 6 17,6 7 20,6 40 - 45 3 27,3 8 72,7 0 0 p > 0,05 Nhận xét: Mức độ loãng xƣơng giữa nhóm tuổi thời kỳ sinh sản và thời kỳ tiền mãn kinh không có sự khác biệt với p > 0,05. 61.8 17.6 20.6 27.3 72.7 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Tỷ lệ (%) 20 - 39 40 - 45 Tuổi GMĐX LX MĐXBT Biểu đồ 3.6. Phân bố kết quả đo MĐX theo nhóm tuổi 3.3.2. Liên quan hormon với MĐX Bảng 3.13. Nồng độ FT4 với MĐX Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 44 FT4 (pmol/l) Basedow/GMDX Basedow/LX Basedow/MDXBT n % n % n % < 50 18 69,2 3 11,5 5 19,3 ≥ 50 6 31,6 11 57,9 2 10,5 p < 0,001 Nhận xét: Tỷ lệ bị loãng xƣơng ở nhóm bệnh nhân có nồng độ FT4 ≥ 50 pmol/l cao hơn so với nhóm bệnh nhân có nồng độ FT4 < 50 pmol/l. Có ý nghĩa thống kê với p < 0,001. 69.2 11.5 19.3 31.6 57.9 10.5 0 10 20 30 40 50 60 70 =50 GMĐX LX MĐXBT FT4 (pmol/l) % Biểu đồ 3.7. Phân bố mật độ xương theo nồng độ FT4 Bảng 3.14. Nồng độ TSH với MĐX TSH (µU/ml) Basedow/GMDX Basedow/LX Basedow/MDXBT n % n % n % Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 45 < 0,05 22 56,4 11 28,2 6 15,4 ≥ 0,05 2 33,3 3 50 1 16,7 p < 0,05 Nhận xét: Mức độ GMĐX và loãng xƣơng ở nhóm bệnh nhân có TSH < 0,05 cao hơn so với nhóm bệnh nhân có TSH ≥ 0,05 có ý nghĩ thống kê với p < 0,05. 56.4 28.2 15.4 33.3 50.0 16.7 0 10 20 0 40 50 60 =0.05 GMĐX LX MĐXBT % TSH Biểu đồ 3.8. Phân bố mật độ xương theo nồng độ TSH 3.3.3. Liên quan thời gian bệnh với MĐX Bảng 3.15. Thời gian bệnh với MĐX Thời gian bệnh Basedow/GMDX Basedow/LX Basedow/MDXBT Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 46 n % n % n % < 6 tháng 7 50 3 21,4 4 28,6 ≥ 6 tháng 17 54,8 11 35,5 3 9,7 p < 0,05 Nhận xét: Thời gian mắc bệnh Basedow càng dài thì tỷ lệ loãng xƣơng càng lớn, có ý nghĩa thống kê với p < 0,05. 50.0 21.4 28.6 54.8 35.5 9.7 0 10 20 30 40 50 60 = 6 tháng GMĐX LX MĐXBT Tháng % Biểu đồ 3.9. Phân bố mật độ xương theo thời gian mắc bệnh 3.3.4. Liên quan độ bướu với MĐX Bảng 3.16. Độ bƣớu với MĐX Độ bƣớu Basedow/GMDX Basedow/LX Basedow/MDXBT n % n % n % Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 47 Độ 0 9 69,2 1 7,7 3 23,1 Độ I 4 50 2 25 2 25 Độ II 11 45,8 11 45,8 2 8,4 Độ III 0 0 0 0 0 0 Nhận xét: Không có sự liên quan giữa độ bƣớu cổ với MĐX ở bệnh nhân mắc bệnh Basedow. 3.3.5 Liên quan BMI với MĐX Bảng 3.17. Phân bố MĐX theo BMI BMI Nhóm bệnh GMDX LX MDXBT n % n % n % < 18,5 15 48,4 11 35,5 5 16,1 18,5 – 23 9 64,3 3 21,4 2 14,3 23 – 24.9 0 0 0 0 0 0 Nhận xét: Chỉ số BMI ở bênh nhân mắc Basedow không có sự liên quan đến MĐX. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 48 Chƣơng 4 BÀN LUẬN 4.1. Giảm khối lƣợng xƣơng do Basedow Qua nhiều công trình nghiên cứu, các tác giả khẳng định rằng, khối lƣợng xƣơng giảm ở bệnh nhân Basedow: Frare và cộng sự (1998), thấy rằng khối lƣợng xƣơng giảm ở bệnh nhân cƣờng giáp không đƣợc điều trị kháng giáp.[38] Campos và cộng sự (2000), thấy rằng ở BN cƣờng giáp, đo mật độ xƣơng ở cột sống, cổ xƣơng đùi và xƣơng gót đều thấp hơn so với nhóm chứng [34]. Diamond (1998), nghiên cứu 15 BN mắc bệnh Basedow trong đó có 6 BN ở thời kỳ tiền mãn kinh và 9 BN ở thời kỳ sau mãn kinh cho thấy có sự mất xƣơng ở cột sống và cổ xƣơng đùi.[36] Jodar (1997), nghiên cứu trên 127 BN cƣờng giáp (78 BN ở giai đoạn nhiễm độc giáp và 49 BN ở giai đoạn bình giáp làm nhóm chứng), đo MĐX ở cột sống (L2 – L4), cổ xƣơng đùi và tam giác Wards bằng phƣơng pháp DEXA nhận thấy MĐX giảm so với nhóm chứng [41] Obermayer và cộng sự (2000) nghiên cứu trên 76 BN nữ cƣờng giáp sau mãn kinh so sánh với nhóm chứng gồm 62 phụ nữ bình thƣờng (phù hợp với tuổi, thời gian mãn kinh), thấy MĐX thấp ở nhóm cƣờng giáp 61% và nhóm chứng 23% [44] Furlanetto (2001), đo MĐX bằng photon kép ở cột sống trên 14 BN mắc bệnh Basedow, kết luận rằng cƣờng giáp gây mất xƣơng. [39] Mặc dù các phƣơng pháp nghiên cứu MĐX của các tác giả có khác nhau (hấp thụ tia X năng lƣợng kép, phƣơng pháp siêu âm, chụp X quang xƣơng bàn tay..., đối tƣợng nghiên cứu không hạn chế tuổi (chƣa mãn kinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 49 và sau mãn kinh) nhƣng đều kết luận rằng MĐX ở bệnh nhân cƣờng giáp thấp hơn so với nhóm chứng. Nghiên cứu của chúng tôi (bảng 3.7, 3.9, 3.10) cho thấy mật độ xƣơng cột sống ở 45 bệnh nhân nữ mắc bệnh Basedow, tuổi từ 20 đến 45 giảm có ý nghĩa so với nhóm chứng (p< 0,001). Kết quả này khẳng định rằng MĐX ở BN nữ Basedow thấp ở cả lứa tuổi còn trẻ. Tóm lại đo MĐX cho BN Basedow là thực sự cần thiết để phát hiện đối tƣợng có giảm MĐX và LX, trên cơ sở đó có biện pháp dự phòng và điều trị. 4.2. Tỷ lệ loãng xƣơng ở bệnh nhân Basedow Các nghiên cứu về MĐX ở bệnh nhân cƣờng giáp đều cho rằng có sự mất xƣơng và sự mất xƣơng ở mọi vị trí nhƣ cột sống, cổ xƣơng đùi, xƣơng gót hay xƣơng cẳng tay... Bằng các phƣơng pháp đánh giá tình trạng loãng xƣơng, các tác giả thấy rằng tỷ lệ loãng xƣơng ở bệnh nhân Basedow phụ thuộc vào phƣơng pháp đánh giá loãng xƣơng và mức độ của nhiễm độc giáp. Obermayer và cộng sự (2000), đánh giá MĐX ở bệnh nhân cƣờng giáp sau mãn kinh, đo trƣớc và sau điều trị iod phóng xạ 2 năm, so sánh với nhóm chứng (BN có chức năng giáp bình thƣờng, phù hợp về tuổi). Kết quả MĐX thấp với T- score < - 2,5 ở nhóm cƣờng giáp là 54%, nhóm chứng là 20% [44] Loãng xƣơng thứ phát do các bệnh nội tiết chiếm 20 – 30 % [24]. Tỷ lệ LX thứ phát do glucocorticoid và sau ghép thận qua các nghiên cứu của các tác giả: + Nguyễn Đình Khoa (1996) thấy tỷ lệ LX ở BN mắc bệnh khớp mạn tính sử dụng glucocorticoid kéo dài là 42,6%, bằng phƣơng pháp X quang đƣợc xác định khi chỉ số B và N 10 [10] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 50 + Đào Hùng Mạnh (1998) tỷ lệ LX ở BN ghép thận đánh giá bằng máy hấp thụ Biphoton tia X ( HOLOGIC 1000) ở cột sống là 28%, cổ xƣơng đùi là 31%. + Đoàn Thị Tuyết (2002) đánh giá MĐX bằng phƣơng pháp DEXA ở BN viêm khớp dạng thấp có sử dụng glucocorticoid, tỷ lệ loãng xƣơng gót là 59,5 % và xƣơng cẳng tay là 42,9% [21] Bảng 4.1. Tỷ lệ loãng xương do cường giáp theo các tác giả Tác giả Năm LX do cƣờng giáp Phƣơng pháp Meunier Meema và Schatz Obermayer Chúng tôi 1972 1970 2000 2009 8% 50% 54% 31,1% X quang X quang Biphoton DEXA Kết quả của chúng tôi cho thấy tỷ lệ loãng xƣơng ở BN Basedow cũng phù hợp với nhiều tác giả, LX chiếm 14/45 trên 45 BN nữ Basedow tuổi từ 20 – 45. 4.3. Những yếu tố ảnh hƣởng đến MĐX do Basedow Các yếu tố của bệnh Basedow ảnh hƣởng đến MĐX: nồng độ hormon (FT4, TSH), thời gian bị bệnh, tuổi, độ bƣớu giáp, BMI... 4.3.1. Ảnh hưởng của nồng độ hormon Bauer và cộng sự (1997) cho rằng không thấy TSH thấp (TSH thấp là dấu hiệu nhạy phản ánh tăng quá mức của hormon giáp) có liên quan với MĐX thấp hoặc tăng mất xƣơng ở phụ nữ lớn tuổi.[31] Ngƣợc lại kết quả của chúng tôi thấy TSH có mối liên quan với MĐX. Gồm 39/45 BN nồng độ TSH rất thấp, chứng tỏ rằng phần lớn các BN đang ở giai đoạn nhiễm độc giáp, gây nên tình trạng giảm MĐX. Bảng 3.14 chỉ ra mối liên quan có ý nghĩa thống kê giữa nồng độ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 51 TSH ≤ 0,05(μU/ml) và MĐX với p <0,01. Nhiều tác giả khẳng định mối liên quan chặt chẽ giữa dƣ thừa hormon giáp và MĐX ở BN Basedow: + Frare và cộng sự (1998) loãng xƣơng có liên quan với cƣờng giáp [38]. + Greenspan và cộng sự (1991), cùng đƣa ra kết luận cƣờng giáp có ảnh hƣởng đến xƣơng, kể cả trong tiền sử có bị cƣờng giáp. [40] + Vestergaard và cộng sự (2000), tăng nồng độ hormon giáp gây mất xƣơng. [51] + Kết quả của chúng tôi thấy FT4 >50 pmol/l ( có 19/45 BN) có ảnh hƣởng đến MĐX với p < 0,05. Qua kết quả nghiên cứu này chúng tôi thấy nồng độ hormon FT4 cao và TSH thấp (phản ánh tình trạng cƣờng giáp) có ảnh hƣởng đến MĐX, điều này rất có ý nghĩa, dự đoán đƣợc nguy cơ gãy xƣơng. 4.3.2. Loãng xương ở bệnh nhân sử dụng hormon tuyến giáp thay thế Trong thời gian nghiên cứu của chúng tôi chƣa có điều kiện đánh giá sự khác biệt giữa tỷ lệ loãng xƣơng do dùng hormon tuyến giáp thay thế ( ngoại sinh) và loãng xƣơng do Basedow (nội sinh). Nhiều nghiên cứu về ảnh hƣởng lên xƣơng do sử dụng hormon tuyến giáp thay thế thấy rằng: Daniel. T Baran (1999), nhận xét rằng với liều thấp của Thyroxin không có ảnh hƣởng đến MĐX nhƣng ở liều điều trị cao cho ung thƣ tuyến giáp thì có ảnh hƣởng đến MĐX.[35] Raber và cộng sự (1998), thấy rằng ở liều hormon thay thế cao hơn liều sinh lý, sau thời gian trung bình khoảng 8 năm ở những bệnh nhân đó có khối lƣợng xƣơng thấp hơn nhóm chứng 2,67%. Tóm lại nhiều tác giả không thấy có ảnh hƣởng đến xƣơng ở liều thyroxin thay thế phù hợp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52 4.3.4. Ảnh hưởng của thời gian bệnh Phân bố bệnh nhân theo thời gian mắc bệnh ( bảng 3.15 ) cho thấy có 14/45 bệnh nhân mắc bệnh dƣới 6 tháng, mắc bệnh ≥ 6 tháng có 31/45 bệnh nhân. Trong số BN nghiên cứu của chúng tôi thời gian mắc bệnh ít nhất là 2 tháng và nhiều nhất là 18 tháng, số bệnh nhân mắc bệnh từ 1 năm đến 2 năm rất ít, do đó chúng tôi không phân chia thời gian mắc bệnh > 1 năm. Bảng 3.15 chỉ ra thời gian bệnh có ảnh hƣởng đến MĐX. Kết quả này cũng phù hợp với nhận xét của Fraer và cộng sự [37], thấy cƣờng giáp kéo dài dẫn đến mất xƣơng. + Folder và cộng sự cũng cho thấy cƣờng giáp kéo dài có thể phát triển thành loãng xƣơng ở phụ nữ sau mãn kinh [39] Vestergaard cho rằng nồng độ hormon giáp tăng cao và kéo dài có ảnh hƣởng MĐX [51], tuy nhiên các mốc thời gian các tác giả đƣa ra còn khác nhau: + Meunier cho rằng ảnh hƣởng đến xƣơng ở bệnh nhân nhiễm độc giáp thƣờng sau 1 năm mắc bệnh [47]. Tác giả đánh giá tổn thƣơng xƣơng trên hình ảnh X quang cột sống, cổ xƣơng đùi, xƣơng cẳng tay... + Meema và cộng sự cho rằng cƣờng giáp ảnh hƣởng lên xƣơng trên hình ảnh X quang sau 5 năm mắc bệnh. Tác giả sử dụng phƣơng pháp chụp khuếch đại xƣơng bàn tay. 4.3.5. Ảnh hưởng của độ bướu giáp Bảng 3.16 cho thấy mức độ to của bƣớu giáp không có liên quan với MĐX. Chúng tôi gặp 24/45 BN bƣớu độ II. 4.3.6. Ảnh hưởng của tuổi Nhiều tác giả nghiên cứu MĐX ở BN cƣờng giáp đã khẳng định rằng không có sự khác biệt MĐX trƣớc mãn kinh và sau mãn kinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 Langdahl (1996) cho rằng tình trạng mãn kinh không ảnh hƣởng đến xƣơng ở BN cƣờng giáp. Jodar (1997) cũng cho rằng MĐX trƣớc và sau mãn kinh không có sự khác biệt ở phụ nữ cƣờng giáp. Tác giả cho thấy phạm vi và mức độ của bệnh xƣơng cƣờng giáp vƣợt trội hơn những ảnh hƣởng của mãn kinh trên khối xƣơng. Ngƣợc lại: Foldes (1995), cho thấy không có LX ở phụ nữ cƣờng giáp trƣớc mãn kinh nhƣng có thể giảm MĐX ở phụ nữ sau mãn kinh.[39] Vestergaard và cộng sự (2000) trong nghiên cứu của mình nhận thấy nguy cơ LX, gãy xƣơng tăng đặc biệt ở nhóm tuổi > 50.[51] Trong nghiên cứu của chúng tôi, BN ít tuổi nhất là 20 và nhiều nhất là 45, không có sự khác biệt giữa MĐX ở nhóm tuổi sinh sản và nhóm tuổi thời kỳ tiền mãn kinh. 4.4. Đặc điểm loãng xƣơng của cƣờng giáp Loãng xƣơng do bệnh tuyến giáp gây ra có hình ảnh X quang nhƣ LX thông thƣờng, ngoài ra nó có những đặc điểm riêng ngƣời ta nghiên cứu bệnh xƣơng này [49] Ryckewaert cho rằng mất xƣơng do cƣờng giáp phần lớn không hồi phục, đến nỗi trong tiền sử có cƣờng giáp cũng là yếu tố nguyên nhân có thể của LX [49] Cƣờng giáp làm tăng đổi mới xƣơng với xơ tủy kín đáo. Tăng đổi mới xƣơng ở xƣơng bè của mô xƣơng xốp, mặt trong của vỏ do đó màng xƣơng dày lên. Một sự khác biệt ở cƣờng giáp là mô xƣơng dƣới màng xƣơng không có sự tăng đổi mới xƣơng 4.5. Nồng độ calci máu Trong nghiên cứu này chúng tôi thấy không có sự thay đổi của calci máu (bảng 3.8). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54 Một số tác giả khác lại cho rằng có tăng calci nhẹ ở bệnh nhân cƣờng giáp: Catherine và cộng sự (2000) đánh giá ảnh hƣởng của tăng hormon giáp lên chuyển hóa phospho – calci nhận thấy tăng nhẹ calci máu (20%). A Bondel thấy 50% có rối loạn chuyển hóa phospho – calci, tăng calci có mối tƣơng quan với T3 – T4. 4.6. Vai trò của đo mật độ xƣơng bằng phƣơng pháp dexa * Vai trò của đo mật độ xương bằng phương pháp DEXA Chúng tôi đã phân tích ở mục 1.2.2 về phƣơng pháp đo mật độ xƣơng, trên thế giới có nhiều công trình áp dụng: - Đo hấp thụ photon đơn SPA. - Đo hấp thụ photon kép DPA. - Siêu âm định lƣợng QUS. - Chụp cắt lớp định lƣợng QCT. - Đo hấp thụ tia X năng lƣợng kép DEXA. Mỗi phƣơng pháp đều có những ƣu nhƣợc điểm khi đánh giá tình trạng loãng xƣơng. Trong đó phƣơng pháp DEXA đo cột sống ở thắt lƣng (L1-L5) và cổ xƣơng đùi, có độ chính xác cao, là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán loãng xƣơng [1],[2]. Chúng tôi đo mật độ xƣơng bằng phƣơng pháp DEXA ngoại biên [1] (xƣơng gót và xƣơng cẳng tay), tuy không bằng đo ở cột sống nhƣng cũng phản ánh đƣợc tình trạng gãy xƣơng ở đốt sống [1], [2] và cho biết giảm mật độ xƣơng, loãng xƣơng thông qua chỉ số T-score. Đây là phƣơng pháp đo đơn giản, nhanh, lƣợng tia không đáng kể, giá thành vừa phải, áp dụng thuận lợi cho BN điều trị nội trú và ngoại trú. Chúng tôi muốn kết luận rằng, đo mật độ xƣơng là rất cần thiết cho BN Basedow và là phƣơng pháp duy nhất để chẩn đoán sớm sự giảm MĐX và LX, để có biện pháp phòng mất xƣơng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 55 KẾT LUẬN Qua đánh giá mật độ xƣơng cột sống thắt lƣng bằng phƣơng pháp DEXA trên máy PIXI – Lunar, ở 45 BN nữ Basedow và 100 ngƣời bình thƣờng làm nhóm chứng, chúng tôi có nhận xét sau: 1. Mức độ loãng xƣơng, giảm mật độ xƣơng cột sống thắt lƣng ở nhóm bệnh cao hơn nhóm chứng với p<0,001 - Nhóm Basedow: + Có 14/45 (31,1%) bệnh nhân bị loãng xƣơng. + Có 24/45 (53,5%) bệnh nhân bị giảm mật độ xƣơng - Nhóm chứng: + Có 3/100 (3%) ngƣời bị loãng xƣơng. + Có 25/100 (25%) ngƣời bị giảm mật độ xƣơng. 2. Ảnh hƣởng của một số yếu tố liên quan đến MĐX ở bệnh nhân nữ Basedow - Nồng độ hormon TSH thấp ≤ 0,05 µU/ml có ảnh hƣởng rõ đến mật độ xƣơng cột sống thắt lƣng với p < 0,05. - Nồng độ hormon FT4 cao ≥ 50 pmol/l có ảnh hƣởng đến mật độ xƣơng cột sống thắt lƣng với p < 0,001. - Thời gian mắc bệnh càng dài thì mức độ ảnh hƣởng đến MĐX càng lớn với p < 0,05. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 56 KIẾN NGHỊ Bệnh Basedow là một trong những nguyên nhân gây loãng xƣơng thứ phát, vì vậy cần đo mật độ xƣơng ở bệnh nhân Basedow ở bất kỳ độ tuổi nào, qua đó sẽ chẩn đoán đƣợc bệnh sớm và điều trị sớm, phòng sự mất xƣơng, tránh đƣợc các biến chứng do loãng xƣơng gây ra. Trong nghiên cứu này chúng tôi chƣa có điều kiện đánh giá mật độ xƣơng sau điều trị kháng giáp (giai đoạn bình giáp) do vậy nên có nghiên cứu tiếp tục. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 57 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trần Ngọc Ân (2000), "Bệnh loãng xƣơng", Bài giảng bệnh học nội khoa, NXB Y học Hà Nội, Tr 334 – 339 2. Trần Ngọc Ân, Nguyễn Thị Ngọc Lan (2004), "Các nguyên nhân loãng xƣơng và điều trị", Bài giảng bệnh học nội khoa dành cho đối tượng sau đại học, NXB Y học Hà Nội tr 436- 446 3. Trần Ngọc Ân (1999), "Bệnh loãng xƣơng", Bệnh thấp khớp, NXB Y học Hà Nội, tái bản lần thứ 6, tr 22-32 4. Tạ Văn Bình (2004), "Bệnh Grave – Basedow", Chuyên đề nội tiết chuyển hóa, NXB Y học Hà Nội, tr. 52 – 88. 5. Vũ Đình Chính, Trần Đức Thọ, Trần Ngọc Ân (1996), Nghiên cứu loãng xương và một số yếu tố liên quan tới loãng xương ở phụ nữ có sau mãn kinh thuộc huyện Cẩm Bình - Hải Hưng, Luận án phó tiến sỹ khoa học y dƣợc 6. Phạm Minh Đức (2000), "Tuyến giáp", Sinh lý học, NXB Y học Hà Nội, Tr 70- 82 7. Lê Huy Liệu (2000), "Bệnh Basedow", Bách khoa thư bệnh học, NXB Từ điển bách khoa – Hà Nội, tr 32- 38 8. Nguyễn Ngọc Lanh (2002), Sinh lý nội tiết, sinh lý bệnh học, Bộ môn miễn dịch – sinh lý bệnh, Trƣờng đại học Y khoa Hà Nội, NXB Y học Hà Nội, tr. 418 – 452. 9. Hoàng Đức Kiệt (1996), Chụp cắt lớp vi tính toàn thân, NXB Y học Hà Nội. 10. Nguyễn Đình Khoa, Trần Ngọc Ân, Hoàng Kỷ (1996), Đánh giá tình trạng loãng xương ở bệnh nhân mắc bệnh khớp mạn tính sử dụng glucocorticoids kéo dài bằng phương pháp X quang quy ước, Luận văn thạc sỹ Y học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 58 11. Thái Hồng Quang( 1997), "Bệnh Basedow", Bệnh nội tiết, NXB Y học Hà Nội, tr 141- 142 12. Nguyễn Thế Thành (2007), Kháng thể kháng thụ thể TSH (TRAb) có nên được xem là bằng chứng của bệnh Basedow, Báo cáo toàn văn các đề tài khoa học, Hội nghị khoa học toàn quốc chuyên ngành nội tiết và chuyển hóa lần thứ ba, NXB Y học Hà Nội, tr. 24 – 31. 13. Trần Đức Thọ (2004), Điều trị bệnh Basedow, "Bài giảng bệnh học nội khoa, tập I, dùng cho đối tƣợng sau đại học, NXB Y học Hà Nội, tr 208 – 213. 14. Trần Đức Thọ (2004), "Cƣờng giáp ở ngƣời cao tuổi", Bài giảng bệnh học nội khoa, tập I, dùng cho đối tƣợng sau đại học, NXB Y học Hà Nội, tr 201 -207 15. Trần Đức Thọ (2000), "Bệnh Basedow, Bài giảng bệnh học nội khoa, NXB Y học Hà Nội, tr 251-260 16. Vũ Thị Thanh Thuỷ, Trần Ngọc Ân, Trần Đức Thọ (1996) Nghiên cứu một số yếu tố nguy cơ gãy xương do loãng xương của phụ nữ mãn kinh ở khu vực Hà Nội, bằng phương pháp lâm sàng, X quang, sinh hoá, Luận án phó tiến sỹ y dƣợc. 17. Vũ Thị Thanh Thủy, Nguyễn Văn Hùng, Trần Tô Châu và cộng sự (2001) Bước đầu đánh giá mật độ xương bằng máy PIXI ( DEXA), Báo cáo khoa học hội nghị thấp khớp học ASEAN lần thứ VI, tr. 54 - 62 18. Đại Phi Vân, Nguyễn Thái Thành, Trần Thị Ngọc Dung (1998), Đo tỷ trọng xương ở phụ nữ tiền mãn kinh và mãn kinh từ 45 – 70 tuổi, Báo cáo hội thảo thấp khớp học Việt Pháp, tr. 57 – 68. 19. Mai Thế Trạch, Nguyễn Thi Khuê (1999), "Cƣờng giáp", Nội tiết học đại cương, NXB TP Hồ Chí Minh, Tr.212- 232 20. Mai Thế Trạch (2004), "Cƣờng giáp", Nội tiết học đại cương, Nxb Y học TP Hồ Chí Minh, tr. 145 – 192 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 59 21. Đoàn Thị Tuyết, Vũ Thị Thanh Thuỷ, Trần Ngọc Ân (2002), đánh giá mật độ xương ở bệnh nhân nữ viêm khớp dạng thấp có sử dụng glucocorticoids bằng phương pháp hấp thụ tia X năng lượng kép, Luận văn thạc sỹ y học 22. Phạm Văn Tú, Vũ Thị Thanh Thuỷ, Trân Ngọc Ân (2002), nhận xét mật độ xương của nam giới bình thường trên 50 tuổi bằng phương pháp đo hấp thụ tia X năng lượng kép, Luận văn thạc sỹ Y học 23. Nguyễn Lĩnh Toàn, Võ Xuân Nội, Lƣơng Tuấn Anh, Giá Trị chẩn đoán và hoạt tính của TSH, T3, FT3, T4, FT4 trong một số bệnh lý tuyến giáp, Bệnh viện quân y 103, Hội nghị khoa học toàn quốc, chuyên ngành nội tiết và chuyển hóa lần thứ 2, Hà Nội tháng 11 năm 2004 24. Bệnh học nội khoa, tập II (2008), "Bệnh Basedow", Giáo trình giảng dạy đại học - sau đại học, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội, tr. 107 – 130. 25. Chẩn đoán và điều trị Y học hiện đại, tập 2 (2002), Bệnh Basedow, NXB Y học Hà Nội, tr. 206. 26. Chẩn đoán và điều trị bệnh tuyến giáp (2005) Bệnh Basedow và các biến thể của bệnh, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội, tr. 25 – 34. 27. Giải phẫu ngƣời tập I (2004), Tuyến giáp, NXB Y học Hà Nội. 28. Sổ tay thầy thuốc thực hành (2006), Bệnh Basedow, NXB Y học Hà Nội, tr. 504. TIẾNG ANH 29. American college of sports medicine position stand (2002), Osteoporosis and exercise, Med – sci – sports – Exerc, 27 (4) pp. 1 – 7 30. Anderson F.H. (1998), Osteoporosis in men, Int – J – Clin – Pract, 52, (3) pp. 176 – 180. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 60 31. Beanier, Nevitt MC, Stonek (1997), Low thyotropin levels are not assosiated with bone loss in older women: a prospective study, Curr opin Rheumatol, Jul ; 9 (4), pp 355 – 361. 32. Ben-Shlomo A, Hagag P, Evans S, Weiss M (2001), Early postmenopausal bone loss in hyperthyroidism, Maturitas, Jul 25, 39(1), pp. 19 -27. 33. Claus – Perter Adler (2000), Osteoporosis and osteopathie, bone diseases, pp. 65 -71. 34. Campos P, Munoz T (2000), Bone mas in females with different thyroid disorder: influence of menopausal status, Bone Miner, Apr ; 21(1), pp 1 – 8. 35. Daniel T, Baran (1999), Hyperthyroidism, Thyroid Hormon Replacement and Osteoporosis, Primer on the Metabolic Bone Diseases and Disorders of Mineral Metabolism, Third Edition, pp. 286 – 288. 36. Diamond T, Vine J, Smart R, Butler P (1998), Thyrotoxic bone disease in women: a potentially reversible disorder, Thyroid Summer ; 4(2), pp. 143 – 144. 37. Faber j, Jensen IW (1998), normalisation of serum thyropropin by means of radioiodine treament in subclinical hyperthyroidism effect on bone loss in post menopausal women, Clin Endocrinol ; 48(3), pp 285 – 290. 38. Frare A.S, Braunwald E, Isselbacher K.J, Wilson J.D, Martin J.B, Kasper D.L, Haiser S.L, Longo D.L (1998) 39. Furlanetto RP, (2001) Thyroid and Osteoporosis, Clin Endocrinol, 43(3), pp. 339 – 345. 40. Greenspan SL (1999), The effect of thyroid hormon on skeletal integrity, Ann intern Med-May 4 ; 130(9), pp. 750- 758. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 61 41. Jodar E, Munoz – Torres M, Escobar – Jimenez F, Quesada – Charneco M, Lund del Castillo JD (1997), Bone loss in hyperthyroid patients and in formen hyperthyroid patients controlled on medical therapy: influence of aetilogy and menopaus, J clin Endocrinol Metab, 83(3), pp. 753 – 359. 42. Liote F, Orcel P (1999), Osteoarticular disorders oof endocrine origiin, Bratisl Lek Listy 100(4), pp. 196 – 199. 43. Josepht McKenna (2001), Graves disease, The Lancet, 357, pp. 1793 – 1796. 44. Obermayer et al (2000), Variable bone mass recovery in hyperthyroid bone diisease after radioiodine therapy in post menopausol ppatients, Maturitas, May 29 ;35(2), pp. 159 – 166. 45. Reckllinghausen (1891), Thyroid and Osteoporosis determinants of peak bone mass, J clin Endocrin Metab, 45, pp. 66 – 69. 46. Robbert Igwe and Michael Kleerekoper (2000), Bone and joint abnormalities in tthyroid diseases, Rheumatology, 8(21), pp. 1 -4. 47. Rosen CJ (1996), Edocrin disorders and Osteoporosis, Am Fam physician, sep 1 ;54(3), pp. 961 – 966. 48. Rosen H.N, Moses A.C, Gundberg C et al (1997), Therapy with parenteral pamidronate prevents thyroid hormone induced bone turnover in humans, J clin Endocrin Metab, 77, pp. 664 – 669. 49. Ryckewaert A (1968), Osteoporosis 5 year and older eary aduthood, Rev- Nutr, 18, pp. 23 – 25. 50. Valimake M.J, Karkhainen M, Lamberg A.C. et al. (1999), Exercise Smoking and calcium intake during adolescentce and eary aduthood as determinants of peak bone mass, BMJ, 309 (6949), pp. 230 – 235. 51.Vastergaard P, Rejnmar L, weeke J, Mosekildel (2000), Fracture risk in patients treated for hyperthyroidism, Thyroid, 10(4), pp. 341 – 348. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 62 52. Wardlaw G.M. (1996), Putting body weight and Osteoporosis into perspective, Ann – J – Clin – Nutr, 63, (Suppl 3), pp. 24 – 27. 53. Wood R.J, Fleet J.C, (1998), The genetics of Osteoporosis: Vitamin D receptor polymorphism, Ann-Rev- Nutr, 18, pp. 235 – 258. 54. Zerbini C.A, Latome M.R, Jaim P.C et al (2000), Bone mineral density in Brazilian men 50 year and older, Braz- J Med- Biol – Res, 33 (12), pp. 1429 – 1435. 55. Ziegler R. Scheidt N.C, charla S, (2000), Pathophysiology of Osteoporosis: unersolved problems and new insights, J- Nutr, 125 (suppl 7), pp. 2033 – 2037. 56. Williams RH, Morgan HJ (1940), Thyrotoxic Osteoporosis, Int Clinic 2, pp. 48. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 63 BỆNH ÁN NGHIÊN CỨU MS: I. Phần hành chính: - Họ và tên:.............................................. Tuổi: - Dân tộc:................................................. - Nghề nghiệp:.......................................... - Địa chỉ:...........................................................thành thị ; Nông thôn - Ngày vào viện:.................................. II. Phần hỏi bệnh: - Tiền sử gia đình: có không + Bệnh tuyến giáp: + Bệnh bƣớu đơn thuần: + Viêm tuyến giáp: + Bệnh Basedow: + Bệnh mạn tính khác: - Thời gian bị bệnh Basedow (tháng): - Tập quán ăn muối iod - Điều trị kháng giáp: - Điều trị iod phóng xạ: - Điều trị ngoại khoa: III.Thăm khám: - Huyết áp:..................(mmHg) - Mạch:.............(lần/phút), - Tần số tim:............(CK/phút) - Chiều cao............. (cm), Cân nặng............ (kg) - BMI:................. - Bƣớu cổ (bƣớu mạch): Độ bƣớu:(.....) Sở Y tế Phú Thọ Bệnh viện đa khoa tỉnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 64 - Hội chứng cƣờng giáp: + Gầy sút cân: + Run tay: Có Không + Ra nhiều mồ hôi tay + Hay cáu gắt, cơn bốc hoả - Biểu hiện ở mắt: +Mắt lồi: +Co cơ mi trên: - Biểu hiện cơ - xƣơng - khớp + Đau cột sống thắt lƣng: + Đau khớp: IV. Các xét nghiệm: - FT3:............(Pmol/l) FT4:............. ( Pmol/l) -TSH:..............(mUI/l) - Calci máu toàn phần:...............(mmool/L) - Hồng cầu:............x 1012/L Ht.............(l/l) Hb:.............(g/l) - Bạch cầu:..........x 109/l TT:...........% LP:...........% E:........% - Creatinin máu:..........(µmol/L) Acid uric:........(µmol/L) - Glucose máu:.......(mmol/l) Ure máu:...........(mmol/l) - SGOT:................... SGPT:....................... V. Siêu âm tuyến giáp: - Thuỳ phải..........................(cm3) Thuỳ trái.........................(cm3) - Tăng sinh mạch: - Nhân giáp: VI. Đo mật độ xƣơng: - CỘT SỐNG THẮT LƢNG: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 65 + Mật độ xƣơng ............(g/cm2) + T- score of young dult:..............SD * KẾT LUẬN CHẨN ĐOÁN:............................................................ Ngƣời điều tra Nguyễn Tiến Đoàn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 66 BỆNH VIỆN ĐA KHOA TỈNH PHÚ THỌ KHOA THĂM DÒ CHỨC NĂNG KẾT QUẢ ĐO MẬT ĐỘ LOÃNG XƢƠNG Họ và tên: Nguyễn Thị H Tuổi: 30 Giới:Nữ Địa chỉ: Việt trì- PT Chẩn đoán: Basedow HÌNH ẢNH Kết luận: Giảm MĐX mức độ ít ./. Ngày 11 – 5 - 2009 Bác sỹ Hà Khắc Trung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 67