Luận văn Quán Ngữ tình thái tiếng Việt

c bắt đầu, tiếp diễn bình thường và đi đến kết thúc. Mặt khác chức năng này sẽ làm cho người đối thoại nhận biết các hành vi phát ngôn (xác tín, đồng tình, bác bỏ, yêu cầu, khuyên bảo, hỏi, hứa hẹn,…) [12, tr.59]. Để làm rõ bình diện ngữ nghĩa chức năng của QNTT TV, chúng tôi chỉ khảo sát ba chức năng cơ bản sau: - Chức năng đánh giá - Chức năng tham gia biểu thị mục đích phát ngôn. - Chức năng phản ánh tình thái. 2.2.2. Các chức năng ngữ nghĩa cơ bản của QNTT tiếng Việt 2.2.2.1. Chức năng đánh giá Khi xem xét ngữ nghĩa chức năng của đánh giá, Volf đã đưa đánh giá vào phạm trù tình thái. Tác giả đã nhận xét: “Có thể xem đánh giá như là một trong những dạng của tính tình thái, tức là cái được đặt chồng lên thêm cho một nội dung mô tả có trong sự thể hiện bằng ngôn ngữ” [12, tr.11]. Vốn là một trong những hoạt động gắn liền với nhận thức của con người, đánh giá chính là nêu ý kiến nhận xét, thường là chủ quan, của người nói về sự việc được nêu trong câu. Do đó, nội dung đánh giá ít nhiều hàm chứa cả thái độ của người đánh giá như hài lòng, không hài lòng, thán phục hoặc chê bai, vui mừng hoặc tức giận; đánh giá về lượng, mức độ, hay đánh giá về tính hợp lí, hợp lẽ của điều được nói tới trong câu… Thực tế có nhiều cách đánh giá và ý nghĩa đánh giá được thể hiện trong ngôn ngữ dưới nhiều hình thức. Dưới đây chỉ là một số cách đánh giá thường gặp trong đó có sự tham gia của các QNTT: * Đánh giá về lượng, mức độ Bất quá P là cũng, cũng chỉ P là cùng, cùng lắm thì (là) P, quá lắm là P, P biết mấy, P biết bao, P là mấy, P là bao, có mỗi P, ít nhất (là) P, P là đằng khác … Ví dụ: (46) - Theo anh mấy ngày nữa thì mẹ về ? - Bất quá hai ngày nữa là cùng. (47) - Lên đường chậm vài giờ thì đã sao. Rồi lên phân trần cùng đồng chí trạm trưởng, may ra thì đồng chí ấy thông cảm, không thì đành nghe chửi. Quá lắm cũng đưa ra khiển trách. (Núi đồi và thảo nguyên/tr.84).  Biểu thị sự phỏng đoán, đánh giá của chủ ngôn rằng sự việc, số lượng nêu ở P là ở mức cùng cực, khả năng xấu nhất có thể xảy ra. Ví dụ: (48) - Con bò có con năm trăm là mắc lắm. Thường ba, bốn trăm là cùng. (49) - Số tiền phải nộp phạt chỉ chênh có vài nghìn đến mươi nghìn là cùng. (Tuyển tập truyện ngắn I/476)  QNTT “P là cùng” thường dùng trong khẩu ngữ, có vị trí cố định ở cuối câu. Trong hai trường hợp trên, ta thấy đứng trước “là cùng” là một số từ, một danh ngữ có số từ làm trung tâm. Khi đó, QNTT này biểu thị sự khẳng định của người nói rằng con số được nói đến là ở mức cao nhất mà P đạt tới, không thể vượt hơn. (50) Ít ra nó cũng phải có vài lời xin lỗi. (Từ điển tiếng Việt/463) (51) Anh đề nghị nếu binh trạm không bổ sung thú y về thì anh em trong tổ nên cử người đi học lấy dăm bảy tháng. Ít ra cũng còn biết cách xem bệnh và bốc thuốc cho voi. (Tuyển tập truyện ngắn I/260)  QNTT “ít ra” biểu thị ý khẳng định của người nói rằng P là khả năng ở mức độ tối thiểu cần đạt đến, có như thế mới hợp lí. * Đánh giá về tính hiện thực/ phi hiện thực của sự việc đáng lẽ, lẽ ra, lẽ nào, chẳng lẽ, đúng lí ra, công bằng mà nói, ai lại P, ai đời P, đúng ra, P mới phải, đằng thằng ra, thì P, nỡ lòng nào,.. Ví dụ: (52) Đáng lẽ tôi cũng đi rồi. Nhưng cậu lái xe bỗng nổi cơn sốt rét. Tôi phải để cậu ấy nghỉ ngơi. (Tuyển tập truyện ngắn II/508) (53) Tôi yêu cô ấy. Đáng lẽ tôi phải gặp cô ấy từ rất lâu; như thế mới hợp lý. (Bi kịch nhỏ/105) (54) Trăng sáng đầy vườn hoa, cô ấy đáng lẽ phải ở bên chú và thưởng thức khung cảnh ấy. Nhưng không. (Tuyển tập truyện ngắn I / tr.76).  QNTT “đáng lẽ” theo đúng lẽ thường thì đã P nhưng vì một lý do nào đó, điều xảy ra trong thực tế lại trái ngược P. * Đánh giá về tính tất yếu/ phi tất yếu của điều được nói tới trong câu ắt hẳn, chắc hẳn, chắc chắn, dĩ nhiên là, cố nhiên là, tất nhiên là, đương nhiên là, có lẽ,… Ví dụ: (55) - Đầu tháng sáu Tây, tôi nghỉ thật. Anh sẽ được thêm số tiền ấy của tôi mà trả tiền nhà với tiêu pha. Ăn thì bởi có một mình, cố nhiên là bà Hà không thể nhận rồi. (Tuyển tập Nam Cao, tr.300)  QNTT cố nhiên là biểu thị ý khẳng định dứt khoát của người nói đối với tính tất yếu của điều được nói đến ở mệnh đề. (56) Trở lại chỉ huy sở của đoàn, tôi cắm đầu viết lại câu chuyện này. Tất nhiên là các nhân vật trong chuyện tôi thay tên. Cả những gì thuộc về tính chất sự việc tôi cũng bớt đi cho đỡ rườm rà. (Kiếp người, tr.251) (57) Kỳ thi năm ấy, Dân bỏ thi môn của tôi. Như thế, đương nhiên tôi phải cho Dân điểm không. (Tuyển tập truyện ngắn, tr.430)  đương nhiên biểu thị sự khẳng định, thừa nhận của người nói rằng điều được nói đến tất yếu như vậy không thể khác được. (58)Sao em không học Sư phạm? Có lẽ nghề này nghèo túng phải không em? (Văn nghệ quân đội 8/96, tr.42)  có lẽ biểu thị ý phỏng đoán khẳng định một cách dè dặt của người nói đối với tính chân thực của điều được nói đến. Như vậy QNTT này được dùng trong trường hợp diễn tả điều không tất yếu sẽ xảy ra. * Đánh giá về khả năng/ phi khả năng của điều được nhắc đến nghe đồn, nghe nói, thấy bảo, trông như, dáng như, thoáng như, dường như, chưa biết chừng, có khi, không chừng,… Ví dụ: (59) Cô dè dặt: - Nghe nói anh sắp lấy vợ. (Tuyển tập truyện ngắn, tr.152) (60) Thấy bảo người đàn bà này uống rượu nhiều. (Tuyển tập truyện ngắn, tr.8) (61) Anh ta dáng chừng sốt ruột, hết đứng lại ngồi. (Từ điển tiếng Việt, tr.233) (62) Đám đàn bà tức tối khi thấy bác đi qua. Làm sao nó lại đẹp thế, lại trắng trơn đến thế? Dễ chừng nó chưa bao giờ bị đỉa bám vào chân?  Người nói không cam kết hay bảo đảm tính chân thực của điều được nói ra. Nghĩa là trên thực tế sự việc có thể như thế này mà cũng có thể không. Bản thân các QNTT thấy bảo, dáng chừng, dễ chừng cho chúng ta biết nội dung thông tin mệnh đề đi kèm có thể có khả năng xảy ra hoặc không có khả năng xảy ra. (63) Có khi mình hẹn lần vì bất đắc dĩ mà người ta lầm mình là hạng người cẩn thận, kín đáo, chắc chắn cũng không biết chừng. (Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tr.85) (64) Tôi về chuyến này đem những ngót năm trăm bạc mà để kẻ cắp biết thì có khi cũng không về được tới nhà. (Tuyển tập truyện ngắn I/501)  Theo đánh giá của người nói vào thời điểm phát ngôn thì cả hai khả năng này đều có thể xảy ra. Tuy nhiên, đựa trên những căn cứ, cơ sở suy luận nhất định người nói thiên về phía khả năng P hoặc coi P là khả năng đáng quan tâm, chú ý. * Đánh giá về tính tích cực/ tiêu cực của điều được nói tới trong câu ngộ nhỡ P, được cái P, chỉ (phải) mỗi tội P, hiềm một nỗi P, (nói) của đáng tội, may sao, suýt nữa,… Ví dụ: (65) Được cái cậu ta không cờ bạc, rượu chè gì. (66) Chỉ phải mỗi tội sức vóc nó nhỏ yếu, khó mà kham nổi công việc nặng nhọc. (67) Ngộ nhỡ ông ấy biết thì chết. (68) Việc nghiêm trọng nhất mà ông không ngờ tới là hai con ruột của ông, qua mọi thăng trầm của cuộc sống, gặp nhau và yêu nhau, suýt nữa thành vợ chồng chính thức. (Bi kịch nhỏ/48)  “Suýt nữa” biểu thị P là sự tình không có thật, mặc dù khả năng trở thành hiện thực đã rất gần. Tuỳ vào nội dung mà P diễn đạt cũng như tuỳ vào tình huống giao tiếp cụ thể mà QNTT này thể hiện những sắc thái đánh giá (tích cực hoặc tiêu cực) khác nhau của người nói đối với P.  QNTT “được cái” theo cách nhìn nhận đánh giá chủ quan của người nói thì P là điều tốt, có tính tích cực, bù lại cho những cái xấu, có tính tiêu cực đã được nói đến ở trước.  “Chỉ mỗi tội” thể hiện sự đánh giá của người nói về cái điều P đáng tiếc, hạn chế bên cạnh những cái hay, điều tốt mà đối tượng được nêu có. Dễ nhận thấy là kiểu phát ngôn có chứa QNTT thuộc nhóm này luôn tiền giả định sự tồn tại của một hoặc một chuỗi phát ngôn Q đứng trước. Mặc dù trên hình thức là đánh giá nhưng chúng xuất hiện vào những phát ngôn với vai trò như một phương tiện để đền bù vào những chỗ mà người nói sợ rằng sẽ xảy ra vi phạm các phương châm hội thoại (nhất là phương châm lịch sự). Khi không tuân thủ được cái lịch sự thường tình trong giao tiếp, từ trong tiềm thức, họ tự thấy mình cần phải có sự che chắn, rào đón để có thể giữ được xã giao trong tình trạng bình thường. Và một khi không thể tránh né cái dở, bồi đắp cái hay được nữa thì họ có những cách nói lòng vòng hoặc che chắn bằng những cách khen rồi dùng những QNTT có lập luận nghịch như: Ví dụ: (69) Anh chàng có bề ngoài khá bắt mắt chỉ mỗi tội nói chuyện chán thật. Những QNTT ra đời, tồn tại và “được sử dụng lâu dần thành quen” chính vì chúng phù hợp với lối nói năng ưa tế nhị, ý tứ, trọng tình, trọng các mối quan hệ, sợ mất lòng, sợ phải phê bình người khác một cách quá thẳng thắn. Vì vậy, tuy đã chắc rồi, nhưng sợ mất lòng nên người nói cứ rào đón hoặc dành phần thất lợi về mình, kiểu như: Tôi đoảng quá, nói của đáng tội, nói bỏ lỗi, nói khí vô phép, khốn nỗi, … Và thường có khuynh hướng là những QNTT trang trọng có khả năng ngày một mất dần. Ví dụ:(70) Con tưởng cô ấy lấy được ai giỏi giang hơn con chứ cũng lấy thằng xe thằng bếp mà lại phải lấy làm hai. Lấy con làm một mà cô ấy không thèm lấy. Ông Học ngắt lời anh: - Không lấy thì thôi, thiếu gì con gái mà anh còn phải tiếc. Tôi ấy à ! Nói khí vô phép chứ vợ tôi mà thế thì mấy tôi cũng không lấy nữa. (Truyện ngắn Nam Cao / tr.278) (71) - Nhưng khốn nỗi xưa nay không ai chết lần thứ hai để được bài học kinh nghiệm về cái chết. Vì vậy có nhiều người chết một cách ngờ nghệch. (Nguyễn Công Hoan – Truyện ngắn tuyển chọn)  QNTT “khốn nỗi” biểu lộ thái độ đánh giá của người nói, cho rằng đó là điều bất lợi. 2.2.2.2. Chức năng tham gia biểu thị hành động ngôn từ Những năm gần đây, vấn đề câu trong giao tiếp được giới Việt ngữ học quan tâm với tên gọi là phát ngôn. Các mục đích của phát ngôn thời gian gần đây được các nhà ngôn ngữ học đặc biệt quan tâm và khảo sát chúng một cách tương đối hệ thống bởi lí thuyết hành động ngôn từ (speech acts). Ngữ dụng học chỉ ra rằng nói năng cũng là một loại hành động tương tự như các hành động vật lí khác. Theo J.L.Austin [13, tr.238-349] hành động ngôn từ gồm ba loại lớn: hành động tạo lời, hành động tại lời và hành động mượn lời. Trong đó, hành động tại lời là những hành động mà người nói thực hiện ngay khi nói năng. Nói cách khác, khi ta nói một câu nghĩa là tư duy lô gích xác lập một mệnh đề và đồng thời ta cũng đã thực hiện một hành động giao tiếp nhất định (mệnh đề được tình thái hoá). Các hành động được thực hiện bằng phương tiện ngôn ngữ khi nói được gọi là hành động tại lời (hay còn được gọi là hành động ngôn trung). Có rất nhiều hành động tại lời như trình bày, miêu tả, giải thích, minh hoạ, khẳng định, loan báo, minh chứng, đánh giá, phủ định, trả lời, biện luận,… Nội dung của hành động tại lời được biểu hiện trong lời nói. Lời nói luôn thể hiện suy nghĩ, nhận định, đánh giá, thái độ, tình cảm của người nói. Có thể thấy rằng, với tư cách là phương tiện giao tiếp giữa người nói (viết) và người nghe (đọc), phát ngôn luôn tồn tại trong cơ chế hoạt động của giao tiếp liên nhân. Trong đó, các đối tượng giao tiếp có thể sử dụng những dấu hiệu tình thái là trợ từ, thán từ, các tiểu từ tình thái cuối câu hay các QNTT. QNTT không giống như các loại khác trong hệ thống ngữ cố định (mặc dầu chúng tạm thời được xếp vào đó). Vì thế, đối tượng mà chúng tôi đang khảo sát không phải với tư cách là loại đơn vị ngôn ngữ trong hệ thống (trạng thái tĩnh) mà là đơn vị đang làm chức năng của thực tiễn giao tiếp lời nói. Qua phân tích cách dùng của QNTT tiếng Việt trên cơ sở ngữ liệu hiện có, chúng tôi thấy lớp từ này có khả năng tham gia biểu thị một số loại hành động ngôn từ khác nhau khá sinh động và phong phú. Tuy nhiên, trong điều kiện hạn hẹp của luận văn, chúng tôi chỉ khảo sát cách diễn đạt tình thái cảm thán và nghi vấn. Các cách diễn đạt này không chỉ để tiếp nhận câu trả lời mà còn có giá trị khẳng định, phủ định hoặc trách mắng. Và tình thái cảm thán là hành động ngôn từ dùng để thể hiện cảm xúc, tình cảm, thái độ của người nói đối với một người, một vật hay một sự kiện nào đó. Để thấy rõ chức năng tham gia biểu thị mục đích phát ngôn của các QNTT, cụ thể là tạo tình thái hành động nghi vấn và cảm thán, có thể xét các ví dụ sau: (72) Ở cái cảnh của chúng ta lúc này, hạnh phúc chỉ là một cái chăn quá hẹp. Người này có thì người kia bị hở. Đâu phải tôi muốn tệ? Nhưng biết làm sao được? Ai bảo cuộc đời cứ khắt khe vậy? (Tuyển tập Nam Cao, tr.49) (73) Nhưng bỗng hắn hơi ngần ngại, biết đâu cái lão cáo già này nó lại chả lừa hắn vào nhà rồi lôi thôi. (Tuyển tập Nam Cao, tr.28) (74) Nhưng thói đời, tre già măng mọc, có bao giờ hết những thằng du côn? (Tuyển tập Nam Cao, tr.29) (75) Chẳng lẽ cháu bà đành không có vợ? (Tuyển tập Nam Cao, tr.76) (76) Thứ ngạc nhiên: - Công mỗi tháng có hai đồng. - Chứ còn gì ? Cơm nuôi, quần áo chủ may mà. (Tuyển tập Nam Cao, tr.249) (77) Oanh có một mình, y đang mải miết viết gì. Thấy Thứ lên, y xếp cả vào ngăn kéo (…). - Cô lại viết thư cho ông Đích chứ gì ? (Tuyển tập Nam Cao, tr.262) (78) Tôi cố đưa mắt mờ vì mưa, mờ cả vì tâm trạng của mình lúc ấy, cố tìm lấy một người hay một vật. Không lẽ nào giặc đã qua mà người ta không trở lại ? (Tuyển tập truyện ngắn II, tr.346) (79) - Em hãy nói cho anh biết: em hay lui tới nhà ai ? Làm gì ? Anh cần biết để giúp đỡ em. - Làm gì mà tra hỏi như quan toà thế ? Ai cũng có bạn. Anh cũng có tự do. (Tuyển tập Nam Cao, tập 2, tr.24) (80) Chưa bao giờ tôi đi bộ như thế này. Phải chăng đây là bước đầu cuộc sống mới của tôi ? (Tuyển tập Nam Cao, tập 1, tr.15) (81) Chàng đã thất bại ba lần. Lần thứ tư sao lại chẳng là một thắng cuộc? (Tuyển tập truyện ngắn I, tr.157) Dễ dàng nhận thấy là trong các phát ngôn trên, dù có hình thức là nghi vấn nhưng những QNTT ai bảo, biết đâu, có bao giờ, chẳng lẽ, chứ còn gì nữa, chớ gì, chứ gì, không lẽ nào, làm gì mà P thế, phải chăng, sao lại chẳng,… lại biểu thị nhiều cung bậc tình thái khác nhau như bác bỏ, phỏng đoán, khẳng định, nghi vấn, hoài nghi, … Điều đó cho thấy khả năng tham gia biểu thị các ý nghĩa hàm ẩn của các QNTT TV. Khả năng này cũng góp phần lí giải tại sao người Việt thường sử dụng QNTT trong giao tiếp. Chúng không chỉ giàu sắc thái chủ quan và tính khẩu ngữ tự nhiên mà còn là đơn vị góp phần làm phong phú thêm cách diễn đạt tư tưởng, tình cảm bằng ngôn từ trong giao tiếp. Nhận thấy vai trò tham gia biểu thị mục đích phát ngôn của lớp từ này, Nguyễn Thị Lương[69, tr.32-35] đã bổ sung một số chức năng thể hiện tình thái hành động ngôn từ của các QN tiếng Việt như sau: - Đánh dấu hành động phỏng đoán, giả định: có lẽ, chưa biết chừng, biết đâu, chắc hẳn,… - Đánh dấu hành động phủ định bác bỏ: nào phải, nào có, nào đâu, đâu có,… - Đánh dấu hành động phản đối, can ngăn: tội gì mà, phải vạ, chả phải tội, hơi sức đâu, sức mấy, việc gì,… - Đánh dấu hành động chấp nhận, chấp thuận, thừa nhận thôi được, đã đành, hèn gì, chả trách, phải đấy,… - Đánh dấu hành động cảm thán: nhờ trời, ấy chết, rõ khổ, tiếc thay, biết nhường nào,… - Đánh dấu hành động cảnh báo, nhắc nhở: không khéo, kẻo nữa, ngộ như,… - Đánh dấu hành động đưa đẩy, rào đón: nói khí không phải, nói trộm bóng vía, nói bỏ ngoài tai, của đáng tội,… 2.2.2.3. Chức năng biểu thị thái độ, tình cảm của người nói Ngay tên gọi của đối tượng mà chúng tôi đang khảo sát – QNTT tiếng Việt – cũng đã cho thấy rằng phản ánh tình thái là chức năng đầu tiên, quan trọng nhất của lớp từ này. Và trong nhóm các QNTT có chức năng đánh giá hay các QNTT tham gia biểu thị các mục đích phát ngôn cũng phản ánh ý nghĩa tình thái. Có điều, chúng tôi tách chúng ra riêng để khảo sát những tình cảm, thái độ chủ quan mà người nói bộc lộ, bày tỏ trong phát ngôn thông qua các QNTT. Có thể nói, nhờ QNTT, người nghe “đọc” được ý đồ, thái độ, tình cảm của người nói đối với P hoặc những gì thuộc P. Và như vậy, rõ ràng, nhờ các QNTT thuộc nhóm này mà người nói “nói” được những gì mà mình cần diễn đạt. Hay nói cách khác, người nói không cần nêu lên một cách hiển ngôn thái độ, tình cảm của mình song người đối thoại vẫn có thể cảm nhận được tình cảm, thái độ ấy. Điều này rất phù hợp với văn hoá của người Việt, vốn dĩ coi việc thể hiện tình cảm, thái độ một cách quá rõ ràng thường bị coi là thiếu tế nhị, lịch sự. Trong ngôn ngữ của loài người, ở bất kì loại hình ngôn ngữ nào cũng đều tồn tại một lớp từ biểu thị thái độ, tình cảm. Và với tiếng Việt, ngoài các thực từ hay thán từ, trợ từ còn có một số QNTT chuyên biểu thị thái độ, tình cảm của người nói với nội dung sự tình hoặc với đối thoại. Nói chung, các cung bậc tình cảm, tâm lí của con người rất phức tạp. Trong giới hạn, khả năng của mình, chúng tôi chỉ đưa vào khảo sát những trạng thái tâm lí, những biểu hiện thái độ điển hình, cơ bản thường được đánh dấu bằng các QNTT đi kèm. Theo đó, chúng tôi phân ra những nhóm sau: * Biểu thị thái độ tin cậy của người nói đối với tính xác thực của nội dung sự việc được nêu trong câu Trong đó, căn cứ vào mức độ tin cậy, chúng lại có thể được xếp vào hai nhóm sau: * Người nói muốn biểu thị thái độ tin cậy cao quả thật (là) P, rõ ràng (là) P, chắc chắn là P, ắt hẳn là P, cố nhiên là P, còn phải nói, rõ thật P, … Ví dụ: (82) Nếu không một lần đắm mình trong tiếng lửa reo giữa đêm đông giá buốt, chắc hẳn chúng ta chẳng thấy thích thú gì khi nhắc đến những con người lầm lụi này, những người đốt gạch. (Văn nghệ quân đội 5/97 – tr.30)  QNTT “chắc hẳn” biểu thị ý khẳng định tin chắc của người nói đối với tính chân thực của P. (83) Một hôm Thứ bảo đùa San hỏi nó xem có thể trọ ở nhà nó không. Cố nhiên là San cũng chỉ coi đó là một câu nói đùa thôi. (Tuyển tập truyện ngắn I.188).  QNTT “cố nhiên (là)” biểu thị ý khẳng định dứt khoát của người nói đối với tính chân thực của điều được nói đến ở P, gạt bỏ, ngăn chặn trước những ý kiến, suy đoán cho rằng không P hoặc có thể được nảy sinh từ phía người tham gia giao tiếp. (84) Tôi xấu hổ đến đau đớn vì lời nhiếc móc của tôi với Dân hôm nọ. Quả thực tôi mới là thằng ngu nhưng chắc tôi không có gan để nói với Dân điều ấy. (Tuyển tập truyện ngắn II/429)  QNTT “quả thực” biểu thị ý khẳng định, xác nhận tuyệt đối của người nói đối với tính chân thực của P, rằng P là đúng như vậy, không có gì phải nghi ngờ nữa. (85) Anh khách bình phẩm: - Cái thằng cắt tóc số nó được nhờ con vợ. Bà chủ xen vào: - Thì còn phải nói. Ngày xưa khi anh ấy là bộ đội trong B tuy chỉ là láng giềng thôi nhưng cô ấy chăm sóc bà cụ chẳng khác gì con cháu trong nhà.  QNTT “còn phải nói” biểu thị ý khẳng định, xác nhận hoàn toàn của người nói đối với tính chân thực của P rằng P đúng là như vậy, thậm chí còn hơn thế. (86) Từ nay thì im lặng ! Vừa nhàn thân, vừa nhẹ đầu. Giá sáng hôm qua mình cũng tỉnh táo được như thế nhỉ. Rõ thật, ôm rơm chỉ nhặm bụng. (Tuyển tập truyên ngắn II/460)  QNTT “rõ thật” biểu thị ý khẳng định, xác nhận của người nói đối với P, rằng qua thực tế thấy P đúng là như vậy, không còn gì phải nghi ngờ nữa. * Thể hiện thái độ hoài nghi, chưa chắc chắn Hình như, dường như, cũng có thể, không khéo, chưa biết chừng, chắc đâu, phải chăng, dễ thường, có vẻ như, dễ chừng, dễ chừng,… Ví dụ: (87) Nó không đáp chỉ lắc đầu uể oải. Hình như nó đang bận nghĩ ngợi điều gì. (Truyện ngắn Nam Cao / 49) (88) Tôi lập tức đạp xe đi vòng quanh vùng Gia Định tìm lão Tầm Xuân nhưng lão vẫn bặt tăm. Hình như lão đã về quê rồi. (Văn nghệ quân đội 3/97, tr.28)  QNTT “hình như” biểu thị ý phỏng đoán một cách dè dặt về P dựa trên những điều mà người nói đã quan sát, cảm nhận được. (89) Chưa bao giờ tôi đi bộ thế này. Phải chăng đây là bước đầu cuộc sống mới của tôi (90) Chúng mình quen nhau bao lâu rồi mà sao vẫn xa cách thế. Nhiều lúc tưởng gần nhau hơn, nhưng chính lại đang xa vời vợi phải chăng chúng mình phức tạp quá? (Văn nghệ quân đội 5/97, tr.67)  QNTT “phải chăng” biểu thị ý khẳng định có phần dè dặt của người nói đối với P. P được người nói nêu ra như để thăm dò trao đổi ý kiến với người đối thoại hoặc cũng có thể là ý thắc mắc về một điều mà người nói biết rằng người đối thoại cũng cảm thấy vô lí và khó trả lời. Cũng cần nói thêm rằng, một số tác giả như Đoàn Thị Thu Hà, Nguyễn Thị Cẩm Thanh hay Nguyễn Minh Thuyết và Nguyễn Văn Hiệp đã dựa vào phạm trù nội dung nhận thức (epistemic) của Lyons để đề ra phân loại QNTT: a) QNTT thực hữu (factive): Báo hiệu nội dung ở P mà người nói cho là có tính chân thực. b) QNTT không thực hữu (non-factive): Báo hiệu nội dung ở P mà người nói cho là không chắc chắn. c) QNTT phản thực hữu (contra-factive): Báo hiệu nội dung ở P mà người nghe cho là đi ngược lại với sự thật, điều kiện giả định không đúng với sự thật. Ví dụ và phân tích ví dụ của Nguyễn Thị Cẩm Thanh: (91) Anh hỏi, phải chăng lần nào đến nghĩa địa, chị cũng đi tắc xi. Theo tác giả, “phải chăng” là QNTT thuộc phạm trù nhận thức không thực hữu vì người nói “không cam kết hay bảo đảm tính chân thực của điều không nói ra” và giải thích: câu chứa “phải chăng” mang những đặc trưng ngữ nghĩa sau: “thông tin luận cứ thường là gián tiếp (phải thông qua suy luận để xác lập nội dung mệnh đề), theo đánh giá của người nói là chưa đủ tin cậy để có thể hình thành một ý kiến mà chủ quan người nói tin chắc là phù hợp với thực tế. Người nói còn phân vân dao động. Người nói không bộc lộ sự chờ đợi hướng trả lời của người đối thoại. Câu hỏi chứa từ chăng/phải chăng chủ yếu để nêu ra một vấn đề mà bản thân người nói còn phân vân, còn phải cân nhắc xem xét có trả lời cụ thể. (tr.91) Trái lại, Ngô Hữu Hoàng lại cho rằng “quan niệm và cách phân loại QN theo cách này có vẻ như chưa đến được cái nghĩa cuối cùng của QNTT mà chỉ mới dừng lại ở nghĩa lôgích – cú pháp nếu không muốn nói là khá cực doan, dễ rơi vào tình trạng tự cho phép mình theo chủ nghĩa “áp đặt” ngôn ngữ (prescriptivism) trong khi nhiệm vụ của một nhà nghiên cứu thông thường vẫn chỉ là quan sát và miêu tả thực tiễn nói năng của quần chúng (descriptivism)”. Theo chúng tôi, trong một chừng mực nào đó, mỗi cách phân loại đều có cơ sở và những đóng góp riêng vào sự nhận diện một số kiểu loại QNTT. Vả lại, cách tiếp cận đối tượng của chúng tôi cũng chỉ là một hướng có tích chất tham khảo, dựa trên ngữ nghĩa - chức năng của QNTT TV. Trở lại với chức năng phản ánh thái độ, tình cảm của người nói, lớp từ này còn có những nhóm sau: * Thể hiện thái độ ngạc nhiên, bất ngờ té ra, hoá ra, thì ra, thế ra, hèn chi, hèn nào, thảo nào,… * Q hèn chi P: - Q giải thích cho hành động, trạng thái biểu thị bằng P. - Xét về thứ tự xuất hiện trên văn bản (hoặc trong chuỗi phát ngôn) thì Q đứng trước phát ngôn P nhưng xét về trình tự nhận thức thì Q lại là sự tình được tri nhận sau P. - Theo cách đánh giá của người nói thì sự tình, trạng thái được diễn đạt bằng P là có tính chất bất thường, không giống với những gì quen thuộc, thường thấy và họ lấy làm ngạc nhiên, thắc mắc với chính mình về điều này. - Khi có được câu trả lời cho sự thắc mắc này (có thể do người nói tự tìm ra hoặc được cho biết) thì sự ngạc nhiên không còn nữa. Tuy nhiên, chịu sự chi phối của các QNTT này, câu trả lời (phát ngôn Q) lại có đặc tính là nằm ngoài sự dự doán, giả định của chủ ngôn (thường không được diễn đạt hiển ngôn). * Q thế ra P: - P là điều người nói mới phát hiện, nhận biết được tại thời điểm phát ngôn nhờ có Q. - P là điều nằm ngoài, khác với dự đoán của người nói. Chính xác hẳn, P là khả năng mà người nói hoàn toàn không ngờ tới trước đó. - Người nói bày tỏ sự ngạc nhiên, bất ngờ ở mức độ cao đối với P, tưởng như P không thể tin được. Chính vì vậy mà kiểu phát ngôn chứa phương tiện có chức năng nối kết đang xét thường có hình thức câu hỏi. * Q thì ra P: - P là điều người nói mới phát hiện, nhận ra tại thời điểm phát ngôn nhưng chắc chắn là sau Q. Nói khác đi, Q là sự tình được tri nhận trước và ít nhiều có phần khó hiểu, gây ngạc nhiên đối với người nói. - Trong mối quan hệ với Q, P là lẽ giải thích cho Q, làm cho người nói không còn thấy thắc mắc hay ngạc nhiên nữa. Ví dụ minh hoạ: (92) Nắng xộc vô từ lúc nào không hay, hèn chi nóng. Trời đã mưa, ít nhất cũng gần 9 giờ. (Văn nghệ quân đội 3/97, tr.29) (93) Có lẽ hôm nay là mùng 2, mùng 3 Tây rồi mình nhỉ ? - À phải, hôm nay mùng 3. - Hèn nào em thấy người thu tiền nhà sáng nay đến. (Tuyển tập Nam Cao/tr.101) (94) Cái thành phố đã một thời nức tiếng khen trong khắp gầm trời của miền châu Á này về vẻ đẹp vàng son, nhung gấm, bây giờ hoá ra đầy cỏ, cỏ mọc thành rừng. (Kiếp người / 257) (95) - Hôm trước tôi đến cắt tóc ở đây có thấy một bà cụ… - Là mẹ của nhà tôi. Thế ra bác là khách quen. - Vâng. (Tuyển tập truyện ngắn I/ tr.140) (96) Đêm ấy, đang hành quân đánh đồn, bỗng nhiên chúng tôi bị giặc phục kích giữa đường, bắn dữ dội. Cả cuộc tấn công đều bị lộ, thì ra thằng Lộc đã trốn về với giặc, bọn phòng nhì đã lợi dụng được nó. (Tuyển tập truyện ngắn I/ tr.186) (97) Té ra anh không phải là người cuối cùng còn sống sót. Còn Tư Vĩ nữa. (Văn nghệ quân đội 8/96, tr.46) (98) Bọn tôi đến, Phẩm mừng ra mặt. Cậu ta cười rất tươi. Thảo nào mà sáng nay tôi nháy mắt liên tục. (Kiếp người / 201) Khảo sát ví dụ trên, chúng tôi nhận thấy một điều là những QNTT này luôn xuất hiện ở những kiểu phát ngôn mà chúng đã giả định sự tồn tại của một phát ngôn Q ở trước. Như vậy, chúng là phương tiện nối kết câu, đoạn văn. Ngoài cái lỗi quan hệ lô gích hình thức, trong ngữ nghĩa của chúng còn có những hàm ý tình thái nhất định (thường là cảm thấy bất ngờ, ngạc nhiên). Và chính những nội dung tình thái mà các tổ hợp từ này biểu thị lại có ảnh hưởng quyết định, chi phối sự hình thành và sử dụng các cấu trúc ngữ pháp – ngữ nghĩa của câu. * Biểu thị tâm trạng băn khoăn, trăn trở, lo lắng liệu mà, liệu có, không biết, chẳng hiểu sao, có lẽ nào, nên chăng, biết đâu chừng, chưa biết chừng, hay là, có thể, chẳng có lẽ, không biết rồi, phải chăng là,… Ví dụ: (99) Có le nào anh lại quên em ? (Lời của bài hát “Hoa sữa” của Hồng Đăng) (100) Chẳng hiểu sao lần này nó đi lâu thế. (Tuyển tập truyện ngắn I/ tr.92) Ở ví dụ trên, người phát ngôn còn băn khoăn, lo lắng không biết khả năng khách quan có dẫn đến việc xảy ra P hay không nữa. (101) Nghĩa nó giống anh như in. nhìn con mà em cồn cào, không sao kìm được ý nghĩ: “chẳng có lẽ cái duyên kiếp của anh và em lại có được cái ân sủng lớn đến như vậy sao? (Kiếp người / 187) QNTT “chẳng có lẽ” biểu thị ý tự vấn hoặc hoài nghi của người nói về P, cho đó là điều có vẻ không hợp lí, không bình thường, không có lý do nào lại như thế. Mà nếu có đúng như thế thì P cũng là điều mà theo người nói là khó giải thích, khó tin được, ngụ ý đánh giá về tính bất thường của P. (102) Ông hoạ sĩ già thắc mắc: - Sao anh lại bán tất cả số tranh ấy. Lẽ nào anh vẽ vì tiền? * Hay là P - Thường đứng trước một mệnh đề hoặc chen giữa chủ ngữ và vị ngữ. - Phát ngôn chứa QNTT hay là P có tiền giả định rằng có những khả năng khác ngoài P. - Khi sử dụng QNTT này, người nói ngụ ý mình chỉ đang đề cập đến một trong các khả năng đó. Theo đó, nó là phương tiện đánh dấu sự biểu hiện tâm trạng băn khoăn của người nói. Ví dụ: (103) Hôm qua bố chưa về, hay là có chuyện gì không lành ở cơ quan. (Thương nhớ đồng quê, tr.145) (104) Biết đâu chừng hắn sẽ sung sướng khi không con, không vợ. (Tuyển tập Nam Cao, tập 2, tr.12) (105) Gạo cứ một ngày một giá. Không biết rồi làm gì ra tiền mà đong? (Tuyển tập Nam Cao, tập 2, tr.125) Trong khi QNTT biết đâu chừng (104) gợi sự phỏng đoán, ngờ vực, ngần ngại thì QNTT “không biết rồi” bộc lộ một tâm trạng lo lắng, trăn trở của người nói về sự tình P. * Thể hiện cảm xúc vui mừng, phấn khởi hay khó chịu, bực tức, đau đớn may sao, ơn trời, cực chẳng đã P, khổ một nỗi P,… Ví dụ: (106) May quá, mẹ đã về. (107) Tai nạn vừa rồi, may sao không có ai thiệt mạng. (Bản tin thời sự) (108) Ơn trời, mọi việc đều suôn sẻ. (Tuyển tập truyện ngắn 2/ tr.15) (109) - Dạ ông lớn thương ! Mùa màu tôi nhờ mướn con bò đắp đổi qua ngày. Ông lớn bắt tụi tôi chết đói. - Tôi mua, tôi không ăn cướp. Cực chẳng đã có đám tiệc mới nhờ tới chú. Chú giúp tôi. Sau này ở ngoài đó có việc gì tôi giúp cho. (Tuyển tập truyện ngắn I/ tr.476)  QNTT “cực chẳng đã P” biểu thị P là điều mà người nói (hoặc ai đó) vì bất đắc dĩ mà phải làm chứ thật ra không muốn, không thích như thế. Theo Diệp Quang Ban [5, tr.302] “những từ ngữ này mang ý nghĩa chỉ mức độ cao của một sự việc, một tính chất mào đó có quan hệ rõ rệt với từ đứng trước chúng, thường được dùng trong khẩu ngữ, tạo thành câu cảm thán. Ví dụ: (110) Mừng chết đi được. (111) Tốt miễn chê. (112) Tệ hết chỗ chê. (113) Sao mà cái đời nó tù túng, nó chật hẹp, nó bần tiện thế ?” Rõ ràng, ta bắt gặp ở những lớp từ này có nét nghĩa đánh giá về lượng, mức độ (như ở mục 2.2.1.1). Tuy nhiên, chúng cũng là những QNTT thể hiện cảm xúc của người nói một cách hiển ngôn. Đó là những biểu thức cảm thán tường minh, phản ánh tình cảm, thái độ cao điểm nhất của người nói về P hoặc thành phần của P. Như vậy, tuy chưa có được một danh sách thật đầy đủ các loại thái độ, tình cảm của con người, nhưng các loại cảm xúc và các nhóm QNTT biểu thị các cung bậc cảm xúc đó theo như cách xếp nhóm vừa nêu trên cũng góp phần chuyển tải được nội dung ngữ nghĩa ẩn chứa bên trong mỗi phát ngôn có sử dụng QNTT TV. Nhờ những đặc trưng riêng của lớp từ này, khi sử dụng chúng trong câu / phát ngôn, người nói có thể thể hiện được tình cảm, thái độ, ý định của mình trong giao tiếp một cách kín đáo, mà lại tự nhiên, dễ dàng. Trong giao tiếp, mọi hoạt động của QNTT, nói cho cùng cũng nhằm làm cho phát ngôn có ý nghĩa giao tiếp cuối cùng của nó - hành động tại lời và ngữ nghĩa tình thái. Tuy nhiên, sự kiến tạo ngữ nghĩa của QN đối với phát ngôn đều nằm trên nền tảng giao tiếp liên nhân. Do vậy, sự kiến giải chức năng tạo nghĩa cuối cùng của QNTT phải dựa vào cả nhân tố nội nhân lẫn nguyên tắc tương tác giữa cá nhân với cá nhân với nhau. Và dù ở hình thức ngôn ngữ nào, dù dưới một tên gọi gì chăng nữa thì QNTT, theo quan niệm của chúng tôi, cũng là thành phần tham gia tổ chức, điều hành ngữ nghĩa phát ngôn, có chức năng ngữ dụng và có vai trò đặc biệt trong việc biểu đạt các ý nghĩa tình thái của người nói. Như thế, có thể khẳng định, QNTT còn là nhu cầu giao tiếp văn hoá xã hội không thể thiếu dù rằng tần số người sử dụng những QNTT dài (số lượng từ ngữ nhiều) có tính chất rào đón, ngày một ít đi. Và dù rằng thỉnh thoảng, có một số QNTT bị khó hiểu do cách dùng có tính chất phương ngữ. Chẳng hạn, đa số người miền Bắc không dùng QNTT sức mấy (chỉ hành động phủ định) của người miền Nam và ngược lại, đa số người miền Nam không hiểu QNTT nói của đáng tội, nói khí không phải (chỉ ra sự thú nhận, miễn cưỡng hay che chắn,…) của người miền Bắc. Nhưng như trên đã nói, bằng vào ngữ năng của mình, người bản ngữ rất nhạy trong việc nắm bắt các sắc thái đánh giá, tâm lí, tình cảm hoà quyện, dung hợp trong nội dung ý nghĩa của QNTT. * Tiểu kết: Nhìn một cách khái quát, ở chương này, luận văn đã đi vào phân tích những đặc điểm về ngữ nghĩa của QNTT tiếng Việt. Trên cở sở phân lớp từ này thành từng tiểu nhóm, khảo sát ví dụ, chúng tôi nhận thấy về hình thức, cấu trúc QNTT có thể tồn tại từ nhỏ nhất là từ đơn đến lớn nhất là mệnh đề. Còn về đặc điểm ngữ nghĩa chức năng, QNTT thể hiện sự đánh giá (lượng, mức độ, tính hiện thực/phi hiện thực, khả năng/phi khả năng, tất yếu/phi tất yếu, tính tích cực/tiêu cực,… của sự vật, sự việc được đề cập đến). Với chức năng tham gia biểu thị hành động ngôn từ, do điều kiện hạn hẹp, luận văn chỉ khảo sát cách diễn đạt tình thái cảm thán và nghi vấn của QNTT. Cuối cùng, trong vô số cung bậc thái độ, tình cảm của con người, chúng tôi đã điểm qua những QNTT mang nét nghĩa biểu thị thái độ tin cậy hay ngạc nhiên bất ngờ; tâm trạng băn khoăn, trăn trở và cảm xúc vui mừng hay khó chịu, bực tức,… Rõ ràng, QNTT không chỉ là lớp từ giàu sắc thái chủ quan và tính khẩu ngữ tự nhiên mà đây còn là đơn vị góp phần làm phong phú thêm cách diễn đạt tư tưởng, tình cảm bằng ngôn từ trong giao tiếp. KẾT LUẬN Trên đây, chúng tôi đã khái quát một số nét cơ bản về đặc điểm của QNTT TV. Đồng thời, chúng tôi cũng đã miêu tả, phân loại, khái quát hoá ở một chừng mực nhất định ý nghĩa và cách dùng của các QNTT TV trên cơ sở những ngữ liệu thu thập được. Từ đó, luận văn có thể rút ra một số kết luận như sau: 1. QNTT là một phương tiện đặc biệt có giá trị tiềm năng rất lớn trong việc biểu đạt các ý nghĩa tình thái. Chúng không đơn thuần là phương tiện nối kết, cũng không hẳn là phương tiện dùng để đưa đẩy, rào đón, dẫn ý, chuyển ý như các nhà từ vựng học đã nhận định. Tác dụng của chúng là làm phương tiện bổ trợ, tác động vào nội dung mệnh đề, vào ý nghĩa của chỉnh thể câu, đưa câu vào những kiểu tình thái đánh giá, biểu cảm khác nhau, gắn câu với hoàn cảnh giao tiếp hiện thực, tạo nên tính sinh động, uyển chuyển, chính xác của câu nói. 2. Các QNTT tuy có thể có sự khác nhau về hình thức, phương thức cấu tạo, vị trí xuất hiện trong câu cũng như có thể khác nhau về một số sắc thái ý nghĩa nào đó, nhưng trên đại thể chúng ta vẫn có thể tìm tập hợp và nhóm chúng lại thành các nhóm có chung kiểu tác động đối với nội dung mệnh đề. Dựa vào những tiêu chí về đặc điểm ngữ nghĩa – chức năng luận văn đã đưa ra danh sách các QNTT TV thường dùng, phân chúng thành những tiểu loại. Ở bước phân loại này, luận văn chấp nhận tính phức hợp về chức năng ở mỗi QNTT nhưng cũng cố gắng tìm giả pháp hạn chế bớt sự chồng chéo, không tách bạch ở các tiểu loại được phân ra. 3. Luận văn phân tích một số đặc điểm chức năng cuả QNTT TV Chức năng đánh giá, chức năng tham gia biểu thị mục đích phát ngôn và chức năng thể hiện thái độ, tình cảm của người nói. Kết quả phân tích cho thấy mỗi một QNTT là một phức hợp về nghĩa. Do vậy, việc sử dụng QNTT có thể biểu thị được những tình cảm tinh tế của người nói cùng với những ý định khác nhau hàm chứa trong câu nói. Điều này giải thích tại sao bên cạnh các phương tiện từ vựng biểu đạt ý nghĩa tình thái khác, QNTT vẫn được người nói sử dụng thường xuyên, một cách tự nhiên, ổn định. 4. Từ những kết quả đạt được, luận văn đã có những đóng góp 4.1. Về lí luận Lập ra một bảng danh sách các QNTT thường dùng; phân tích, miêu tả, phân loại chúng một cách tương đối chi tiết, có hệ thống. Tiếp thu những thành tựu nghiên cứu về QN nói chung, QNTT nói riêng, luận văn đã xác định một số đặc điểm về QNTT, chỉ ra khả năng phong phú của lớp từ này trong việc thể hiện các loại ý nghĩa tình thái trong câu, cả trực tiếp lẫn gián tiếp. - Bước đầu tìm ra bản chất ngữ nghĩa – chức năng của QNTT TV. Từ đó khẳng định lớp từ này là một trong những phương tiện biểu đạt ý nghĩa tình thái quan trọng. 4.2. Về thực tiễn - Các kết quả phân tích về ngữ nghĩa – chức năng của một số QNTT có thể sử dụng vào việc giảng dạy trong nhà trường cho học sinh, sinh viên hoặc cho người nước ngoài học tiếng Việt. - Các kết quả trên cũng có thể ứng dụng vào việc biên soạn từ điển, giúp người biên soạn có cách nhìn tổng quát hơn về QNTT nói riêng, về lớp từ biểu thị ý nghĩa tình thái TV nói chung. Để từ đó có cách định nghĩa nhất quán, phản ánh được các đặc điểm của lớp từ này. 5. QNTT thuộc vào số đối tượng còn ít được nghiên cứu, xem xét một cách có hệ thống. Đây là một lớp từ có những đặc điểm về ngữ pháp, ngữ nghĩa cũng như chức năng rất phức tạp, khó nắm bắt, khó phân tích. Bởi nay là một đề tài rộng nên khó bao quát được đầy đủ mọi khía cạnh. Với nguồn tư liệu thu thập được, chúng tôi ý thức rất rõ rằng kết quả nghiên cứu chắc chắn còn khiêm tốn và không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế nhất định, nhiều vấn đề thú vị còn bỏ ngỏ, các kiến giải đưa ra đôi chỗ còn chưa thỏa đáng, toàn diện. Tuy vậy, dù sao chúng tôi cũng hi vọng những gì khảo sát được có thể sẽ giúp ích ít nhiều cho những công trình nghiên cứu khác còn tiếp tục khai thác đề tài này. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bùi Minh Toán (1999), Từ trong hoạt động giao tiếp tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội 2. Cao Xuân Hạo (1991), Tiếng Việt - Sơ thảo ngữ pháp chức năng, (tập 1), Nxb KHXH, Tp Hồ Chí Minh. 3. Cao Xuân Hạo (1998), Tiếng Việt. Mấy vấn đề ngữ âm - Ngữ pháp - Ngữ nghĩa, Nxb GD, Tp Hồ Chí Minh. 4. Cao Xuân Hạo (chủ biên), Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Bùi Tất Tươm (1992), Ngữ pháp chức năng tiếng Việt. Câu trong tiếng Việt: Cấu trúc - Chức năng - Công dụng, Nxb GD, Hà Nội. 5. Diệp Quang Ban (1989), Ngữ pháp tiếng Việt, (T.1&2), Nxb ĐH & THCN, Hà Nội. 6. Đào Thản (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, Nxb KHXH, Hà Nội 7. Đái Xuân Ninh, Nguyễn Đức Dân, Nguyễn Quang, Vương Toàn (1986), Ngôn ngữ học - Khuynh hướng-lĩnh vực-khái niệm (Hai tập), Nxb KHXH, Hà Nội 8. Đinh Trọng Lạc (1994), Phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội 9. Đinh Văn Đức (1978), Về một cách hiểu ý nghĩa các từ loại trong tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 2). 10. Đinh Văn Đức (2001), Ngữ pháp tiếng Việt (Từ loại), Nxb ĐHQG, Hà Nội. 11. Đinh Văn Đức (2001), Tìm hiểu ngữ trị của các từ loại thực từ tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 7) 12. Đỗ Hữu Châu (1981), Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. 13. Đỗ Hữu Châu (1986), Các bình diện của từ và từ tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội. 14. Đỗ Thanh (1994), Một số vấn đề của lý luận dịch với việc dạy và học ngoại ngữ, Khoa học (số 3), ĐHTH, Hà Nội 15. Đỗ Thanh (1998), Từ điển công cụ tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. 16. Đoàn Thị Thu Hà (2000), Khảo sát ý nghĩa và cách dùng các quán ngữ biểu thị tình thái trong tiếng Việt, Luận văn Thạc sĩ , ĐH KHXH, ĐHQG, Hà Nội. 17. Hoàng Phê (1989), Lô gích-ngôn ngữ học, Nxb KHXH, Hà Nội 18. Hoàng Phê (1984), Toán tử lô gích- tình thái, Ngôn ngữ (số 4), Hà Nội 19. Hoàng Phê (Chủ biên) (2001), Từ điển tiếng Việt, Viện Ngôn ngữ học, Nxb KHXH, Hà Nội. 20. Hoàng Trọng Phiến (1981), Đặc trưng ngôn ngữ nói tiếng Việt, Một số vấn đề ngôn ngữ học Việt Nam, Nxb ĐH&THCN, Hà Nội 21. Hoàng Trọng Phiến (1983), Ngữ pháp tiếng Việt-Câu, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội. 22. Hoàng Trọng Phiến (1991), Tự điển giải thích hư từ tiếng Việt, Tokyo University of Foreign Studies, Japan. 23. Hoàng Trọng Phiến (1994), Một số mẹo dạy tiếng Việt, Khoa học (số 3), ĐHTH, Hà Nội 24. Hoàng Tuệ (1988), Về khái niệm tình thái tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 1). 25. Hoàng Tuệ (1996), Ngôn ngữ và đời sống xã hội văn hoá, Nxb GD, Hà Nội 26. Hoàng Văn Hành (Chủ biên) (1997), Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ, Nxb KHXN, Hà Nội 27. Hoàng Văn Hành (Chủ biên), Hà Văn Năng, Nguyễn Văn Khang (1998), Từ tiếng Việt, Nxb KHXN, Hà Nội 28. M.K.A. Halliday (2001), Dẫn luận ngữ pháp chức năng, Hoàng Văn Vân dịch từ tác phẩm An Introduction to Functional Grammar Halliday), Nxb ĐHQG, Hà Nội. 29. Hữu Đạt, Trần Trí Dõi, Đào Thanh Lan (1998), Cơ sở tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. 30. Lê Biên (1999), Từ loại tiếng Việt hiện đại, Nxb GD, Hà Nội. 31. Lê Đông (1992), Ngữ nghĩa - ngữ dụng của hư từ tiếng Việt: Siêu ngôn ngữ và hư từ tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 2). 32. Lê Quang Thiêm (1989), So sánh đối chiếu các ngôn ngữ, Nxb ĐHTHCN, Hà Nội 33. Lê Thị Diệu Hoa (2007), Ôn luyện kiến thức và bài tập rèn luyện Ngữ văn 11, Nxb GD 34. Lê Thị Hiền (2001), Giải thích một số yếu tố có mặt trong câu-phát ngôn từ quan điểm dụng học, Luận văn Thạc sĩ, ĐH SPHN, Hà Nội. 35. Lê Văn Lý (1972), Sơ thảo ngữ pháp chức năng, TTHL BGD, Sài Gòn 36. Lê Xuân Thại (2000), Nghĩ và viết, Nxb KHXH, Hà Nội 37. Lương Văn Hy (chủ biên) (2000), Ngôn từ, giới và nhóm xã hội từ thực tiễn tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội 38. Lưu Vân Lăng (1998), Ngôn ngữ học và tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội 39. Ngô Hữu Hoàng (1999), Phủ định kép trong tiếng Việt và tiếng Anh, Khoa học (số 4), ĐHQG Hà Nội 40. Ngô Hữu Hoàng (2000), Khởi ngữ trong tiếng Anh và tiếng Việt, Ngoại ngữ, ĐHNN, ĐHQG, Hà Nội 41. Ngô Hữu Hoàng (2001), Mấy vấn đề về quán ngữ trên cứ liệu tiếng Anh và tiếng Việt, Kỷ yếu ngữ học trẻ 2001, Thái Nguyên 42. Ngô Hữu Hoàng (2001), Vài suy nghĩ về cụm từ cố định nói chung và quán ngữ nói riêng, Ngôn ngữ (số 7). 43. Ngô Thị Minh (2001), Một số phương tiện biểu hiện ý nghĩa tình thái trong câu ghép tiếng Việt, Luận án Tiến sĩ, ĐHQG Hà Nội 44. Nguyễn Anh Quế (1988), Hư từ trong tiếng Việt hiện đại, Nxb KHXH, Hà Nội 45. Ngũ Thiện Hùng (2003), Bàn về điều kiện sử dụng một số QNTT dưới góc độ lí thuyết quan yếu, Ngôn ngữ (số 9) 46. Nguyễn Hiến Lê (1990), Chúng tôi tập viết tiếng Việt, Nxb Long An 47. Nguyễn Hoà (1998), Nghiên cứu diễn ngôn về chính trị-xã hội trên tư liệu báo chí tiếng Anh và tiếng Việt hiện đại, Luận án Tiến sĩ, ĐH KHXH & NV ĐHQG, Hà Nội 48. Nguyễn Hữu Quỳnh (1979), Cơ sở ngôn ngữ học (Tập 1&2), Nxb GD. 49. Nguyễn Hữu Quỳnh (2001), Ngữ pháp tiếng Việt, Nxb Từ điển bách khoa Hà Nội. 50. Nguyễn Kim Thản (1977), Nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội 51. Nguyễn Kim Thản (1977), Động từ tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội 52. Nguyễn Lai (1990), Về mối quan hệ giữa phạm trù ngữ nghĩa và ngữ pháp trong tiếng Việt, Một số vấn đề ngôn ngữ học hiện đại, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội 53. Nguyễn Lai (1997), Những bài giảng về ngôn ngữ học đại cương (Tập 1), Nxb ĐHQG, Hà Nội 54. Nguyễn Lai (1998), Ngôn ngữ với sáng tạo và tiếp nhận văn học, Nxb GD, Hà Nội 55. Nguyễn Lai (2001), Nhóm từ chỉ hướng vận động tiếng Việt hiện đại, Nxb KHXH, Hà Nội 56. Nguyễn Minh Thuyết (1985), Thảo luận về vấn đề xác định hư từ trong tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 4) 57. Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Văn Hiệp (1998), Thành phần câu tiếng Việt, Nxb ĐHQGHN, Hà Nội. 58. Nguyễn Như Ý (Chủ biên) (1998), Đại từ điển tiếng Việt, Nxb VHTT, Hà Nội. 59. Nguyễn Đức Dân (1976), Lô gich và sắc thái liên từ tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 9) 60. Nguyễn Đức Dân (1987), Lô gich-Ngữ nghĩa-Cú pháp., Nxb ĐH & THCN, Hà Nội. 61. Nguyễn Đức Dân (1998), Lôgich và tiếng Việt, Nxb GD, Tp Hồ Chí Minh. 62. Nguyễn Đức Dân (1998), Ngữ dụng học, Nxb GD, Tp Hồ Chí Minh. 63. Nguyễn Tài Cẩn (1975), Ngữ pháp tiếng Việt.Tiếng-Từ ghép-Đoản ngữ, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội. 64. Nguyễn Thị Cẩm Thanh (2003), So sánh những phương tiện biểu thị tình thái không thực hữu trong tiếng Anh và tiếng Việt, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội 65. Nguyễn Thiện Giáp (1995), Từ vựng học tiếng Việt hiện đại, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội 66. Nguyễn Thiện Giáp (1996), Từ và nhận diện từ tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội 67. Nguyễn Thiện Giáp (1998), Từ vựng học tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. 68. Nguyễn Thiện Giáp (2000), Dụng học Việt ngữ, Nxb ĐHQG, Hà Nội. 69. Nguyễn Thị Lương (2005), Câu tiếng Việt, Nxb ĐHSP Hà Nội 70. Nguyễn Thị Quy (1995), Vị từ hành động tiếng Việt, Nxb KHXH, Tp Hồ Chí Minh 71. Nguyễn Thị Thìn (2000), Quán ngữ tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 1), Hà Nội. 72. Nguyễn Thị Thìn (2001), Câu tiếng Việt và nội dung dạy - học câu ở trường phổ thông, Nxb ĐHQG Hà Nội 73. Nguyễn Thị Việt Thanh (1999), Hệ thống liên kết lời nói tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội 74. Nguyễn Văn Hiệp (2001), Hướng đến một cách miêu tả và phân loại các tiểu từ tình thái cuối câu tiếng Việt, Ngôn ngữ (số 5). 75. Nguyễn Văn Khang (Chủ biên) (1996), Ứng xử ngôn ngữ trong gia đình người Việt, Nxb VHTT, Hà Nội 76. Nguyễn Văn Khang (1999), Ngôn ngữ học xã hội - những vấn đề cơ bản, Nxb KHXH, Hà Nội 77. Wallace L. Chafe (1999), Ý nghĩa và cấu trúc của ngôn ngữ, Nguyễn Văn Lai dịch, Nxb GD, Hà Nội . 78. Nguyễn Văn Mệnh, (1994), Bản chất và vai trò của các đơn vị ngôn ngữ cố định trong văn bản liên kết tiếng Việt, Khoa học (số 3), Nxb ĐHTH, Hà Nội 79. Nguyễn Văn Tu (1976), Từ và vốn từ tiếng Việt hiện đại, Nxb ĐH và THCN, Hà Nội. 80. Nguyễn Xuân Thơm (2001), Các yếu tố ngôn ngữ trong đàm phán thương mại quốc tế (Anh-Việt đối chiếu), Luận án Tiến sĩ, ĐH KHXH & NV, ĐHQG Hà Nội 81. Phạm Hùng Việt (1996), Một số đặc điểm chức năng của trợ từ tiếng Việt, Luận án PTS, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội. 82. Phạm Minh Thảo (1999), Nghệ thuật ứng xử của người Việt, Nxb Thông tin, Tp Hồ Chí Minh 83. Phan Thiều, Lê Cận, Diệp Quang Ban, Hoàng Văn Thung (1983), Giáo trình ngữ pháp tiếng Việt, Tập 1&2, GD, Hà Nội. 84. Tổ tiếng Việt CĐSP Tp HCM & CĐSP Long An (1988), Tiếng Việt (Phục vụ chương trình Cải cách giáo dục), Nxb Long An. 85. Trần Ngọc Thêm (1985), Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội 86. Trần Ngọc Thêm (1997), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb GD, Tp Hồ Chí Minh 87. Trần Trí Dõi (1997), Bài tập tiếng Việt thực hành, Nxb GD, Hà Nội 88. Uỷ ban KHXN Việt Nam (1983), Ngữ pháp tiếng Việt, Nxb KHXN, Hà Nội. 89. Vũ Ngọc Khánh (1998), Văn hoá gia đình Việt Nam, Nxb Văn hoá- Dân tộc 90. Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến, Mai Ngọc Chừ (1997), Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt, Nxb GD, Hà Nội. PHỤ LỤC DANH SÁCH MỘT SỐ QUÁN NGỮ TÌNH THÁI TIẾNG VIỆT THÔNG DỤNG * a, ă, â 1. ai bảo 2. ai chả biết 3. ai có dè đâu 4. ai cũng biết 5. ai dại gì mà 6. ai đời 7. ai lại ... bao giờ 8. ai ngờ 9. ắt hẳn 10. âu cũng là 11. ấy chết 12. ấy chớ 13. ấy thế là 14. ấy thế / vậy mà 15. ấy thế nhưng b 16. bằng bất cứ giá nào 17. bất quá (bất quá là cùng) 18. biết đâu ( biết đâu cũng nên) 19. biết đâu… chẳng 20. biết đâu chừng 21. biết ngay mà 22. biết như vậy 23. biết thế này thà … còn hơn c 24. cầm bằng 25. chả là 26. chả ... là gì 27. chẳng nhẽ 28. chả thế mà 29. chả trách 30. chắc hẳn 31. chắc là 32. chắc chắn 33. ... chăng nữa 34. chẳng có lẽ 35. chẳng gì cũng là 36. chẳng hoá ra 37. chẳng ... là gì 38. chẳng lẽ 39. chẳng nước non gì 40. chi bằng 41. chỉ có điều (là) 42. chỉ được cái 43. chỉ mỗi tội 44. chính ra 45. ... cho rồi 46. ... chứ chẳng không 47. ... chứ còn gì nữa ? 48. ... chứ gì 49. ... chứ lị 50. ... chứ mấy 51. ... chứ tưởng (chứ đừng tưởng) 52. có điều 53. có mà đến tết (Công – gô) 54. có hoạ 55. có khi 56. có thể 57. có lẽ nào 58. có thế mà cũng 59. cố nhiên là 60. công bằng mà nói 61. cốt sao ... là được 62. của đáng tội 63. cực chẳng đã 64. chưa biết chừng d, đ 65. dại gì 66. dáng chừng 67. dẫu sao 68. dễ chừng 69. dễ thường 70. dễ gì 71. dĩ nhiên 72. dù thế nào 73. dù thế nào đi nữa 74. dù sao 75. dường như 76. đã bảo mà 77. đáng lẽ (ra) 78. đáng lí 79. đáng ra 80. đằng nào cũng 81. đằng này 82. đằng thẳng ra (thì) 83. đâu như 84. đến nước này thì 85. đời nào 86. đời thuở nào 87. đời thuở nhà ai 88. đúng hơn (là) 89. đúng là 90. đúng ra là 91. được cái 92. đương nhiên là g 93. giá như 94. ... gì cho cam 95. gì chứ 96. gì thì gì h, i 97. hay là 98. hẳn là 99. hèn chi/ gì/ nào 100. hết chỗ chê 101. hình như ... (thì phải) 102. hình như ... hay sao ấy 103. hoá ra 104. hơi đâu mà 105. hơn nữa 106. huống chi/ gì 107. hồi còn mồ ma 108. ít ra cũng k 109. kể gì đến 110. kể làm gì 111. kể ra 112. khéo mà 113. khí không phải 114. khổ một nỗi 115. khỏi phải nói 116. khốn nỗi 117. không chừng 118. không có lẽ nào 119. không khéo 120. kiểu gì thì kiểu 121. ... kia mà 122. không hẳn l 123. ... là cái chắc 124. ... là cùng 125. ... là đằng khác 126. ... là thế nào 127. là thế này 128. ... làm gì 129. làm gì có 130. làm gì mà chẳng 131. làm gì mà ... thế 132. làm như 133. ... làm sao được 134. làm sao ... (cho) được 135. lẽ nào 136. lẽ ra m, n 137. ... mà lại 138. may ra ... (thì sao) 139. may sao/ thay 140. miễn là/ rằng 141. mới biết 142. mới hay 143. nào có 144. nào ngờ 145. nghe bảo 146. nghe chừng 147. nghe đâu 148. nghe đồn 149. nghe như 150. nghe nó 151. nghĩa là 152. ngộ nhỡ ... thì sao ? 153. nhất định 154. nhỡ ra ... thì sao 155. nói gì đến 156. nói đúng hơn là 157. nói của/ quả đáng tội 158. nói gì thì nói 159. nói khí không phải 160. nói khí vô phép 161. nói sai đừng có chấp 162. nói thật với p, q, r, s 163. phải cái (tội) 164. phải chăng 165. phải chi 166. phải vạ mà 167. phải như 168. phải nói ra rằng 169. phải tội/ vạ gì mà 170. phải đâu 171. phải biết 172. quả nhiên 173. quả thật 174. quả tình 175. ... quá đi chứ 176. ... thì cũng quá tội 177. qua ngày đoạn tháng 178. quá xá 179. quá thể 180. quái gì 181. ra thế 182. ra môn ra khoai 183. ra phết 184. ra sao 185. ra trò 186. ra tuồn 187. rõ thật 188. rốt (rút) cuộc (cục) 189. rách việc 190. rõ khéo 191. sao lại chẳng 192. số là thế này 193. suýt nữa thì 194. sức mấy mà t 195. tất nhiên là 196. té ra 197. thảo nào 198. thật ra 199. thật/ thực tình 200. thấy bảo/ nói 201. thế mà 202. thế mới biết 203. thế mới hay 204. thế (thể) nào cũng 205. thế nào mà chả 206. thế nào đi chăng nữa 207. thế ra 208. thế rồi 209. ... thì đúng hơn 210. ... thì phải 211. thói đời 212. thôi thì 213. thú thật là 214. thuở đời nay 215. tí nữa thì 216. tội gì mà 217. trách chi mà 218. tuy nhiên 219. tuyệt nhiên 220. thiếu gì 221. thú thực 222. tiện thể 223. tới số 224. tuy rằng ư, v, x, y 225. ước chi/ gì 226. ước sao 227. vả chăng 228. vả lại 229. vả nữa 230. vạ gì mà 231. vậy ra 232. việc chi 233. vị tất 234. với lại 235. xem chừng như 236. xem ra 237. xin bỏ ngoài tai 238. ý chừng