Luận văn Phép lặp từ vựng và lặp ngữ pháp trong thơ Hữu Thỉnh

n giá trị miêu tả Miêu tả là “dùng ngôn ngữ hoặc một phương tịên nghệ thuật nào đó làm cho người khác có thể hình dung được cụ thể sự vật, sự việc, hoặc thế giới nội tâm của con người” (Từ điển tiếng việt - trang 628). Ví dụ: “Mưa rào rào bong bóng nổ đầy sân Trời nhƣ bông đen nƣớc tràn qua mặt …………………………………… Mưa râm ran nhƣ bản nhạc không lời Mưa mát lịm thấm sâu vào da thịt Mảnh bom rơi mưa cuốn phăng đi hết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 73 Nòng pháo vút cao nhƣ một thân măng ………………………………… Ơi cơn mưa thành một nỗi chờ mong… …mưa tạnh hẳn còn tần ngần đứng mãi Mưa nhƣ ngƣời nhà một lát đến chơi.” (Tắm mưa) Bài thơ là câu chuyện chờ mưa của những người lính. Họ khát khao mong mưa được thực hiện qua việc lặp lại 7 lần từ “ mưa” kết hợp với từ chỉ tính chất, hành động “ rào rào”, “ râm ran”, “mát lịm”, “cuốn phăng” “nỗi chờ mong” “nhƣ ngƣời nhà”. Có thể thấy xuyên suốt bài thơ từ “mƣa ” được lặp lại tác giả đã làm nổi bật được đặc điểm miêu tả, trần thuật. Hữu Thỉnh không dùng từ thay thế, cũng không lược bớt mà cứ để nó lặp lại một cách tự nhiên mà đầy ẩn ý. Đó cũng chính là trái tim của con người luôn khát khao cùng nhịp đập của hi vọng. Ví dụ: “Thu ơi thu biết nói thế nào sƣơng mỏng thế ai mà bình tĩnh đƣợc hứa hẹn bao nhiêu bầu trời trên giàn mƣớp lúc thu vàng thu mói chập chờn thu ………………………………… trời thu xanh và hoa mƣớp thu vàng thƣa mẹ những năm bom nơi con không thể có” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 74 (Bầu trời trên giàn mướp) Ví dụ: Con cá chầy bắt mồi tầm ngẩm Con cá bống bộp chộp háu ăn Cả đám mây trắng ngần Cũng bắt mồi nhấp nháy (Câu cá bên bờ sông Sêpôn) Ở ví dụ thứ 2 việc lặp lại 7 lần từ “thu” đã khiến cho từ việc miêu tả hiện thực tác giả đã chuyển sang bộc lộ cảm xúc rất khéo léo. Đoạn thơ đã gây được ấn tượng sâu sắc trong lòng bạn đọc. Sử dụng phép lặp đã đem âm hưởng trữ tình đến cho đoạn thơ. Chính những hình ảnh đẹp đẽ đó đã khiến cho tâm hồn con người phải lay động, phải mở lòng mình ra. Ở ví dụ tiếp theo với việc sử dụng phép lặp lại tác giả đã chứng tỏ khả năng quan sát tỉ mỉ và tinh tế của mình khi miêu tả về các loài cá trên sông Sêpôn. Nhờ đó đã giúp Hữu Thỉnh vẽ nên bức tranh về một dòng sông đẹp, sinh động. 3.1.3. Lặp từ vựng tạo giá trị biểu cảm Ngôn ngữ thơ là ngôn từ của cảm xúc. Mỗi bài thơ ra đời chính là những rung cảm của nhà thơ trước cuộc đời. Vì đó là những dòng cảm xúc nên nó mới rung động được người đọc và tạo ra giá trị biểu cảm rất lớn. Đọc thơ Hữu Thỉnh ta thấy hiện tượng lặp xuất hiện với mật độ rất lớn đã làm cho sắc thái biểu cảm của thơ tăng lên cao gây ấn tượng với người đọc. Ví dụ: “anh đang bò về phía gốc sim Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 75 ngực dập dội truyền sang đất đá quần áo tƣớp ra một nửa ngƣời anh dâm dấp máu anh đang đau cho đất đá anh yêu gốc sim cằn và sơ xác làm sao không che nổi anh đâu, bò cách chi cũng lộ em có thể bơ vơ khi em còn rất trẻ anh có thể chẳng bao giờ còn đánh đƣợc gốc tre phơi nỏ sẵn dành sƣởi đêm cho mẹ sông ơi sông nếu ta phải ra đi bậc thấp xuống theo em ra gánh nƣớc xin bát canh đến tay mẹ lúc còn nóng xin mùa đông đừng dài và cột nhà hãy đỡ mẹ thật êm” (Trước mặt là tổ quốc) Với một cảm xúc dâng trào ngùn ngụt chỉ muốn xô đẩy nhau để bật ra thành câu chữ, sự lặp lại từ ngữ đã giúp nhà thơ chuyển tải trọn vẹn dòng cảm xúc ấy. Ở đoạn thơ trên lặp danh từ “anh” - 6 lần, “em” – 3 lần, “gốc sim” - 2 lần, “mẹ” – 3 lần, “sông” - 2 lần và động từ “xin ” – 2 lần. Có thể nhận thấy các từ được lặp lại đan xen, hòa quyện vào nhau: có khi từ lặp lại dứng đầu câu, có khi đứng cuối câu, và có trường hợp lặp lại không cách xa nhau là mấy. Mỗi lần nhắc lại là một lần ý của câu thơ được tô đậm và mang lại giá trị biểu cảm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 76 Ví dụ: “trời ơi, nếu kẻ thù chiếm đƣợc chỉ một gốc sim thôi dù chỉ một gốc sim cằm Tổ quốc sẽ ra sao? Tổ quốc thơ ơi thơ hãy giữ lấy gốc sim.” (Trước mặt là tổ quốc) Trong đoạn thơ trên danh từ “gốc sim” được lặp lại ba lần, “Tổ quốc” lặp lại hai lần. Sự lặp lại này về mặt hình thức là lặp cách quãng nhau nhưng vẫn mang lại giá trị mở rộng, nhấn mạnh đối tượng. Còn về mặt ngữ nghĩa là thông qua cách lặp đó người đọc nhận ra “gốc sim” kia là danh giới mà những người lính phải vượt qua vì hai tiếng “Tổ quốc”. Ví dụ: “Nhạc làm trong rừng em hát giữa Trƣờng Sơn Ngƣời sốt rét hát cho ngƣời sốt rét ………………………………. Nhạc ở trong đàn đàn có gì đâu Rừng bỗng chao nghiêng trƣớc sợi dây mỏng manh ……………………………. Em hát về rừng em hát về cây Em hát về ngƣời đanh nghe em hát” (Tiếng hát trong rừng) Xem xét ví dụ trên ta thấy ba lần từ và cụm từ được lặp lại y nguyên: “nhạc” “đàn” “em hát về”. Điệp ngữ còn lại có sự biến đổi cụm từ “em hát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 77 về” được lặp lại nguyên ở lần lặp thứ nhất, nhưng đến lần lặp thứ hai đã bỏ mất từ “về” chỉ còn cụm từ “em hát”. Về vị trí từ “đàn ” lặp lại được đứng liền nhau. Như vậy ngay trong biến đổi không phải các thao tác đều giống nhau. Tác giả đã có một sự thay đổi nhỏ trong sự lặp lại và đã gây được ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc về chiều sâu của cảm xúc, của tâm trạng. Đó là tiếng hát, tiếng đàn giữa rừng sâu là nguồn cổ vũ rất mạnh mẽ về tinh thần cho các chiến sĩ. Họ dựa vào đó để vượt qua gian lao, vượt qua nỗi đau về mặt thể xác “quên những cơn sốt ”, “ quên trận bom đau”. 3.1.4. Lặp từ vựng góp phần tạo nên nhạc điệu cho thơ Nhạc điệu là dấu hiệu hình thức để phân biệt lời thơ với lời văn xuôi. Nhạc điệu trong thơ không chỉ mang lại sự trầm bổng, rễ thuộc, rễ nhớ mà góp phần không nhơ cho ngôn từ trong việc biểu biểu hiện nội dung tác phẩm. Có khi ngôn ngữ thơ không thể biểu hiện hết được mà phải nhờ đến nhạc điệu nói hộ. Tính nhạc trong thơ tạo ra nhờ 4 yếu tố là : hiệp vần, cách ngắt nhịp, phối thanh bằng - trắc, việc sử dụng những biện pháp như điệp từ, điệp ngữ…(hay chính là biện pháp lặp). Ví dụ: Mở đầu bài “Tiếng hát trong rừng” Hữu Thỉnh làm ở Trường Sơn 1974 có viết: “Nhạc làm trong rừng em hát giữa Trƣờng Sơn Người sốt rét hát cho người sốt rét Đƣờng ngổn ngang đƣờng đất cò cháy khét Cây mát cho người, người mát cho nhau.” (Tiếng hát trong rừng) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 78 Ở ví dụ chính nhờ sự lặp lại đã làm cho nhịp thơ ngắt làm đôi mà không phân cách. Mỗi lần từ ngữ được nhắc lại là một lần nhịp điệu của câu văn lại thêm phần uyển chuyển. Thông thường các tác giả muốn tạo ra tính nhạc cho thơ thì âm điệu, nhịp điệu sẽ ổn định. Nhưng phép lặp từ vựng trong thơ Hữu Thỉnh có ý nghĩa như một nốt thăng trên khuôn nhạc. Chính sự xuất hiện của nốt thăng làm ý thơ nhân đôi, nhân ba. Lặp từ ngữ với vai trò là căn cứ để ngắt nhịp cho câu thơ sẽ đem lại tính nhạc, sự cân đối nhịp nhàng cho câu thơ chứa chúng. Ví dụ: Em hát về rừng em hát về cây Em hát về ngƣời đang nghe em hát Anh bỗng quên vừa qua cơn sốt Rừng bỗng quên vừa trận bom đau. (Tiếng hát trong rừng) Sự thật trần trụi mà không cần tô vẽ gì thêm. Đoạn thơ có nhiều từ lặp lại đã làm cho ý thơ được liền mạch như đợt sóng gợn lên và soáy sâu trong lòng người đọc. Sự xoắn xuýt, quyện chặt của từ ngữ làm cho câu thơ thêm chặt chẽ, giàu ý nghĩa, có sức nâng đỡ, có sức sẻ chia. Ví dụ: “Ƣớc gì gửi cát cho em nhỉ Để cát mang về những dấu chân Những đêm xô cát đi tuần đảo Gió cát lùa ngang trắng áo quần ………………………………… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 79 Ở đây tết đến đào không có Hoa đảo là hoa những cánh chim Chim ơi bay nữa bay xa nữa Làm chiếc cầu mây nối đất liền” (Gửi từ đảo nhỏ) Bài thơ là một hệ thống nhiều từ được lặp lại và sử dụng liên tiếp và tạo ra tiếng nhạc rất cao. Ở mỗi câu thơ đều có sự lặp lại nhưng ngay trong bản thân một câu thơ cũng đã có sự lặp lại. Điều này làm cho câu thơ giàu nhạc điệu, mỗi câu thơ vang lên là một lời gửi gắm của chiến sĩ ở đảo xa tới đất liền. Có thể thấy nỗi nhớ đất liền không bao giờ nguôi ngoai trong trái tim mỗi chiến sĩ. Có được điều này là do sự cộng hưởng của phép lặp với cách hiệp vần và cách ngắt nhịp của bài thơ. 3.1.5. Lặp từ ngữ góp phần tạo nên giá trị liên kết Liên kết là một nội dung quan trọng, chủ yếu của văn bản. Liên kết của văn bải có 2 mặt: Liên kết biểu thức và liên kết nội dung. Trong liên kết nội dung tách ra làn làm 2 hình thức : liên kết chủ đề và liên kết logic. Giữa hai mặt liên kết nội dung và liên kết hình thức có mối quan hệ biện chứng chặt chẽ : Liên kết nội dung được thể hiện bằng một hệ thống các phương thức liên kết hình thức và liên kết hình thức chủ yếu dung để diễn đạt sự liên kết nội dung. Trong thơ Hữu Thỉnh có nhiều hình thức liên kết bằng các phép liên kết nhau như :lặp ngữ âm, lặp ngữ pháp, phép liên tưởng….nhưng nổi bật lên trên hết là phép lặp từ ngữ đã tạo nên sợi dây liên kết vững chắc nhất trong câu thơ, khổ thơ chứa chúng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 80 Chính hiện tượng lặp từ ngữ đã làm cho các câu, các đoạn được lên kết hướng nội, hướng ngoại tạo cho tác phẩm trở thành một văn bản hoàn chỉnh về hình thức, trọn vẹn về nội dung. - Liên kết hướng nội được chia làm hai cấp độ, đó là liên kết hướng nội ở cấp độ câu và liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ. + Liên kết hƣớng nội ở cấp độ câu thơ Là sự tổ hợp các yếu tố trong cấu trúc nội bộ của câu thơ để xác lập nên một câu. Ở cấp độ này các từ ngữ được lặp lại được nằm trong cấu trúc của một câu. Thành phần ấy có thể là thành phần chính hoặc thành phần phụ của câu. Giữa yếu tố lặp lại và các yếu tố khác của câu phải có mối quan hệ với nhau về mặt ngữ nghĩa và nội dung. Khi đó câu văn sẽ trở thàng đoạn văn có nội dung hoàn chỉnh điều đó cũng có nghĩa là câu văn đã có liên kết hướng nội khi nó chứa hiện tượng lặp từ ngữ. Ví dụ: “Lúc hoa vàng “thu”1 nói chập chờn “thu”2 (Bầu trời trên giàn mướp) Xét ví dụ từ “thu”1 là chủ ngữ của câu, từ “thu”2 là danh từ bổ ngữ cho động từ “ chập chờn ” như vậy 2 vế được liên kết được với nhau bởi từ “thu” biểu thị ý nghĩa đồng nhất về một mùa trong năm. Như vậy giữa 2 từ “thu” có mối quan hệ với nhau trong phạm vi câu trên, nó được lặp lại nhưng với 2 chức năng khác nhau . Chúng đã tạo nên cấu trúc nội tại của câu văn đấy. Sự xuất hiện của từ “thu”2 đã góp phần hình thành nên liên kết hướng nội cho câu thơ. Trong phạm vi một câu thơ Hữu Thỉnh sử dụng hiện tượng lặp lại từ ngữ khá nhiều. Một mặt, hiện tượng này tạo ra sắc thái tu từ cho câu, mặt khác nó Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 81 cũng tạo ra liên kết chủ đề cho câu văn chứa nó. Liên kết chủ đề ở đây chính là sự duy trì và móc nối các ý, các vế của câu thơ nhằm diễn tả trọn vẹn ý nghĩa của phát ngôn. Chính điều này làm cho các phần trong một câu thơ không rời rạc mà gắn kết với nhau hơn. Ví dụ: “Khói cứ là, cứ bổng, cứ nhƣ không.” (Xuân 1975) Trong ví dụ trên từ được lặp lại là phó từ “cứ ” làm chủ đề của câu thơ vẫn được duy trì và liên kết với nhau theo đúng mạch. Nhờ sự lặp lại này mà “khói” – khách thể mà nhà văn muốn miêu tả đã bộc lộ được những tính chất hoạt động của nó. Hình ảnh đó đã được xâu chuỗi vào nhau làm đòn bẩy nhấn mạnh vào đối tượng được miêu tả. + Liên kết hƣớng nội ở cấp độ đoạn thơ. Liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ được hiểu là cấu trúc nội bộ của đoạn liên kết hướng ngoại của câu thơ là liên kết hướng nội của đoạn thơ của cấp độ này. Hiện tượng lặp từ ngữ trong thơ Hưu Thỉnh diễn ra phổ biến. Đó là các yếu tố lặp xuất hiện trong các câu liền kề nhau (lặp nối tiếp và lặp cách quãng) tạo ra sự liên kết chủ đề. Ví dụ: “Chúng tôi trẻ nên củi rừng mau bén hơ bàn tay lại nhớ các anh chúng tôi sƣởi bằng ngọn lửa của mình lại thấy ấm từ các anh đi trƣớc các anh nhớ nhà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 82 các anh sốt rét những câu thơ còn đƣợc đến bây giờ chúng tôi sƣởi trên những câu thơ ấy cứ thế đi qua nhiều mùa mƣa” (Những người mới đến) Trong đoạn thơ trên đại từ “chúng tôi” và ngữ danh từ “các anh” được lặp lại nhiều lần. Các từ ngữ lặp lại đứng cách quãng nhau và đứng ở đầu câu thơ. Mỗi lần từ ngữ được lặp lại nhà thơ lại đưa thêm một hình ảnh, mở rộng ý diễn đạt. Chính nhờ sự liên kết hướng nội này đã làm cho đoạn thơ trở thành một chính thể liền mạch và thống nhất chứ không phải là sự xắp xếp một cách tự nhiên, rời rạc. - Liên kết hướng ngoại Liên kết hướng ngoại cũng được thể hiện ở hai cấp độ đó là: liên kết hướng ngoại ở cấp độ câu và liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ. + Liên kết hƣớng ngoại ở cấp độ câu Liên kết hướng ngoại ở cấp độ câu được hiểu là mối quan hệ gắn bó giữa câu đó với câu xung quanh. Liên kết hướng ngoại ở cấp độ câu chính là liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ nhờ hiện tượng lặp mang lại. Ví dụ: “anh đã qua những ngày bám chốt để tới buổi sáng nay một buổi sáng chẳng có gì to tát ve vẫn kêu úp mặt vào cây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 83 không sƣơng sớm để cho lòng bẫng lẫng nhƣng sáng nay là buổi sáng thƣợng nguồn những kỉ niệm sẽ ngƣợc về để nhớ” (Trước mặt là Tổ quốc) Xét ví dụ trên ta thấy sự xuất hiện của các từ ngữ được lặp lại cách quãng nhau. Tuy nhiên các yếu tố lặp nằm trong các câu liền kề nhau và có trường hợp còn trong chính một câu thơ. Sự lặp lại này đã tạo ra liên kết chủ đề ngay trong chính đoạn thơ. Mỗi khi từ ngữ được lặp là một sự nhấn mạnh vào thời gian cần nhấn mạnh. Từ đó, nó đã tạo ra một hiệu quả tổng hợp trong việc chuyển tải tư tưởng, cảm xúc. Nó đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc. + Liên kết hƣớng ngoại ở cấp độ đoạn thơ Những đoạn thơ khác nhau, có chứa từ ngữ lặp lại đều tạo nên sự liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ. Trong thơ Hữu Thỉnh đã thể hiện sự liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ thì lặp từ ngữ được tác giả sử dụng là một trong những phương thức liên kết chủ đạo. Mỗi liên kết bắc cầu giữa các đoạn thơ trên một khoảng cách lớn từ đầu của đoạn này tới đầu của đoạn kia hoặc từ câu cuối của đoạn này so với câu cuối của đoạn kia. Ví dụ: “ngọn lửa này và hi vọng của anh của anh nữa một ngƣời giỏi toán một thí sinh hi vọng bời bời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 84 em dồn xong lại đến ngồi bên lửa và anh nghe lửa nói với mình chiến trang và mơ mộng đƣờng mòn và thƣ em ………………………………… ngọn lửa này và hi vọng của anh của chúng tôi và những ngƣời mới đến đến lƣợt chúng tôi dốc đá tai mèo mƣa trơn quá chân tuồi ra khỏ dép” (Những người mới đến) Xét ví dụ trên ta thấy, đoạn thơ thứ nhất cụm từ “ngọn lửa này” được lặp lại và đứng đầu đoạn 2. Chính nhờ sự liên kết hướng ngoại này mà đoạn thơ không đứng liền kề nhau nhưng chúng ta không thấy sự lạc lõng, thiếu tính nhất quán: hình ảnh ngọn lửa được lặp lại đã soi sáng cho hi vọng của anh, của chúng tôi trên con đường hành quân còn nhiều gian khổ. Ví dụ: Đi trong mây anh thấy ấm em à Tiếng suối giục nghe khi mờ khi tỏ Những tâm sự lúc thƣờng nghe chẳng rõ Đi trong mây tí tách sáng dần ra ……………………………………. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 85 Đi trong mây anh nghe thấy tiếng chim Hồn hậu quá nhƣ bàn tay em ấy Đi trong mây tiếng bom nghe nhỏ lại Để nhƣờng cho tiếng gậy trập trùng vang (Đi trong mây) Cụm từ “đi trong mây” ở đầu mỗi đoạn thơ có giá trị liên kết giữa các đoạn thơ với nhau. Mỗi lần cụm từ đó được lặp lại là một cảm nhận mới mà người lính có được. Sự lặp lại đó không phải là không có chủ đích, chính điều này đã làm cho mạch thơ vận động trong một khối thống nhất. Từ việc chỉ muốn miêu tả hiện thực, tác giả đã chuyển sang bộc lộ cảm xúc rất khéo léo. Tất cả hào quyện vào nhau tạo một cảm giác rất nhẹ nhàng, thư thả. Đoạn thơ đã gây được ấn tượng sâu sắc trong lòng bạn đọc. Ví dụ: “Chúng tôi đi mót cuối bìa rừng Giặc vừa rút sau một ngày rình rập Gió ào ào qua nƣơng Những bông lúa chỉ còn là bã gió ………………………………… Chúng tôi tuốt phồng tay Chúng tôi còn tuốt nữa Hạt thóc nhằn ấm cả đêm suông Đất rừng mênh mông Đất núi mênh mông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 86 Đất nhiều thế mà hiếm hoi hạt thóc …………………………………… Chúng tôi nhìn đám thóc trên tay Nhìn hạt thóc đã biến thành thuốc quý Thóc hóa con đê ngăn cái chết dần mòn” (Thứ hoa đẹp nhất) Trong ví dụ trên đại từ “chúng tôi” đứng ở đầu đoạn 1 và được lặp lại ở đầu đoạn thứ 2 và thứ 3. Như vậy ba đoạn thơ đã có sự liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ nhờ hiện tượng lặp. Chính sự xuất hiện của những từ được lặp lại ở đầu mỗi đoạn thơ nhằm mục đích nhấn mạnh vào đối tượng định miêu tả. Từ đó giúp người đọc khắc sâu vào ý niệm. Qua mỗi lần từ được lặp lại, tác giả lại miêu tả phản ánh. Sự lặp lại đó càng làm cho chúng ta hiểu thêm được sự khốc liệt của chiến tranh. Nhưng đâu đó ta vẫn thấy được niềm hi vọng nghị lực của những con người đang sống chết vì mảnh đất quê hương này. 3.2. Giá trị nghệ thuật của phép lặp ngữ pháp 3.2.1. Lặp ngữ pháp góp phần tạo nên tính nhạc cho thơ Bản chất của thơ rất đa dạng với nhiều biến thái và màu sắc phong phú. Thơ tác động đến người đọc bằng những tưởng tượng phong phú, vừa theo những mạch cảm nghĩ và còn bằng cả sự rung động của ngôn từ giàu nhạc điệu. Có nhiều yếu tố tạo nên tính nhạc cho thơ, trong đó lặp ngữ pháp cũng góp một phần không nhỏ để tạo nên thứ nhạc điệu bằng ngôn từ đó. Lặp ngữ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 87 pháp giúp cho người đọc dễ nhớ, dễ thuộc và cảm nhận được những điệu hồn cảm xúc của nhà thơ. Ví dụ: “nước vẫn nước đôi dòng chiều vẫn chiều lưỡi hái những gì sông muốn nói cánh buồm đang hát lên ………………………. ôi con sông màu nâu ôi con sông màu biếc dâng cho mùa sắp đặt bồi cho mùa phôi thai” (Chiều sông thương) Những câu thơ đọc lên tạo một âm hưởng nhịp nhàng, cân đối. Có được điều này là do trong quá trình lặp ngữ pháp thường kéo theo sự lặp lại của từ vựng: “nƣớc” “chiều” “con sông” “cho” “mùa” và ngữ âm trước hết là về số lượng âm tiết (5 âm tiết). Chính việc sử dụng phép lặp ngữ pháp đã giúp người đọc cảm nhận dòng sông như một thực thể có hồn như đang muốn giãi bày lòng mình. Và dường như cũng tồn tại những cung bậc tình cảm trong lòng: muốn sẻ chia, tâm sự. Nó như một bản nhạc buồn ngày ngày vẫn âm thầm cống hiến cho cuộc đời. Ví dụ: Đất nƣớc đổ ra đƣờng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 88 tiềm lực lớn những binh đoàn chiến lược binh đoàn hướng Đông, binh đoàn hướng Nam, hướng Bắc lướt qua đồn dân vệ bảo an lướt qua các chi khu, căn cứ biển đang lắc những hồi chuông đoàn tụ phù sa nào rƣợi mát súng và xe quân đi, quân đi từ đầu sao Hôm, đến cuối sao Mai ……………………………………. đƣờng rập ràng điệp khúc những bàn chân con đường HỒ CHÍ MINH chiến dịch HỒ CHÍ MINH thành phố HỒ CHÍ MINH chiến sĩ vừa đi vừa hỏi chiến sĩ vừa đi vừa giục chiến sĩ vừa đi vừa hát cành ngụy trang qua gió thổi ba miền” (Khúc ba: Thần tốc) Đoạn thơ ngắn nhưng sử dụng hiện tượng lặp ngữ pháp với mật độ khá dày, bốn lần lặp ngữ pháp. Trong đoạn thơ trên tác giả đã sử dụng lặp ngữ pháp đan xen của lặp thừa, lặp đủ, và có sử dụng các cặp phụ từ. Chính điều này đã tạo nên một khí thế chiến trận, chúng ta cảm nhận được từng bước chân hành quân của các anh trên con đường chiến dịch. Và không sống ở thời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 đại đó cũng cảm nhận được ngọn lửa của lòng quyết tâm, của một ý chí và nghị lực sẽ tin tưởng và một ngày mai chiến thắng. Mỗi cấu trúc câu được lặp lại như một lời thúc giục các chiến sỹ hãy tiến lên về phía trước bằng tất cả sức lực và lòng quyết tâm dành độc lập. Ví dụ: “Anh đi hái rau và đôi khi lại vấp Anh còn lại sau những lần thay quân Sau những lần hổ vồ Sau những lần voi đuổi Sau bữa canh nấm độc cào gan Giặc đổ quân vào hậu cứ sƣ đoàn Hất anh qua biên giới Thêm một chỗ ngồi thƣ thả bóc măng” (Những người mới đến) Lời thơ vang lên có lúc thấy như thể hiện một nỗi niềm suy tư, một lời tâm sự nhẹ nhàng nhưng không kém phần sâu sắc, lúc lại thấy xót xa cho chính số phận của mình. Chính cách lặp ngữ pháp (phép lặp thiếu) như muốn khắc sâu sự sống còn giữa còn và mất chỉ trong gang tấc. Chiến tranh là khắc nghiệt vậy đó, nhưng mỗi người lĩnh vẫn luôn phải vượt lên trên tất cả: “sau lần hổ vồ”, “lần voi đuổi”, “canh nấm độc cào gan” để sống và chiến đấu. Lời thơ lúc quyện chặt lúc nhấn mạnh, lúc dồn dập dứt khoát, cất lên như những nét nhạc trầm bằng giai điệu ngôn từ. Nó đã để lại một khoảng lặng trong lòng người đọc về một cuộc chiến tranh ác liệt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 3.2.2. Lặp ngữ pháp góp phần tạo nên giá trị nhận thức Theo từ điển tiếng Việt thì nhận thức là: “quá trình hoặc kết quả phản ánh và tái hiện hiện thực vào trong tư duy, quá trình con người nhận biết, hiểu biết thế giới khách quan, vậy giá trị nhận thức là những giá trị đem lại cho con người sự hiểu biết”. Đọc những trang thơ của Hữu Thỉnh ta nhận thấy nó mạng lại cho người đọc những giá trị nhận thức mới. Đó là những dấu ấn khó quên của tác giả trong những năm đánh giặc gian khổ và anh hùng của đất nước. Mỗi bài thơ phần nào đó hé mở cho người đọc rất nhiều hiểu biết về cuộc chiến tranh thần thánh của dân tộc, những bên cạnh đó vẫn có những cảm xúc lãng mạn, hiện thực đan xen. Ví dụ: “Thần tốc, thần tốc hơn nữa Táo bạo, táo bạo hơn nữa Hành khúc các binh đoàn hất kẻ thù ra biển” (Khúc 3: Thần tốc) Ở ví dụ trên cấu trúc câu được lặp lại hoàn toàn. Ngoài ra trong từng câu từ ngữ được lặp lại “thần tốc” “táo bạo” và đứng nối tiếp nhau. Điều này giúp chúng ta cảm nhận một khí thế chiến trận qua từng chữ, từng câu trong đoạn thơ. Tác giả đã rất khéo léo sử dụng phép lặp ngữ pháp để không mất công miêu tả nhưng vẫn mang lại giá trị ngữ nghĩa mà mình muốn truyền đạt tới người đọc. - Lặp ngữ pháp có tác dụng khẳng định rõ ràng, dứt khoát một việc cụ thể. Ví dụ: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 “Thêm một ngƣời bị cắm cọc bêu đầu Thêm một ngƣời bị lôi đi mất tích Thêm một ngƣời bị chụp ảnh lăn tay Thêm một làng bị quăng bom hủy diệt” (Khúc 1: Bàn đạp) Ở ví dụ trên cấu trúc câu lặp lại thuộc nhóm lặp thiếu theo mô hình: A-B- C. A-B-D. Cấu trúc của chủ ngôn chỉ có một bộ phận được lặp lại trong kết ngôn. Mỗi phát ngôn được nhắc lại có một phần khác nhau: “cắm cọc bêu đầu” “lôi đi mất tích” “chụp ảnh lăn tay” “quăng bom hủy diệt”. Chính điều này đã cho phép thoát khỏi sự gò bó chặt chẽ của lặp đủ, cho phép sử dụng cấu trúc phát ngôn một cách uyển chuyển tuy nhiên vẫn giữ được tính cân đối của nó. Với cách làm này Hữu Thỉnh như muốn khắc sâu những tội ác mà bọn chúng đã gây ra. Hành động như xảy ra một cách liên tục, không ngừng: cuộc càn sẽ không bao giờ dứt cho đến khi nhổ cộng sản sạch trơn Ví dụ: “còn ao ước nào hơn tự do và đoàn tụ vào rừng lấy mật và đẵn gỗ thương mẹ và yêu con còn hạnh phúc nào hơn Tổ quốc” (Những người mới đến) Trong ví dụ trên cấu trúc câu được lặp lại nhưng có sự tham gia của lặp từ vựng (hư từ). Các cấu trúc câu không hoàn toàn cân đối về mặt hình thức: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 lặp nhưng có chêm xen ở câu thứ 3. Không câu nệ sự sai biệt đôi chút về một thành phần nào đó nhưng chính cách lặp này vẫn mang lại sự khẳng định về những ao ước rất giản dị nhưng cũng rất thiêng liêng của người lính. Ngoài ra trong đoạn thơ trên còn có sự tham gia của lặp bắc cầu nhờ vào sự hỗ trợ của của các cặp lặp ngữ pháp xen kẽ nhau. Chính sự tương đồng về mặt vị trí này đã giúp cho đoạn thơ có sự liên kết chặt chẽ hơn. Sự khẳng định bằng cách lặp lại cấu trúc đó có sức thuyết phục hơn về những ao ước, hạnh phúc của những người lính trong kháng chiến. Ví dụ: “Sau bản Đông giải phóng vài ngày Tôi với chiến sỹ xe tăng cầu Chaki tắm mát Một số anh thì đuổi nhau trên cát Một số anh thì đổ dế, hái hoa Các anh không nói nhiều về chiến thắng những ngày qua Chỉ mong mƣa cho đồng bào gieo lúa” (Sau trận đánh) Trong ví dụ trên cấu trúc câu được lặp lại cũng thuộc nhóm lặp khác. Nhờ việc sử dụng phép lặp ngữ pháp (lặp khác) tác giả đã sử dụng cấu trúc phát ngôn một cách uyển chuyển khắc họa được việc làm của những chiến sĩ sau những trận đánh: “đuổi nhau trên cát”, “đổ dế, hái hoa” mới thật sự hồn nhiên biết bao. Sau những căng thẳng, nguy hiểm của cuộc chiến họ lại trở về hòa mình vào thiên nhiên, đắm mình trong những giây phút tinh nghịch của tuổi thơ. Ví dụ: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 “khi anh lên ôm bộc phá lao lên khi anh xuống dìu đồng đội ngã khoảng cách giữa hai chớp lửa không kịp cho anh khoét một căn hầm” (Khúc 2: Mở cửa) Trong ví dụ trên cặp từ đối chọi nhau về nghĩa lên/xuống được sử dụng trong cấu trúc câu lặp lại đã giúp việc biểu đạt được sự đối lập giữa hai hành động thêm rõ ràng. Chủ thể hành động là “anh” nhưng tham gia hai hành động trong vị trí đối chọi nhau. Hữu Thỉnh đã rất khéo léo sử dụng cách lặp ngữ pháp để nhấn mạnh vào hành động của đối tượng nhưng không gây ra cảm giác đơn điệu mà vẫn xây dựng lên hình tượng của một người lính dũng cảm, kiên cường trong chiến đấu. - Lặp ngữ pháp để phủ định một điều gì đó. Ví dụ: “Con đƣờng chỉ một con đƣờng thôi Anh không ngại phong thư có những dòng dang dở Anh không ngại đỉnh đèo những thân cây gục đổ Anh không ngại nghìn hôm chẳng được thấy em Trong cuộc chiến tranh này Đừng để ngƣợng với nhau khi gặp mặt Lại trận bom tụt đằng sau tháp pháo của ta rồi” (Ý nghĩ không vần) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 Bài thơ chính là những “ý nghĩ không vần” của người chiến sĩ trên con đường chiến dịch. Cả ba câu trên đều có kiểu cấu tạo chủ ngữ - vị ngữ. Tuy nhiên thành phần vị ngữ ở mỗi phát ngôn vẫn có một phần khác nhau riêng: C-không ngại V. Mặc dù có sự khác nhau này nhưng chúng thuộc nhóm lặp cân vì thế vẫn tạo ra sự liên kết giữa các câu. Đoạn thơ hướng về nội dung đó là sự phủ định của người chiến sĩ trước những khó khăn trong cuộc hành quân vì dân tộc này. Anh dường như đã bỏ lại sau những trăn trở trong cuộc sống để hướng về mục tiêu chung đó là Tổ quốc. Ví dụ: “Gió không phải là roi mà vách núi phải mòn Em không phải là chiều mà nhuộm anh đến tím Sóng chẳng đi đến đâu Nếu không đƣa em đến Dù sóng đã làm anh Nghiêng ngả Vì em” (Thơ viết ở biển) Cấu trúc câu thơ được lặp lại hoàn toàn nhưng thuộc nhóm lặp khác. Tuy nhiên vẫn giữ được sự cân đối của các phát ngôn liên kết. Ta thấy phần giao (bộ phận lặp lại) chính là bộ phận chủ yếu để tạo nên sự liên kết. Ở hai câu thơ trên chủ thể là hai đối tượng khác nhau nhưng đều có một hành động chung đó là sự phủ định “không phải là” sau đó đến sự lặp lại của hư từ “mà” và đến bộ phận được lặp lại nhưng khác nhau về ngữ nghĩa. Tuy nhiên sự khác nhau đó không ảnh hưởng gì đến cấu trúc của đoan thơ mà trái lại còn làm cho lời thơ uyển chuyển, nhịp nhàng hơn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 - Lặp ngữ pháp có tác dụng kích thích, thúc dục. Ví dụ: “Thần tốc, thần tốc hơn nữa Táo bạo, táo bạo hơn nữa hành khúc các bình đoàn hất kẻ thù ra biển ta nghe nhật lệnh – lửa mặt trời” (Khúc 3: Thần tốc) Cấu trúc thơ được lặp lại tạo ra một khí thế chiến đấu: nhanh chóng, bừng bừng. Lời thơ như thúc dục, khích lệ những người lính phải cố lên dù con đường phía trước là gian khổ, hiểm nguy. Ví dụ: “anh đang ở bên này thành phố cách một mệnh lệnh cách một trận đánh cách một cây cầu, cách một đêm nay đèn thành phố hắt lên áo anh soi rất rõ từng chiếc khuy sứt mẻ thành phố càng gần càng không dám nghĩ nhiều đến mẹ” (Tờ lịch cuối cùng) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 Khoảng cách giữa chiến tranh và tự do không xa. Điều này được diễn tả bằng một loạt cấu trúc được lặp lại. Nhưng ở đây đã có sự đan xen giữa phép tỉnh lược và phép lặp. Tuy nhiên điều này không hề chứa đựng sự mâu thuẫn mà là một trong những biện pháp tránh lặp từ vựng mà vẫn tạo ra sự liên kết giữa các câu về mặt ngũ pháp. Còn về mặt ngữ nghĩa có tác dụng thúc dục, kích thích tinh thần của các chiến sĩ trong những ngày cuối cùng sắp tiến vào thành phố. - Lặp ngữ pháp để miêu tả sự việc Ví dụ: “Giặc đổ quân sau rừng ủi và đốt cây thở dài trên đất tàn tung bay “cán gáo” thõng đôi càng Man rợ xoáy Đóng đinh vào chân tóc Bởi rừng lên” (Một lần lỗi hẹn) Đọc những câu thơ trên chúng ta như cảm nhận rõ hơn, sâu sắc hơn về sự ác liệt của chiến tranh. Cấu trúc câu được lặp lại như muốn khắc sâu vào tâm trí bạn đọc những hành động dã man, điên cuồng của quân thù. Bên cạnh sự lặp lại về ngữ pháp còn kéo theo sự lặp lại về số lượng âm tiết nhưng không đứng liền kề nhau mà cách quãng nhau: câu trên 5 âm tiết thì câu dưới 3 âm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 tiết. Cứ thế tạo thành từng cặp một miêu tả một cách chân thực sự tàn khốc của chiến tranh. - Lặp ngữ pháp có tác dụng biểu thị sự tồn tại Ví dụ: “hai mƣơi năm anh em khó nhận ra mình ngƣời trong ảnh bây giờ là tƣ lệnh khoảng cách cách giữa anh và bức ảnh có bao quãng đường những bà mẹ tiễn con đi có lầy lội quãng đường sau rút Huế có băn khoăn trước hứa hẹn chưa thành” (Một lần lỡ hẹn) Bài thơ là sự hồi tưởng của một người chiến binh đã từng tham gia cuôc chiến tranh thần kì của dân tộc. Giờ đây trong anh tràn đầy những kỉ niệm khi nhìn lại bức ảnh xưa, kí ức lại dội về: hình ảnh người mẹ tiễn con ra trận, là quãng đường sau khi rút, là những băn khoăn trăn trở chưa thực hiện được. Cấu trúc câu lặp lại càng làm cho những hồi tưởng hiện ra rõ ràng, cảm xúc tràn ngập về một quãng đời của tuổi trẻ gian khổ nhưng đầy ý nghĩa. 3.2.3. Lặp ngữ pháp góp phần tạo nên giá trị miêu tả Miêu tả là “Dùng ngôn từ hoặc một phương tiện nghệ thuật nào đó làm cho người khác có thể hình dung được cụ thể sự vật, sự việc, hoặc thế giới nội tâm của con người” (Từ điển tiếng Việt – trang 628). Thơ là biểu hiện của cái đẹp (giá trị thẩm mĩ). Thơ là tiếng hát đẹp nhất để ca ngợi cái đẹp: ngôn từ đẹp, hình tượng con người và hình tượng thiên nhiên đẹp, cấu trúc bài thơ đẹp…Thơ Hữu Thỉnh đã tạo nên ấn tượng khó Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 phai trong lòng độc giả. Bởi đó là sự trải nghiệm của ông với cuộc sống nên nó xúc cảm trần đời hơn. Ví dụ: Chúng tôi tuốt phồng tay Chúng tôi còn tuốt nữa Hạt thóc nhằn ấm cả đêm suông đất rừng mênh mông đất núi mênh mông đất nhiều thế mà hiếm hoi hạt thóc” (Thứ hoa đẹp nhất) Xét ví dụ trên ta thấy câu lặp thuộc nhóm lặp đủ: A-B-C. A-B-C. Toàn bộ cấu trúc của chủ ngôn với đầy đủ các thành phần của nó được lặp lại hoàn toàn ở kết ngôn lại càng làm cho không gian của núi rừng thêm “mênh mông”. Chính sự lặp đủ này đã kéo theo sự cân đối về ngữ âm mà trước hết là về số lượng âm tiết (4 âm tiết) và sự lặp lại của từ vựng “đất”, “mênh mông”. Chính điều này đã tạo ra hiệu quả cao cho việc miêu tả được thành công. Người đọc cảm nhận được khoảng không mênh mông không có giới hạn đang hiện ra trước mắt như muốn thách thức lòng người. Ví dụ: “- ngã tƣ, đƣờng tự do, rẽ trái Chiến sĩ nhẩm trong đêm Có lẽ sao rất dày và sáng Có lẽ gió rất rộng và thơm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 99 ừ có thể và còn nhiều thứ nữa tất cả đáng yêu và đáng quan tâm nhƣng chúng tôi không hề có thời gian (Tờ lịch cuối cùng) Cả hai câu trong ví dụ trên đều có chung một kiểu cấu tạo cú pháp. Chính điều này đã kéo theo sự cân đối về số lượng âm tiết (7 âm tiết) và từ vựng “có lẽ” “rất” “và”. Giữa những câu thơ không cân đối nhau về mặt hình thức tác giả đã xen vào giữa hai câu thơ cân đối nhau về mặt cấu trúc cú pháp có tác dụng nhấn mạnh vào vấn đề mà mình muốn nói tới gây ra sự chú ý đối với người đọc và tăng giá trị biểu cảm cho đoạn thơ: thiên nhiên không chỉ được miêu tả bằng những tính từ chỉ mức độ mà còn được cảm nhận bằng khứu giác. Ví dụ: “Con cá chày bắt mồi tẩm ngẩm Con cá bống bộp chộp háu ăn Cả đám mây trắng ngần Cũng bắt mồi nhấp nháy” (Câu cá trên bờ sông SêPôn) Hai câu thơ lặp cú pháp trên đều có kiểu cấu tạo C - B - V. Cấu trúc câu được lặp lại càng khiến người đọc nhận ra bút pháp miêu tả rất tinh tế của tác giả. Mặc dù sự lặp lại cân đối nhưng không hề tạo nên sự đơn điệu trong miêu tả. Thực sự phải có một khả năng quan sát rất nhạy bén tác giả mới phát hiện ra được những đặc tính của từng loài cá một cách chính xác đến vậy. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 3.2.4. Lặp ngữ pháp tạo giá trị biểu cảm Thơ luôn bộc lộ mình bằng chính ngôn ngữ của đời sống một cách trực tiếp mà không có sự hỗ trợ nào của cốt truyện, tình huống…Từ tiếng nói quen thuộc của đời sống, ngôn ngữ thơ đã mang lại rất nhiều những sắc thái biểu cảm bất ngờ. Ví dụ: “Chi bộ họp những cánh tay xóc nảy Đất nƣớc mình dài rộng của mình đây Bao nhiêu thành phố đã đi qua Bao nhiêu cánh đồng, bao nhiêu khuôn mặt Bao nhiêu cuộc đời gọi ta về kịp Cúc mọc bờ ao kêu bằng cúc thủy” (Khúc ba: Thần tốc) Xét ví dụ trên ta thấy cấu trúc câu được lặp lại vừa là lặp đủ, vừa lặp thiếu. Ta thấy câu đầu tiên có có liên kết lặp thiếu với câu hai và câu ba, nhưng lại có liên kết lặp đủ với câu thứ tư. Thực ra những câu thơ trên có nguồn gốc là lặp đủ nhưng ở đây kết ngôn thứ hai và thứ ba đã tách thành hai phát ngôn nhằm mục đích nhấn mạnh và biểu cảm. Về mặt ngữ nghĩa thì chính điều này đã giúp cho người đọc cảm nhận được nhịp hối hả, khẩn trương trên con đường tiến về thành phố của những người lính. Nó đã tạo ra một khí thế hừng hực, thần tốc trong những giờ phút quan trọng của đất nước. Có thể thấy con đường chiến dịch thật dài nhưng trái tim của mỗi ngừời vẫn luôn thao thức đập, nhịp đập của khát khao của hi vọng. Ví dụ: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 “Ta nhìn lên trời, trời dậy ta khát khao Ta đi trong rừng, rừng nuôi ta dài rộng Mẹ dõi theo ta thức khuya dậy sớm Nắm cơm chiến hào xúc động quá sao Mai Một đoạn thơ ngắn nhưng Hữu Thỉnh đã có dụng ý tạo ra những cấu trúc cú pháp được lặp lại với số lượng khá nhiều. Ở phát ngôn thứ nhất cấu trúc câu lặp đủ và thuộc nhóm lặp cân. Sự lặp đủ này kéo theo sự cân đối về số lượng âm tiết (9 âm tiết) và lặp từ vựng “ta” “trời” “rừng” đứng ở vị trí nối tiếp nhau. Còn ở phát ngôn thứ hai thuộc nhóm lặp thiếu. Phần không lặp ở đây là chủ ngữ, tuy nhiên vẫn có liên kết lặp ngữ pháp với những phát ngôn phía sau. Xét về mặt ngữ nghĩa thì chính cách lặp này đã mang đến cho tâm hồn người đọc ấn tượng sâu sắc về chiều sâu của cảm xúc, những cung bậc của tâm trạng: đó là những phấp phỏng, trăn trở, băn khoăn của người lính trước giờ ra trận. Trong cái căn hầm chật hẹp đó những ý nghĩ miên man cứ xâm chiếm trong tâm hồn mỗi chiến sĩ. Nhưng có một điều chắc chắn luôn thường trực là chỉ ngày mai thôi họ sẽ tiến về thành phố dành lại tự do. Ví dụ: “các anh về làm một cơn giông lớn làm sáng lên gƣơng mặt phố phƣờng theo các anh rừng núi trở về các anh về nhƣ núi những người yêu của những người yêu niềm trông đợi của những niềm trông đợi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 những nụ cƣời dƣới vành mũ sáng trƣng thành phố hả hê đung đƣa bồng bột” (Tự do) Trong ví dụ trên xét về mặt liên kết những câu thơ lặp cấu trúc kia thuộc nhóm lặp đủ và kéo theo sự lặp lại của những ngữ danh từ “những ngƣời yêu” “những niềm trông đợi” và kết từ “của”. Chúng bổ sung, hỗ trợ cho nhau và làm tăng hiệu quả liên kết của hai phát ngôn. Còn xét về mặt ngữ nghĩa cấu trúc câu thơ lặp lại giúp người đọc nhận ra sự tăng tiến trong cảm xúc của nhân dân khi các chiến sĩ của ta tiến vào thành phố và tăng tính biểu cảm cho lời thơ. 3.2.5. Lặp ngữ pháp góp phần tạo nên giá trị liên kết Liên kết là một nội dung quan trọng, chủ yếu của văn bản. Liên kết của văn bản có hai mặt: liên kết hình thức và liên kết nội dung. Trong liên kết nối dung tách ra làm hai hình thức: liên kết chủ đề và liên kết logic. Giữa hai mặt liên kết nội dung và hình thứccó mối quan hệ biện chứng chặt chẽ: liên kết nôi dung được thể hiện bằng một hệ thống các phuơng thức liên kết hình thức và liên kết hình thức chủ yếu dùng để diễn đạt sự liên kết nội dung. Trong thơ Hữu Thỉnh không chỉ lặp ngữ âm và lặp từ ngữ mới có tác dụng liên kết mà lặp ngữ pháp cũng có tác dụng liên kết. Có thể nói lặp ngữ pháp là một một dạng thức liên kết phổ biến và không thể thiếu trong thơ Hữu Thỉnh. Chính hiện tượng lặp ngữ pháp đã làm cho các câu, các đoạn được liên kết hướng nội, liên kết hướng ngoại tạo cho tác phẩm trở thành một văn bản hoàn chỉnh thống nhất về mặt nội dung lẫn hình thức. - Liên kết hướng nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 Được chia làm hai cấp độ, đó là liên kết hướng nội ở cấp độ câu và liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ. + Liên kết hƣớng nội ở cấp độ câu Liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ là sự tổ hợp các yếu tố trong cấu trúc nội bộ của câu thơ để xác lập nên một câu. Ở cấp độ này cấu trúc câu được lặp lại được nằm trong cấu trúc của một câu. Thành phần ấy có thể là thành phần chính hoặc thành phần phụ của câu. Giữa yếu tố lặp lại và các yếu tố khác của câu phải có mối quan hệ với nhau về mặt ngữ nghĩa và nội dung. Khi đó câu văn sẽ trở thành đoạn văn có nội dung hoàn chỉnh điều đó cũng có nghĩa là câu văn đã có liên kết hướng nội khi nó chứa hiện tượng lặp ngữ pháp. Ví dụ: “Nắng chẳng giữ cho ta, mây chẳng giữ cho ta” (Tự do) Trong câu thơ trên được chia làm hai vế rõ ràng ngăn cách nhau bởi dấu phẩy. Mỗi vế là một cụm C – V có thể tồn tại độc lập nếu tác giả tách ra. Tuy nhiên cách làm này của tác giả đã tạo ra sự liên kết bền chặt hơn giữa chính các vế trong cùng một câu thơ. Không những thế giữa các vế câu còn có sự lặp lại của cụm từ “chẳng giữ cho ta” và đó chính là phần giao nhau của hai phát ngôn. Chính điều này đã tạo nên cấu trúc nội tại gắn kết hai vế của câu thơ, làm cho câu thơ không hề rời rạc mà gắn kết chặt chẽ có tác động qua lại với nhau, không tách rời nhau, nhấn mạnh bổ sung ý nghĩa cho nhau. + Liên kết hƣớng nội ở cấp độ đoạn thơ ở cấp độ này. Liên kết hướng nội ở cấp độ đoạn thơ là cấu trúc nội bộ của đoạn liên kết hướng ngoại của câu thơ là liên kết hướng nội của đoạn thơ. Đó là các cấu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 trúc câu xuất hiện trong những câu liền kề nhau (lặp đủ, lặp thừa, lặp thiếu, lặp khác) tạo ra sự liên kết chủ đề trong đoạn thơ. Ví dụ: “năm năm trời anh nhìn chị trong đêm chị gặp anh mà không hay anh ốm mập gặp anh mà không hay anh đen trắng ra sao chỉ nghe giọng anh mỗi ngày nặng xuống” (Khúc 1: Bàn đạp) Trong đoạn thơ trên cấu trúc câu đựợc lặp lại thể hiện sự liên kết hướng nội ngay trong nội bộ một đoạn thơ. Tuy nhiên cấu trúc câu lặp lại thuộc nhóm lặp thiếu: thiếu chủ ngữ nhưng ta vẫn thấy phần thiếu này được xem như dùng chung cho cả phát ngôn và có liên kết lặp ngữ pháp với nó ở phía sau. Mỗi câu thơ vang lên là một lần người đọc thấy xót xa cho số phận của những con người trong chiến tranh. - Liên kết hướng ngoại Cũng được thể hiện ở hai cấp độ đó là liên kết hướng ngoại ở cấp đọ câu và liên kết hướng ngoại ở cấp đọ đoạn thơ. + Liên kết hƣớng ngoại ở cấp độ câu. Được hiểu là mối quan hệ gắn bó giữa câu đó với các câu xung quanh. Liên kết hướng ngoại ở cấp độ câu chính là liên kết ở cấp độ đoạn thơ nhờ hiện tượng lặp mang lại. Ví dụ: “nếu sáng ra anh nhìn thấy cỏ tức là anh nhìn thấy mẹ và em Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 tức là anh được đến với người yêu anh chỉ thở mà không cần phải nói” (Tờ lịch cuối cùng) Việc lặp lại cấu trúc câu đã tạo ra sự liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ. Mỗi câu thơ được lặp lại là một sự khẳng định con đường đi tới tự do đang đến gần với người chiến sĩ. + Liên kết hƣớng ngoại ở cấp độ đoạn thơ Được thể hiện ở mối quan hệ giữa các đoạn thơ với nhau hay giữ đoạn thơ đang xét với các đoạn xung quanh. Trong thơ Hữu Thỉnh để thể hiện sự liên kết hướng ngoại ở cấp độ đoạn thơ thì lặp ngữ pháp được tác giả sử dụng là một trong những phương thức liên kết chủ đạo. Mối liên kết giữa các đoạn thơ có thể ở dạng bắc cầu trên một khoảng cách lớn từ câu đầu của đoạn này tới câu đầu của đoạn kia, hoặc câu cuối của đoạn này tới câu cuối của đoạn kia. Ví dụ: “Ngày mai chúng mình tiến vào thành phố Đêm nay mẹ lại nhắc chúng mình đây Mẹ cả nghĩ và bố thƣờng ít nói Lúa đồng mình mỏi mắt vẫn chƣa hoe Năm thì ngắn mà tháng ba dài thế Nhìn trong nhà rộng rãi đến là lo Ngày mai chúng mình tiến vào thành phố Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 Chẳng có cách chi báo tin cho mẹ mẹ đỡ lo, đỡ thấp thỏm đôi bề ba đứa con có mặt trong này mấy cuộc chiến tranh mẹ gánh cùng một lúc” (Tờ lịch cuối cùng) Xét ví dụ trên ta thấy, câu thơ “ngày mai chúng mình tiến vào thành phố” được lặp lại ở đầu của đoạn thơ kế tiếp. Điều này khiến cho chủ đề của đoạn thơ thống nhất với nhau: đó là nỗi trăn trở của những đứa con khi bước vào những giai đoạn quyết định thì điều đầu tiên họ nghĩ đến là gia đình: thương mẹ, thương bố còn nhiều lo toan, vất vả dồn xuống hai vai mà không có ai gánh vác. Ví dụ: “Em cứ tô đậm nữa đi em tô thật đậm để hiện ra đất nước sớm mai em bổ con lợn đất bao nhiêu niềm vui sẽ tỏa dƣới chân em sẽ hiểu đất nƣớc mình dành dụm. …………………………………… Em cứ tô thật đậm nữa đi em tô thật đậm để hiện ra đất nước hiện ra ngày chúng ta hằng mong ƣớc đất nƣớc theo em ra ngõ một mình”. (Tờ lịch cuối cùng) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 Trong ví dụ trên hai câu đầu của khổ thơ thứ nhất được lặp lại ở đầu của đoạn thứ hai. Cấu trúc câu được lặp lại ở đây thuộc nhóm lặp thiếu: thiếu chủ ngữ. Nhưng điều đó không hề làm cho hai đoạn thơ rời rạc, thiếu sự liên kết mà nhờ vào sự liên kết hướng ngoại đã làm cho hai đoạn vừa có sự liên kết nội dung vừa có sự liên kết hình thức. 3.3. Tiểu kết Qua việc tìm hiểu phép lặp từ vựng và lặp ngữ pháp trong thơ Hữu Thỉnh, chúng tôi nhận thấy đây là một nét riêng rất độc đáo góp phần tạo nên phong cách của nhà thơ. Và sự giải thích phong cách của một nhà thơ chính là sự phân tích những cấu trúc làm thành và xác định hệ thống cụ thể: - Hiện tượng lặp từ vựng trong thơ Hữu thỉnh đã góp phần tạo tính nhạc và tạo nhịp điệu hài hòa cho câu thơ. Lặp từ vựng góp phần tạo nên giá trị miêu tả cho tác phẩm, đồng thời còn nhấn mạnh, trình bày để duy trì chủ đề cho văn bản, tô đậm hình ảnh, hình tượng và còn tạo ra giá trị biểu cảm gây nên những xúc cảm trong lòng độc giả và diễn đạt chính xác tư tưởng tác giả. Lặp từ vựng còn tạo nên mối liên kết vững chắc cho tác phẩm. - Hiện tượng lặp ngữ pháp tạo nên một nhịp điệu thơ rất riêng, ngoài ra còn có tác dụng biểu thị sự tồn tại, miêu tả sự việc, kích thích thúc dục hành động…Lặp ngữ pháp tạo sự liên kết vững chắc trong cấu trúc bài thơ và những nét đẹp riêng ở tính nghệ thuật đã gây hứng thú đối với người đọc, người nghe. Nói chung phong cách nghệ thuật của một nhà thơ là quy luật thống nhất các yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật. Và trong thơ Hữu Thỉnh nét riêng ấy được chúng ta phát hiện ra qua sự lặp đi, lặp lại của từ vựng và cấu trúc ngữ pháp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 KẾT LUẬN Vận dụng lí thuyết ngôn ngữ về phép lặp từ vựng và lặp ngữ pháp vào việc nghiên cứu hai hiện tượng này trong tập thơ “Từ chiến hào tới thành phố” trong thơ Hữu Thỉnh, công trình của chúng tôi tập trung vào việc khảo sát, thống kê, miêu tả và phát hiện các giá trị, các đặc điểm cách sử dụng mà tác giả đã dùng. Sau một quá trình nghiên cứu chúng tôi rút ra được một số kết luận sau: 1. Hữu Thỉnh là nhà thơ luôn có sự tìm tòi, sáng tạo trong sáng tác nghệ thuật. Bên cạnh những hình thức nghệ thuật mà tác giả lựa chọn trong sáng tác như đối, liên tưởng, tuyến tính,….để tạo tính liên kết cho văn bản thì hiện tượng lặp từ vựng và lặp ngữ pháp được ông sử dụng một cách có ý thức và xem nó như một thủ pháp nghệ thuật để sáng tác. 2. Quá trình tiến hành khảo sát, thống kê tần số sử dụng, cũng như đặc điểm cơ bản của hai hiện tượng này trong thơ Hữu Thỉnh cúng tôi nhận thấy: sự xuất hiện của hai hiện tượng này trong thơ Hữu Thỉnh khá nhiều. Ta bắt gặp hầu hết hiện tượng này xảy ra trong các câu, các khổ thơ của một bài. Trong đó, chủ yếu xuất hiện kiểu lặp đầu, lặp cuối, lặp cách quãng và lặp từ. Những kiểu lặp này đã tạọ nên nét đắc sắc nghệ thuật và sự liên kết trong văn bản. 3. Lặp từ vựng và lặp ngữ pháp góp phần không nhỏ vào việc tạo giá trị nghệ thuật cho thơ Hữu Thỉnh: Phép lặp từ vựng và lặp ngữ pháp đã góp phần tạo nên nhạc điệu cho thơ, đây là một dấu hiệu hình thức quan trọng để khu biệt giữa thơ và văn xuôi. Lặp từ vựng vừa góp phần tạo nên giá trị nhận thức, giá trị miêu tả cho tác phẩm để nhấn mạnh về hành động, đối tượng, thời gian,….và giá trị biểu cảm để khắc sâu vào tâm trí người đọc, người nghe những cung bậc khác nhau của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 tình cảm, đồng thời diễn đạt chính xác tư tưởng của tác giả. Lặp từ vựng và lặp ngữ pháp còn góp phần tạo nên sự liên kết hướng nội và liên kết hướng ngoại của câu, của đoạn trong bài thơ, đồng thời thắt chặt chủ đề giữa câu này với câu kia, đoạn này với đoạn kia của tác phẩm. 4. Giá trị nghệ thuật của phép lặp từ vựng và lặp ngữ pháp chắc chắn còn nhiều vấn đề chưa được đề cập đến trong luận văn. Chúng tôi mong muốn có dịp mở rộng phạm vi nghiên cứu cả phép lặp ngữ âm để có cái nhìn tổng thể về phép lặp mà Hữu Thỉnh đã sử dụng một cách có ý thức trong quá trình sáng tạo nghệ thuật. Luận văn đã cố gắng giải quyết những vấn đề đặt ra, nhưng trong quá trình nghiên cứu không tránh khỏi những thiếu sót. Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của thầy cô và các bạn để hoàn thiện luận văn tốt hơn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Diệp Quang Ban (1996), Ngữ pháp tiếng Việt (II), NXB Giáo dục, Hà Nội. 2. Diệp Quang Ban (1998), Văn bản và liên kết trong tiếng Việt, NXB Giáo dục, Hà Nội. 3. Đỗ Hữu Châu (2000), Giáo trình từ vựng học tiếng Việt, NXB ĐHSP, Hà Nội 4. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến (1992), Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt, NXB Đại học & THCN, Hà Nội. 5. Lê Cận, Nguyễn Quang Ninh (1996), tiếng Việt 9, NXB Giáo dục, Hà Nội. 6. Đinh Văn Đức (1986), Ngữ pháp tiếng Việt (từ loại), NXB Đại học & THCN, Hà Nội. 7. Hữu Đạt (2000), Ngôn ngữ thơ Việt Nam, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 8. Nguyễn Thiện Giáp, Đoàn Thiện Thuật, Nguyễn Minh Thuyết (2003), Dẫn luận ngôn ngữ học, NXB GD, Hà Nội. 9. Nguyễn Chí Hoà (2000), “Một vài đặc điểm của phát ngôn có phần dư được hình thành bằng phương thức lặp”, Ngữ học Trẻ „99, Hội Ngôn ngữ học VN, NXB Nghệ An, tr. 43 - 47. 10. Cao Xuân Hạo (2001), Tiếng Việt : Mấy vấn đề ngữ âm - ngữ pháp - ngữ nghĩa, NXB Giáo dục, Hà Nội. 11. Lê Bá Hãn, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2004), Từ điển thuật ngữ Văn học,NXB Giáo dục, Hà Nội. 12. Trần Đăng Khoa (2004), Thơ Trần Đăng Khoa, NXB Kim Đồng, Hà Nội. 13. Đinh Trọng Lạc, Bùi Minh Toán (2001), tiếng Việt (tập 2), NXB GD, Hà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 Nội. 14. Đinh Trọng Lạc (1996), 99 Phƣơng tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt, NXB Giáo dục, Hà Nội. 15. Đinh Trong Lạc, Nguyễn Thái Hòa (2004), Phong cách học tiếng Việt, NXB GD, Hà Nội. 16. Hoàng Phê (chủ biên) (1997), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Nẵng. 17. Vũ Ngọc Phan (2004), Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội. 18. Hữu Quỳnh (1996), Tiếng Việt hiện đại, Trung tâm biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam, Hà Nội. 19. Hữu Quỳnh (1979), Cơ sở ngôn ngữ học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 20. Trần Ngọc Thêm (1999, tái bản), Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt, NXB Giáo dục, Hà Nội. 21. Nguyễn Thị Việt Thanh (1999), Hệ thống liên kết lời nói, NXB Giáo dục, Hà Nội. 22. Hoài Thanh, Hoài Chân (2003), Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học. 23. Đoàn Thiện Thuật (2003), Ngữ âm Tiếng Việt, NXB ĐHQG, Hà Nội. 24. Hữu Thỉnh (1985), Từ chiến hào tới thành phố, NXB Văn học, Hà Nội. 25. Đào Thản (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 26. Phạm Văn Tình (2002), Phép tỉnh lƣợc và ngữ trực thuộc tỉnh lƣợc trong tiếng Việt, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.