Luận văn Quan niệm văn chương của Xuân Diệu trước 1945

g có một Người đàn bà mơ hồ nào hết, chỉ có một Người yêu cụ thể, sát kề. Có lẽ Xuân Diệu không hẳn đã đập tan thần tượng Người đàn bà. Trong thơ ông, người ta thấy bao nhiêu tình cảm trân trọng dành cho phụ nữ. Thi sĩ chỉ đập vỡ cái vỏ ngoài ước lệ đẹp đẽ nhưng xa cách, vô hồn của thần tượng để hiện ra một người yêu, một người tình gần gũi. Đấy mới chính là đối tượng của thơ ca. "Chỉ một động thái ấy mà bỗng đổi thay cả nhãn giới lẫn cảm quan của thơ tình. Không nói đến những câu thơ về những "người tình nhân không quen biết" đầy tính ước lệ của Tản Đà, ngay những câu thơ tuyệt vời của Thế Lữ “Cô em đứng bên hồ – Nghiêng tựa mình cây dáng thẩn thơ”, của Lưu Trọng Lư “Còn đâu ánh trăng vàng - Mơ trên làn tóc rối - Năm ấy xuân vừa sang - Em tròn hai mười tuổi” bỗng thành xa xôi như của thời nào trước cái nồng nàn riết róng cụ thể" ở những câu thơ tình Xuân Diệu: Hãy sát đôi đầu, hãy kề đôi ngực Hãy trộn nhau đôi mái tóc ngắn dài Và hơn nữa: Nên lúc đôi môi ta kề miệng thắm Trời ơi anh muốn uống hồn em Chỉ có lòng ta! Chỉ có tình yêu, chỉ có người mà ta yêu dấu! Đó là kết luận của bài viết, là khúc nhạc hân hoan khởi nguồn của một nguồn thơ mới trong chủ đề thơ tình. Hơn thế nữa, như một nốt nhấn bất ngờ - Xuân Diệu viết: "Người yêu sẽ không ở riêng trong phái nào, yếu hay mạnh. Người yêu, theo đúng nghĩa là những người mà lòng ta yêu". Có thể thấy ở đây, một sự phơi bày tận cùng tâm hồn nhà thơ và cõi tình của thi sĩ. Người ta nhớ đến bài Tình trai mà Xuân Diệu viết về đôi thi sĩ - tình nhân Rimbô và Véclen với rất nhiều chia sẻ thắm thiết : Quên ngó môi son với áo màu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 66 Thây kệ thiên đường và địa ngục! Không kề mặc cả họ yêu nhau. Trong bài cảo luận có ý nghĩa đặc biệt nói trên - bài Đàn bà hay người yêu - Ái tình và khuôn sáo, thi sĩ trẻ Xuân Diệu đã nói về Tình yêu và Người yêu. Cũng trên báo Ngày nay tháng 4 năm 1938, ông có bài cảo luận Thơ Ái tình. Hai bài viết này đặt cạnh nhau, bổ sung cho nhau, càng làm cho ta thấy rõ hơn đặc tính của hồn thơ Xuân Diệu và thơ tình Xuân Diệu. Từ xưa đến nay, ai cũng hiểu rằng: tình yêu là tình yêu, dù có muôn vàn sắc thái phong phú nhất. Nhà thơ như muốn phản bác lại điều đó : Nếu tình yêu chỉ là tình yêu, thì tôi yêu làm gì? Có thể coi đây là một tuyên ngôn nữa về Ái tình. Người thi sĩ say đắm nồng nàn này còn gửi gắm trông đợi ở tình yêu nhiều hơn người ta tưởng. Không chỉ yêu như một tình nhân vồ vập , Xuân Diệu còn yêu như một triết nhân đặt vào chính tình yêu rất nghĩ ngợi. Nhà thơ dùng một hình ảnh ấn tượng và hết sức táo bạo để nói cái ý ấy: “Và chính bàn tay đã đàn trên phím thịt là bàn tay nâng lấy trán ưu tư”. Thơ tình, theo Xuân Diệu, không thể là những lới tỏ tình êm ái, mượt mà. Yêu không chỉ là yêu, mà tình yêu bao gồm trong nó bao nhiêu vui buồn suy nghĩ của cuộc đời. Nó là kết quả của bao nhiêu đêm, bao nhiêu ngày dằn vặt "bởi sự rối trí vì sự giao thiệp của hai thế giới giống nhau mà khác nhau, gần gụi mà xa xôi của hai con người, hai sinh vật? ". Khái niệm "sinh vật" lần đầu tiên được dùng để nói về con người trong tình yêu quả là mạnh bạo và mới mẻ vào thời ấy. Theo “triết lý” về Ái tình của nhà thơ, thì tình yêu rộng hơn, lớn hơn rất nhiều so với những gì người ta thường nghĩ về nó : “Ta để trong Ái tình không biết ngần nào là thơ với mộng, những mơ ước bao la, những khát khao vòi vọi, đại dương của thương nhớ và sa mạc của cô đơn, những rừng rú của lo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 67 toan và cái đồng bằng của chán nản”. Câu văn chồng chất hình tượng nhưng đây không phải là một cuộc phô diễn hình tượng đơn thuần. Tình yêu, như Xuân Diệu nghĩ, không phải là chỉ là một thứ tình cảm trai gái đơn giản và nông nổi, chính thông qua Ái tình mà con người có dịp thể hiện khát vọng được bộc lộ hết bản chất người. Với cái ý này, Xuân Diệu là người rất sớm chạm đến được cốt lõi nhân văn của tình yêu trai gái. Cùng tình yêu, người ta có thể mở rộng cái nhỏ bé hữu hạn của sinh linh ra đến cõi vô cùng của tưởng tượng và suy tư. Quả đúng như lời chào đón hào hứng “một nhà thi sĩ mới” của Thế Lữ chỉ vài tháng trước đó: “Xuân Diệu là nhà thi sĩ biết yêu, theo nghĩa rộng rãi nhất của tình yêu” (báo Ngày nay, mùa xuân 1937). Bởi thế, khởi sự từ những đắm say, thơ tình Xuân Diệu là sự khao khát chiếm lĩnh cả cuộc đời này, cả thế giới này. Để từ đấy mà có nhạc, có thơ. Và nhạc phấn dưới chân mừng sánh bước Và tơ giăng trong lời nhỏ khơi ngòi Tà áo mới cũng say mùi gió nước Rặng mi dài xao động ánh dương vui. Để rồi, trong một tương giao kì diệu và bí ẩn, trời đất đêm thanh hương hoa cũng thành nỗi nhớ, cũng tràn đầy tình ái: Ngẩng đầu ngắm mãi chưa xong nhớ Hoa bưởi thơm rồi: đêm đã khuya Xuân Diệu đã mở rộng, nâng cao thêm rất nhiều quan niệm về thơ tình. Người thi sĩ trẻ đã đưa ra một định nghĩa mới, một tuyên ngôn mới về thơ tình: “Thơ ái tình, ấy là sự dồi dào của tình yêu núi sông, chim cá; thơ ái tình, ấy là nỗi khô cháy của một cửa hầu khát nước, cảnh đêm sao khi một lữ khách lạc đường, ấy là chân trời mênh mông, thau biển đắng đót; ấy cũng là miền huyền ảo của quá khứ, xứ bí mật của chiêm bao. Thơ ái tình, ấy là tình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 68 riêng, ấy là tình chung, ấy là tình thâu gồm cả thế giới trong một người, ấy là tất cả, ấy là thơ”. Trong mạch văn say sưa này, Xuân Diệu muốn nói đến một thứ thơ tình có một chiều kích hiện hữu khác trong một hệ qui chiếu khác , ở đây có vô vàn những sợi tơ giăng mắc với đời - “không gian như có giây tơ”. Với Xuân Diệu thơ tình không còn chỉ có nghĩa là thơ của hai người, của những tiếng anh anh em em “ đầy nhẫy trong các văn chương” - thứ thơ ấy “cũng sẽ như bao nhiêu lời bướm ong mà trai gái hát qua hàng rào , và hết mùa gió nồm là câu ca cũng mất”. Nói về tình yêu, về sự thầm kín riêng tư, con người ta - và thơ ca cũng thế thôi - vẫn thường phải dè giữ, không dám phơi bày đến tận cùng. Nhưng Xuân Diệu không bằng lòng với một sự nửa vời như thế: “Hễ dè giữ là không yêu, mà đã yêu là phải cho tất cả. Chính tình yêu là sự rốc cạn, thì ta tránh sao được sự phô bày. Thà rằng không nói, chứ đã nói đến tình yêu mà không nói cả tình yêu thì còn gì vô lí hơn?”. Với quan niệm ấy, thơ tình Xuân Diệu mạnh mẽ, nồng nàn, phơi bày tận đáy tâm hồn mình - chính cái điểm này làm nên cái chưa hề có vào thời ấy, làm nên cái mới và sức chinh phục của thơ Xuân Diệu. Những câu thơ Xuân Diệu như cả một thế giới mới của tình yêu : Uống xong lại khát là tình - Gặp rồi lại nhớ là mình với ta; Những cánh tay hãy quấn riết đôi vai - Hãy dâng cả tình yêu lên sóng mắt - Hãy khăng khít những cặp môi gắn chặt... Tưởng như đòi hỏi như thế là đã quá nhiều, quá “tham” đối với thơ. Nhưng đúng như cái tạng của Xuân Diệu - “Gần hơn nữa thế vẫn còn xa lắm”. Cho nên, thi nhân - tình nhân còn phải như một nhà khoa học, phải biết quan sát, thí nghiệm mình, “kính hiển vi của con người là con mắt bên trong, ngó vào cái thế giới lạ lùng của tình cảm, dao kéo của người dùng để phân tích những hiện trạng của tâm lí, gồm bằng bao nhiêu sợi tơ tình vương vấn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 69 lấy nhau”. Nói cách khác, “người làm thơ vừa cảm xúc, vừa xem mình cảm xúc, một cái tôi khi nào cũng đi bên cạnh cái tôi”.Sau cái nhìn "duy cảm" tràn đầy về tình yêu, thì đây lại là một cái nhìn "duy lý" tỉnh táo về thơ tình: hãy chiêm nghiệm và phân tích tình yêu như một tìm tòi, một khám phá con người chứ không phải chỉ là ca tụng người tình. "Nếu đừng nghĩ người yêu là một người đàn bà, nếu mở quan niệm rộng ra, và nâng trình độ cao lên, ái tình sẽ giàu thêm muôn lần, mà thơ ái tình sẽ không phải là những câu ở đầu một triệu ngòi bút". Khó có thể phát biểu rõ hơn thế về bản chất cái Tôi Thơ Mới mới từng làm nên một cuộc cách mạng trong thi caK, và bản chất cái Tôi trữ tình Xuân Diệu trong thơ cũng như trong "đặc sản" thơ tình. Thơ tình Xuân Diệu, và cả quan niệm về ái tình và thơ tình được trình bày trong hai bài viết đặc sắc này một lần nữa làm trẻ hoá Thơ mới. Nó mở ra một cuộc dấn thân và phiêu lưu vào thế giới Ái tình để viết nên những câu thơ tình say đắm để đời; “nó không phải của riêng tôi hay của riêng một người nào, mà là của mọi người, qua thời gian, qua không gian”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 70 Chương III Một phong cách văn xuôi trữ tình và phê bình - tiểu luận độc đáo 3.1. Tương quan giữa văn xuôi và thơ. Lấy con người làm trung tâm và phương thức trữ tình là chủ đạo trong văn xuôi Xuân Diệu, thế giới cảm xúc của ông mở ra hết sức phong phú, đa dạng, được vang vọng, lắng lọc và kết tinh qua tâm hồn, cảm xúc, cảm giác của nhà văn. Xuân Diệu đã gửi gắm những Quan niệm về nghệ thuật và cuộc đời một cách sâu sắc trong những tuỳ áng văn phê bình - tiểu luận. ở bất kì đề tài, chủ đề nào Xuân Diệu cũng thâm nhập vào đối tượng bằng tất cả sự say mê, lòng nhiệt tình và hơn cả là một trái tim đắm say sự sống, một tâm hồn giàu có, thành thực, hướng trọng tâm chủ đạo vào vẻ đẹp của con người, của cuộc đời và nghệ thuật nhằm biểu hiện những cảm nghĩ , nhận thức, đánh giá tác giả. Tất cả là những đóng góp có giá trị của Xuân Diệu cho văn xuôi trữ tình nói riêng và nền Văn học hiện đại nói chung. Phấn thông vàng và Trường ca là những áng văn đẹp giàu chất thơ. Chất thơ này sẽ qui định cách cảm thụ lí giải về con người cá nhân ở chiều sâu của nội tâm cảm xúc. Sự đậm đà chất trữ tình và kết hợp theo dòng cảm xúc, kết hợp với giọng điệu trữ tình, cảm thương da diết, kín đáo nhưng sôi sục mãnh liệt, say mê sôi nổi là yếu tố tạo nên chất thơ trong văn xuôi trữ tình Xuân Diệu . Sự khéo léo trong cách sử dụng từ, sử dụng các biện pháp tu từ, câu hỏi tu từ, các từ loại để tạo dựng hệ thống ngôn ngữ trong văn xuôi đã chứng tỏ tài nghệ của một cây bút có lối viết riêng độc đáo. Việc du nhập cách tổ chức cấu tứ thơ, kĩ thuật thơ, ngôn ngữ thơ vào ngôn ngữ văn xuôi tất yếu đem lại những trang văn muợt mà, uyển chuyển, tạo tính trữ tình, đưa lại những hoà âm sống động, truyền cảm. giàu dư vị cho văn xuôi Xuân Diệu. Đây là một đoạn trong Phấn thông vàng: "Nhị vàng của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 71 thông, ồ! Tình yêu của thông đó chăng? Gió hơi se, rừng thông rún rẩy, tiếng ngân hữu ý, khí trời thành một sự đổi trao : muôn cây chắc đương khoái lạc vì đương sống việc ái tình, đó là nhị thông thoát hoa đực, bay tìm hoa cái. Rừng thông sung sướng, ái tình tản mạn ôm ấp không gian: ấy là rừng thông đang yêu...". Còn đây là một đoạn văn tả cảnh một cảnh xóm nghèo trong một buổi chiều chạng vạng, ở đấy cảnh chỉ là những nét phác mơ hồ mà tình cảm, nỗi buồn thì tràn ngập không gian: "Và buồn, buồn. Không ai đi trên đường này... Mà giọng đưa em thì buồn bã như một giọng ru trẻ con, thấm bao nhiêu mênh mông kinh hãi của cánh đồng, bao nhiêu u uất của đêm không đủ đèn sáng, bao , bao nhiêu thương nhớ xa xôi của những linh hồn mộc mạc , buồn xa mà không biết mình buồn" Đúng là đọc văn Xuân Diệu, người ta "chỉ thấy những thơ là thơ " (Vũ Ngọc V Phan). Bằng tiếng nói nghệ thuật, văn xuôi trữ tình Xuân Diệu đã thể hiện một nguyên tắc nhận thức và cảm thụ cuộc sống một cách độc đáo , riêng biệt, đồng thời cũng kết tinh trong đó nhiều quan niệm nghệ thuật của nhà thi sĩ trẻ. Đó là sự đan cài, hoà trộn giữa chất thực và thơ, giữa tính tự sự và cảm hứng trữ tình, làm cho văn xuôi trữ tình Xuân Diệu trở nên nhẹ nhàng êm ái, mềm mại, man mác như những bài thơ, có sức lay động và truyền cảm sâu xa. Xuân Diệu có một văn phong phê bình cũng giàu chất thơ. Ông trình bày những quan niệm lý luận, những tư tưởng quan niệm nhiều khi người ta tưởng như trong một hình thức văn xuôi - thơ. Bên cạnh một cái tôi duy lý chỉ đạo tư tưởng, dẫn dắt ngòi bút, luôn có một cái tôi trữ tình thi sĩ đi song song và nhiều khi, chúng hòa nhập làm một để tạo nên những đoạn văn phê bình độc đáo, riêng có của Xuân Diệu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 72 Chẳng hạn, để nói về một thứ thơ tinh chất, có sức tỏa hương, ông viết: "Hương của người đi qua vật chất, gộp lại bằng hồn ẻo lả của muôn hoa; ánh sáng, tiếng ca, cho đến muôn sắc nghìn màu đều chen chất trong giọt nước xanh này - cũng như một giọt sương tinh mà gió đêm gieo trên đời, làm bằng sự kết đọng của muôn thước khối bóng trăng..." Phê bình văn học, nhất là phê bình thơ của Xuân Diệu là một lối phê bình cảm nhận tinh tế và đồng điệu. Đó là một cách "đối diện đàm tâm" , lấy hồn mình để hiểu hồn người; ở đấy, những câu văn phê bình cũng như sóng đôi với lời thơ. Đây là cách Xuân Diệu bình thơ Huy Cận: "Sóng gợn tràng giang, trăng phơi đầu bãi, hay dấu chân gió thốc, gánh xiếc đi qua: cũng vẫn là một nỗi vắng vẻ ấy; ta thấy xa xa và rất xa, lòng người rộng rãi quá cho đến nỗi làm một với đất trời; và trời đất, và lòng người là một cõi mông lung, một khung mơ nó dịu dàng ru ta, nhưng vừa ru, vừa làm cho ta khóc". Không phải chỉ trong phê bình thơ, người ta mới thấy chất thơ trong văn Xuân Diệu. Ngay trong nhiều bài tiểu luận - một loại văn diễn ý hơn là bộc lộ tình cảm, người ta vẫn có thể nhận ra cách viết đầy chất thơ. Đó là một chất thơ tự nhiên của ngòi bút Xuân Diệu. Chẳng hạn, nói về tiếng Việt thân thiết với mỗi con người Việt Nam, Xuân Diệu viết: "Tôi xin tóm tắt lại cùng anh em bằng một tình cảnh. Này một đứa bé Việt Nam lọt lòng ra đời. Tiếng mẹ ru bao bọc lấy nó, mơn trớn vuốt ve. Rồi ngày ngày được ẵm bồng trong những câu ru Nam Việt. Tâm linh nó tự nhiên nhuần thấm tiếng mẹ đẻ; nghe lời ru, nó hết khóc, nó mỉm cười. Nó nằm trong nôi, mà cũng là nằm trong lòng mẹ, mà cũng là nằm trong tiếng nước nhà. Nằm trong tiếng nói yêu thương - Nằm trong tiếng mẹ vấn vương một đời..." (Thanh niên với quốc văn). Và đây là môt đoạn "lý luận" đầy tính trữ tình khác: "Người thi sĩ là một kẻ dại khờ, mang một khối lòng cũng to như quả đất, và bạ ai cũng cho, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 73 gặp ai cũng xin, và phung phí kho tàng của hồn mình, như một kẻ triệu phú không biết giữ vàng. Người đời sẽ vỗ tay và kêu lên "a! thằng điên", nhưng muôn nghìn khát khao vẫn cứ mải mê uống nơi suối lòng không cạn" (Thơ của người). 3.2 Cách diễn đạt giàu hình tượng. Với tư cách là một cây bút trữ tình văn xuôi, mỗi truyện ngắn, tản văn của Xuân Diệu là cả một thế giới hình tượng đan dệt, mở rộng, giao hòa với nhau. Nhưng đặc điểm này cũng tồn tại trong văn phê bình tiểu luận của Xuân Diệu. Là một nhà thơ viết phê bình tiểu luận, Xuân Diệu cũng giống như nhiều nhà thơ khác viết phê bình - Chế Lan Viên hoặc Thế Lữ chẳng hạn, đã có một cách nhìn và cảm riêng với tác phẩm đi liền với một phong cách riêng. Đó là sự gắn kết tự nhiên giữa tư duy luận lý và tư duy hình tượng. Nói cách khác, tư tưởng được diễn đạt, được hiện thực hóa thông qua những hình tượng sinh động và biến ảo. Tuy vậy, ở Xuân Diệu điều này lại càng nổi bật như một dấu hiệu của phong cách phê bình tiểu luận, một yếu tố quan trọng tạo nên cái riêng của những bài văn Xuân Diệu. Nếu như văn phê bình tiểu luận của Hoài Thanh khúc chiết, mạch lạc và giàu sức khái quát, của Thế Lữ sáng sủa, duyên dáng pha chút hóm hỉnh, của Chế Lan Viên luôn bộc lộ những ý tưởng mạnh mẽ lắm khi đến cực đoan thì trong văn phê bình tiểu luận của Xuân Diệu, người đọc luôn gặp một cách nói giàu chất thơ và đầy hình tượng; hình tượng đan kết, liên hoàn, dẫn người đọc hứng thú đi vào ý tưởng. Viết về yêu cầu thơ cần ngắn, không nên dài dòng nhạt nhẽo, ít người có cách diễn đạt hình tượng như Xuân Diệu: "Nhà thi sĩ không bán những thùng nước loãng chỉ tốt để tưới đường cho vạn chân đi; người chỉ tặng một hai giọt thơm, đựng trong những bình thủy tinh sáng loáng."( Thơ ngắn). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 74 Đây là cách nhà thơ nói về tình trạng chữ quốc ngữ bị coi rẻ và đối xử bạc bẽo: " Có lẽ các bạn tôi cho quốc ngữ là một thứ chữ hoang. Mà chữ hoang thật mà! Nào có ai bắt phải học, nó cũng như cỏ hoang mọc bừa bãi ngoài đồng. Nó là thứ cây không có trái, hay là có trái mà trái ấy không nuôi các bạn tôi được, nên thật chẳng cần phải vun trồng " (Sinh viên với quốc văn). Xuân Diệu xót xa vì thế hệ sau của đất nước sẽ không tìm thấy vốn liếng tinh thần gì trong văn chương nước nhà. Người ta có thể diễn đạt cái ý ấy một cách đơn giản như một ý tưởng lý luận, nhưng những câu văn của Xuân Diệu nói ý này một cách thống thiết và thông qua những hình tượng ám ảnh đến xót xa: "Chúng nó mà không có văn Việt Nam nuôi nấng, chúng nó sẽ đi thất thểu lang thang, sờ soạng để tìm ra một linh hồn. Ta sẽ thấy con cháu ta rải rác trên các con đường, xin xỏ ở văn học ngoài những thức cần thiết" (Sinh viên với quốc văn). Cứ như thế, trong văn xuôi Xuân Diệu, cả trong văn trữ tình cũng như văn phê bình, người đọc sống trong cả một thế giới hình tượng phong phú vô tận: " ...Người tình nhân không tiền khoáng hậu", đi tới đâu là được mê tới đó, kéo muôn trái tim ở sau chân, hái muôn cành hoa ở trong tay, người tình nhân dành chiếm lấy tình yêu của muôn người..." " Người yêu, theo đúng nghĩa, là người mà lòng ta yêu. Vị thần ấy sẽ thu nhận cả hương hoa của muôn trái tim, và sẽ đứng nguy nga trên cái đài cao như mây, ngó xem ngã ba, ngã tư, ngã muôn, ngã triệu của những con đường mà nhân loại theo đi để kiếm ái tình" (Đàn bà hay người yêu...) "Người Á đông giấu trong lòng một ngọn lửa thần, như than lấp dưới tro; ta phải làm cho ngọn lửa ấy biểu lộ " (Mở rộng văn chương) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 75 " Xem suốt tập Lửa thiêng, cái cảm giác trỗi nhất của ta là một cảm giác không gian: ta nghe xa vắng quanh mình; ta đứng trên thiên văn đài của linh hồn, nhìn cõi bát ngát; một cái buồn vời vợi dàn ra cho đến hư vô". " Thơ! Cái tiếng "thơ" thực thi vị quá. Chẳng trách người ta cởi trần truồng hay đeo áo mũ, làm duyên làm dáng đến buồn cười". (Thơ của người). 3.3. Giọng điệu. Giọng điêụ là một trong những yếu tố quan trọng của tác phẩm văn học, thể hiện tài năng, phong cách và cá tính sáng tạo của nhà văn. Giọng điệu thường hiểu một cách bao quát như là chất giọng riêng độc đáo, khó lẫn của một nhà văn, vì vậy nó mang đầy đủ bản sắc, dấu ấn của cá tính sáng tạo. Nhà văn chỉ có thể khẳng định vị trí và đóng góp của mình khi họ có cách nói riêng, giọng điệu riêng không lẫn với người khác. Giọng điệu là “ thái độ , tình cảm, lập trường tư tưởng, đạo đức của nhà văn đối với hịên tượng được miêu tả, thể hiện trong lời văn, quy định cách xưng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ xa, gần, thân sơ thành kính hay suồng sã, ngợi ca hay châm biếm". Như vậy giọng điệu phản ánh lập trường xã hội, thái độ tình cảm và thị hiếu của tác giả. Giọng điệu góp phần liên kết hình thức , thể hiện thái độ của người kể đối với người nghe. Giọng điệu của lời kể biểu hiện phức tạp , tương ứng mỗi trạng thái tâm lý con người là một sắc thái giọng điệu khác nhau. Có khi người kể bộc lộ thái độ tình cảm, trân trọng bằng cảm xúc, sự chiêm nghiệm sâu xa về cuộc đời. Mỗi nhà văn có một giọng điệu riêng. Ngay trong văn trữ tình, ta có thể nhận ra Nguyễn Tuân giọng ngông nghênh, kiêu bạc, Thạch Lam giọng tâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 76 tình thủ thỉ, Hồ Dzếnh giọng xót xa bùi ngùi nỗi nhớ quê và niềm tha hương. Trong văn phê bình, người ta cũng thấy rõ giọng điệu riêng của Xuân Diệu so với các nhà phê bình đương thời: Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Thế Lữ... Nét chủ đạo trong giọng điệu Xuân Diệu là giọng điệu tâm tình, chia sẻ và giọng nồng nàn, sôi nổi. Bên cạnh đó, là những sắc thái đa dạng của giọng: khi thì khao khát mơ mộng, khi buồn bã thất vọng, khi mỉa mai giễu cợt...Có thể nói, những giọng điệu phối hợp, chuyển hóa nhau trong văn Xuân Diệu cũng tạo nên một sức lôi cuốn riêng. 3.3.1. Giọng tâm tình chia sẻ. Giọng tâm tình chia sẻ được Xuân Diệu sử dụng trong nhiều sáng tác về thiên nhiên, tình yêu. ở đó gam chủ trong giọng điệu của ông là sự sôi sục , mãnh liệt, say mê sôi nổi, bộc lộ niềm thiết tha với cuộc sống, thiết tha với tạo vật. Ý thức được quy luật sinh tồn, ông luôn sợ mọi thứ tuột khỏi tầm tay nên ông vội vàng, cuống quýt giục giã mọi người hãy hưởng gấp những gì cuộc đời ban tặng, đừng để phí hoài, bằng giọng nửa như dỗ dành, nửa như thuyết phục, mà không kém phần thiết tha: “Gấp đi em, mau đi em, hoa ở tuổi em mới thật là hoa, để nâng niu hôn hít, thêm dăm tuổi nữa hoa chỉ trồng cho đẹp nhà. Gấp đi em, mau đi em, gấp đi trò truyện cùng tạo hoá, mau đi em vơ vẩn cho nhiều.” (Giã từ tuổi thơ). Hay một giọng khao khát: “Tiếc cho những môi nhỏ xinh xinh tô màu cánh sen, nói ra những tiếng uốn éo thanh tao, tiếc cho những môi xưa chết đi mà chưa được dùng. Ta muốn có một đạo bùa phục sinh những đoá môi xưa, sống lại đây với mầu môi sắc ướt vẻ ngọt, mùi thơm, cho con trai đời xúm lại mà hôn, rồi bây giờ cũng tan tành, như thế cho khỏi ân hận.” (Trong vườn mơn trớn). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 77 Trong nhiều trang văn của mình, Xuân Diệu lại hiện ra như một con người vừa say mê bồng bột vừa tinh tế kín đáo. Ông tâm sự với người đọc về nhiều vấn đề trong cuộc sống. Trong những truyện ngắn trữ tình của mình, ông viết về chuyện đời, chuyện văn chương không bằng những lời chua chát, đao to búa lớn mà bằng lời tâm tình thủ thỉ của một người trẻ tuổi mà đã từng chiêm nghiệm, suy nghĩ để thấu hiểu cuộc đời. ở truyện ngắn Phấn thông vàng, nơi gửi gắm những quan niệm sống và văn chương kể chuyện một chàng hoạ sĩ , vô duyên trong tình yêu đến nỗi phát sợ đành tắt lửa lòng, nhà văn không mỉa mai, giễu cợt, mà thể hiện thái độ đồng cảm xót xa Chính giọng điệu kể đầy chia sẻ cảm thông của nhà văn như đã đem tình yêu thiên nhiên bù đắp, sưởi ấm tấm lòng đã nguội lạnh vì yêu cho chàng, giúp chàng lấy lại vẻ yêu đời, hồn nhiên để tiếp tục đi tìm tình yêu mới. Những câu hỏi dồn dập, thúc bách và tha thiết cùng với sự lặp từ và tăng cấp tạo một hơi văn dồn dập, đầy thuyết phục chia sẻ: “Chàng thất bại ba lần, lần thứ tư sao lại chẳng là một lần thẳng cuộc? Sao chàng không thử mười lần, một trăm lần nữa? Mười phen yêu ít nữa cũng hai phen gặp, một trăm phen yêu đã cho ta hai mươi phen gặp rồi và vẫn còn đủ một trăm tình yêu”. Trong văn phê bình tiểu luận bộc lộ những quan niệm về văn chương và quốc văn, nơi mà cách trình bày khách quan những quan điểm của mình thường dễ tạo giọng điệu lạnh lùng, trung tính thì Xuân Diệu vẫn chọn một chất giọng cho riêng ông. Với giọng tâm tình, chia sẻ, ông như mở một cuộc trò chuyện giữa những nhà văn, những người tuổi trẻ, một cuộc đối thoại với chính văn chương. Ông mong mỏi làm phong phú thêm tiếng Việt, và ông chia sẻ cái mong muốn ấy bằng giọng tâm tình: "Ta phải nhận rằng xưa kia các cụ có mấy khi chịu dùng tiếng An nam! Chúng ta phải tạo thêm, phải bày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 78 đặt những cách dùng mới mà xưa kia các cụ không chịu tìm, và lại chúng ta ở thế kỷ hai mươi, chúng ta có cái phức tạp mà các cụ không có". Nói về một thứ thơ hướng về con người, giọng ông trữ tình thấm thía: "Ai có thấy cô gái quê kia, mình mặc áo nâu, vai mang gánh nặng, thế mà khi dừng chân dưới bóng cây, uống bát nước chè, cô không quên liếc mắt vào trong nước để tự ngó hình dung. Loài người ưa soi gương; hãy cho lòng người đến soi gương ở suối lòng của người, hỡi người thi sĩ!". Giọng tâm tình chia sẻ này dương như là giọng chủ đạo của những bài như Công danh với sự nghiệp, Cái học quẩn quanh, và nhất là bài Sinh viên với quốc văn. Nhà thơ kể về mình những năm đi học, nhà thơ nói về hiện trạng học hành như ông đã quan sát như một cuộc trò chuyện thân tình để cuối cùng, lôi cuốn người nghe, người đọc vào một mục đích cao cả là xây dựng quốc văn: "Làm sao cho cái lâu đài văn học Việt Nam có xây lên, thì anh em cũng là những kẻ đã góp phần. Chứ một ngày kia, lâu đài ấy có rạng rỡ, chẳng lẽ anh em tưởng rằng nó tự trên trời rơi xuống hay sao? Anh em sẽ giận mình biết bao, nếu trong khi người ta lo khuân gạch, vác cây, mà anh em cũng chẳng có tiếng "hò khoan", gọi là góp câu thúc giục". 3.3.2.Giọng điệu nồng nàn, tha thiết. Nồng nàn, bộc lộ cho hết lòng yêu của mình với cuộc sống, con người và văn chương là cái "tạng" riêng của Xuân Diệu. Ông phải nói lên điều đó như người yêu phải thể hiện hết mình trong bài Phải nói: "Yêu tha thiết thế vẫn còn chưa đủ - Phải nói yêu trăm bận đến ngàn lần". Chính cái nhiệt tình sôi nổi trong sự bộc lộ đã tạo ra cho văn Xuân Diệu sự nồng nàn tha thiết đặc biệt. Có những lúc sự nồng nàn ấy trở thành giọng hô hào, kêu gọi: "Anh em ơi! Sống chết là ở lúc này; vứt ngay cái công danh đi, nghĩ đến cái sự nghiệp. Anh em ơi! Thời bây giờ là thời ném bút! " (Công danh với sự nghiệp). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 79 "Sinh viên với quốc văn! Sinh viên với quốc văn Việt Nam "! Biết bao nhiêu điều các bạn có thể tự tình kể lể với cái hồn của nước ta đọng trong quốc ngữ!" (Sinh viên với quốc văn). Và cũng có những lúc, tình cảm nồng nàn tha thiết bộc lộ qua những câu hỏi bức xúc, riết róng đối với đối tượng: " Nhưng ta tạm giả sử là tâm hồn người An nam chỉ có thể thầm kín, vừa phải. Thế thì sao? Thế thì người viết văn cứ vừa phải mà thôi ư? Thế thì ta cứ giam hãm trong sự mờ nhạt, sự nhác lười ư? Ta cứ nói đi nói lại ngần ấy chuyện ư? (Thơ của ngườiT). Nhiều khi, tình cảm nồng nàn tha thiết của nhà văn biến thành những than đau đớn: " Thế là ở giai đoạn ấy, tiếng Việt Nam bỗng dưng như một người mẹ không đủ sữa để mà nuôi con. Thật là đớn đau, thật là tủi hổ cho lòng mẹ!"( Sinh viên với quốc văn) những niềm đau ứa lệ: " Mảnh tình viết đến cuối bài, vẫn còn " cái cơn muốn khóc. " Người đọc còn có thể gặp nhiều giọng điệu khác: giọng giễu cợt, giọng mỉa mai bóng gió, giọng phẫn nộ bực tức... Xét đến cùng, vẫn là tấm lòng nồng nàn của Xuân Diệu trước hiện trạng của văn chương và niềm khao khát thay đổi nó, làm phong phú cho nó. Chẳng hạn: " Xưa kia, ta sẵn lòng nói đến bến Tiền đường, đến tuyết, đến bức Tràng thành, đến những cảnh Tàu đặc. Ta đã dùng điển tích một cách yên tâm quá, cho đến nỗi - than ôi!- ta đã dám viết những câu nửa tàu nửa ta, đem cả cái cú pháp tàu trong văn ta: Phù con dại cái mang hay là mặc thế gian chi mai mỉa..." hoặc: " Học mà khảo cứu thì cũng được đi. Nhưng không! Học để bói bằng cỏ thi và mu rùa! Cỏ thi là cỏ gì ta chẳng có biết! Thì ta cứ vơ một nắm đũa hay một bó tăm mà gọi là cỏ thi cũng được!" Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 80 Còn đây là giọng mỉa mai những nhà Tây học sùng bái văn Tây : "Và thưa các bậc kỳ tài làm văn, làm thơ tây, nãy giờ tôi chưa nói mất lòng các ngài, nhưng chắc các ngài cũng khá thông minh để hiểu rằng sở dĩ tôi cãi kịch liệt về Tuy Lý Vương, là cốt ý cho các ngài cũng tự ngắm các ngài một chút". Với những sắc thái giọng điệu khác nhau, Xuân Diệu đã tạo được dấu ấn cho giọng điệu văn xuôi của mình. Đó là lời thúc giục nồng nàn của tuổi trẻ, khát sống, thèm yêu. Đó cũng là lời thủ thỉ tâm tình đượm một nỗi buồn thương. Đó là sự bày tỏ nồng nàn tha thiết những mong mỏi và khát vọng của ông về người nghệ sĩ, về văn chương. Qua giọng văn của ông, ta hình dung một con người đang từ tốn nói về mình, nói cho mình và cho người khác về những ấn tượng, những trải nghiệm trong cuộc sống cũng như những tư tưởng hoặc đã được nghiền ngẫm kỹ lưỡng, hoặc như bột phát phải lên tiếng trước những vấn đề của văn chương. Bản chất của văn ông là chia sẻ, tha thiết, do vậy mà văn Xuân Diệu luôn thấm thía, luôn thân mật tự nhiên, lôi cuốn và thuyết phục người nghe. Mỗi chữ, mỗi câu văn của ông như một giọt của tâm hồn và tư tưởng chắt lọc qua ngòi bút của một con người luôn khao khát giao cảm với con người và tạo vật, vô cùng thiết tha với quốc văn, tiếng mẹ đẻ và văn chương nước nhà. 3.4.Cách tổ chức ngôn ngữ trong diễn ngôn phê bình - tiểu luận của Xuân Diệu. 3.4.1. Lối đặt tên bài, cách mở đầu tạo ấn tượng. Đặt tên bài viết và cách mở đầu bài viết để tạo sự hấp dẫn "ngay từ cái nhìn đầu tiên" - đó là một thủ pháp nghệ thuật quen thuộc của văn báo chí và văn chương nói chung. Đọc tên bài " Tuy Lý Vương - thi sĩ Tàu ", có lẽ không ai không ngạc nhiên để đọc tiếp nội dung bài báo với rất nhiều thắc mắc: Tại sao một nhà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 81 thơ hoàng tộc nổi tiếng, được vua Tự Đức rất khen ngợi lại là một thi sĩ Tàu? Và toàn bộ lập luận của Xuân Diệu đã làm sáng tỏ cái tên bài 'giật gân' ấy. Có khi Xuân Diệu đặt tên bài và kèm theo đó một mệnh đề - chúng nhiều khi có ý nghĩa, vai trò như một luận đề cơ bản mà tác giả sẽ trình bày. Chẳng hạn như hai bài viết về thơ tình và ái tình. Bài thứ nhất có tên"" Đàn bà hay người yêu?- Aí tình và khuôn sáo" và bài thứ hai: "Thơ ái tình " với một luận đề kèm theo : Nếu tình yêu chỉ là tình yêu thì tôi yêu làm gì? Toàn bộ nội dung của bài viết sẽ lần lượt giải đáp những câu hỏi và những luận đề ấy. Tên bài Công danh với sự nghiệp ghép song đôi hai cặp phạm trù đối lập để tác giả lập luận phê phán công danh, đề cao sự nghiệp. Và bài viết cũng mở đầu bằng một câu ấn tượng:" Nước Việt Nam ta lụn bại vì công danh". Mở đầu bài Đàn bà hay người yêu? Aí tình và khuôn sáo là một lời kêu gọi, một hình tượng đẹp của tuổi trẻ: "Hỡi chàng trai trẻ đi trên đường kia, đẹp như một cây thông và mạnh như một chiếc tàu, ngừng lại đây và cho tôi dặn..." Còn đây là cách mở đầu bài Thơ của người: "Thoát ra ngoài cuộc đời, ồ! Mộng tưởng cao quý; nhưng cứ ở trong cuộc đời, sự cao quý lại càng cao hơn!". Đặt tên bài và câu mở đầu bài viết của Xuân Diệu luôn tạo ấn tượng bởi tính sắc sảo và tính trực tiếp của vấn đề - chúng đủ sức tạo không khí tiếp nhận và cuốn người đọc vào những dòng văn. 3.4.2. Lối hành văn, diễn đạt mới mẻ. Xuân Diệu sử dụng nhiều câu mệnh lệnh thức, nhiều thán từ, câu hỏi nghi vấn. Có thể khẳng định không một cây bút phê bình tiểu luận nào đương thời sử dụng nhiều câu văn với nhiều dấu hỏi (?)và vấu chấm than (!)như Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 82 một dấu hiệu phong cách như Xuân Diệu. Chúng xuất hiện liên tục với một tần suất dầy đặcn, tạo ra không khí một cuộc đối thoại, tranh luận sôi nổi: " Thì ra cái lối nhắm mắt mặc chuyện đời của Lý Bạch vốn ăn sâu trong máu của ta rồi! Đời bây giờ mà ta lại hát khúc Cổ Bồn của Trang Tử! Đốt! Đốt hết! Đập! Đập cả! Hãy nghêu ngao trong cái thú "hy di"! Thật là cái khẩu khí của bọn anh hùng rơm!" "Nhưng khi thiên hạ tọc mạch nhìn xem thì , hỡi ôi! Những vật liệu họ dùng đều trong cuộc đời cả". Những câu mệnh lệnh thức cũng thường được dùng để kêu gọi, nhắc nhở: "Hãy thổi ngọn gió thơ của ta qua những sinh vật đáng yêu đáng thương kia, để thơ ta đẫm vị nước mắt, vị mồ hôi". "Hãy nói giùm những điều thiên hạ cảm thấy mà không nói được; hãy đem đến những bầy người khổ sở, cau có những bông hoa thơm mát của sự hiền lành. Hãy làm trái tim của anh bằng đường, và hãy tưởng trái tim của anh là một chiếc bánh mênh mông". Còn đây là lối đặt câu lạ, mới về ngữ pháp - đôi khi gây không ít sự ngỡ ngàng cho người đọc nhưng không thể không thấy nó đã gây một ấn tượng và hiệu quả thẩm mỹ nhất định: "Cầm ngọn giáo mà đâm chém giữa không trung, người anh hùng ấy chỉ có không khí sợ " "Anh nên xét cho kỹ để chỉ nghe sự thành thực quả nhiên là thành thực của lòng anh". " Thơ đâu phải là sự buông thõng hai tay, xuôi theo dòng nước mơ màng "... Văn của Xuân Diệu ào ạt, biến hóa các kiểu diễn đạt. Tổ chức diễn ngôn của Xuân Diệu vừa chặt chẽ, vừa đa dạng. Nhà thơ luôn sử dụng các hình thức so Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 83 sánh, ví von - một thủ pháp nghệ thuật quen thuộc của thơ, nhiều khi rất độc đáo. Ông nói về hồn thơ Huy Cận: "Tâm hồn ông là một cô gái xưa rón rén, ung dung, trông nết na dè dặt, kì thực hay liếc trộm và rất ưa viết thư tình” Ông so sánh ví von để tự hình tượng nói về các loại thơ- thứ thơ mặn mòi của cuộc sống: " Cũng như cơn gió mặn thấm muối của biển nước, thơ ta hãy thấm muối của biển người" và cả thứ thơ tình dễ dãi, sẽ chỉ như những lời bướm ong dễ dàng bay đi với thời gian: “Thơ ấy cũng sẽ như bao nhiêu lời bướm ong mà trai gái hát qua hàng rào, và hết mùa gió nồm là câu ca cũng mất”. Người ta còn có thể nhiều kiểu cấu trúc câu, sử dụng từ độc đáo khác - cấu trúc câu với các vế đối lập : "nhưng cô đơn ở giữa rừng người, còn ấm áp hơn ở trên núi biếc "; "cảnh chờn vờn một cách nặng nề"; và cả kiểu câu văn với các ý đối chọi được sắp xếp sao cho gây ấn tượng nhất : " miệng cười như khóc, méo một cái méo hãi hùng"... 3.4.3. Cách lặp từ vừa tạo những điểm nhấn cho tư tưởng , vừa tạo nhạc điệu cho văn. Lối lặp từ ngữ, lặp cấu trúc câu là một cách tổ chức diễn ngôn trong văn xuôi Xuân Diệu. Nó tạo ra một tiết tấu riêng, những nốt nhấn để dẫn đến sự lôi cuốn đặc biệt: mỗi đoạn văn là một dòng chảy mạnh mẽ, ồ ạt của chữ nghĩa và ý tưởng. Xin dẫn ra đây một số trong rất nhiều câu văn lặp từ ngữ, lặp cấu trúc câu trong văn Xuân Diệu: "Mà Thê lương của sự chết cũng chỉ là một phần của Thê lương lớn, của Thê lương chung..." Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 84 " Chúng tôi cũng bơ vơ; mỗi hồn người là một cõi bơ vơ trong đất trời là một khung bơ vơ; chúng ta đồng một bơ vơ với nhau, vậy thì người cũng bớt bơ vơ một chút ". " Và nghe thơ Huy Cận, lòng ta lây cái cảm thương không cùng của thi sĩ và trước nhất, ta cảm thương người thi sĩ rất nhiều cảm thương " " Anh em có thể làm ngay chiều nay hay sáng mai được. Anh em giở ngay sách quốc văn ra mà đọc. Sách hay, anh em đọc, sách dở, anh em cũng cứ đọc". "Và trong khi ca tụng đàn bà, người ta lại vu oan cho họ quá đáng. Đàn bà, lòng dạ đổi thay! Đàn bà, ân tình trơ tráo!". " Chỉ có tình yêu, chỉ có người yêu!... Chỉ có lòng ta, chỉ có lòng ta thôi!" "Đây là cái điên tươi thắm của một bà mẹ, cái điên cần phải có trong mọi công việc cao xa" "Mà đi bằng cách nào. Và đi vào đâu. Lên cung tiên. Vào thiên đường. Xuống địa phủ. Những người bảo thế chỉ nói chơi đấy thôi. Họ đùa đấy". "Thơ là hoa, là mộng. Thơ cũng là cơm ". "Tôi qua trong sự mơ màng nó chẳng mơ màng. Tôi nghĩ cảnh, tôi nghĩ tôi, tôi nghĩ tất cả" Có thể thấy rõ hiệu quả của lối cấu trúc lặp này của câu văn Xuân Diệu . Nó đập mạnh vào tư tưởng, nó gây ấn tượng về một cuộc trò chuyện sinh động và biến hóa của những ý tưởng. Và người ta cũng cảm nghe trong đó cái nhạc tính của câu văn. 3.4.4. Mới mẻ và táo bạo trong sử dụng từ ngữ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 85 Xét riêng ở phương diện sử dụng từ ngữ trong văn xuôi, người ta đã có thể nhận ra rất nhiều cái mới trong văn Xuân Diệu. Và có lẽ đây cũng tạo một ấn tượng là văn Xuân Diệu "Tây quá". Những cách tân mạnh bạo của nhà thơ trong việc sử dụng từ ngữ nằm chung trong quan niệm làm phong phú quốc văn và tiếng Việt. Những đổi mới ấy không phải tùy hứng, tự phát. Nó nằm trong một tư tưởng bao quát về mở rộng văn chương, làm giàu thêm Tính cách An nam trong văn chương bằng cách tạo cho nó những khả năng mới. Nhà thơ ý thức sâu sắc rằng tiếng Việt từ xưa ít được sử dụng trong văn chương và " một thứ tiếng để lâu quá, ít dùng quá thì cố nhiên ít được khéo léo". Bởi vậy, phải tạo thêm, phải bày đặt ra những cách dùng mới mà xưa kia các cụ không chịu làm" (Tính cách An nam trong văn chương). Xuân Diệu còn nói cụ thể hơn: "Thỉnh thoảng chúng ta cũng phải dùng những chữ bởi, của, trong...- những tiếng đưa đẩy mà trước đây các cụ rất ít dùng; và ta lại dùng theo những cách có hơi lạ". Và quả thật, Xuân Diệu đã sử dụng từ ngữ, và sáng tạo từ ngữ nữa, theo cách của ông. Trước hết, có thể thấy ngay rằng trong văn Xuân Diệu, luôn gặp những từ lạ, những từ ghép mới mẻ. Người đọc có thể vừa ngạc nhiên vừa thú vị với lối tạo từ này: "Một bầu say sưa, một trời tưởng nhớ " "Ta dàn trải làm gì"? Ta hãy đọng lại nơi vài dòng châu sáng " "Tiếng ảo não, hơi phồng, như trong ấy có sự gắng sức, tiếng rậm, và nhiều, và thê lương như sự chết..." "Những linh hồn mộc mạc, buồn xa mà không biết mình buồn " Và không thiếu những từ ngữ còn lạ hơn nữa: "cái điên tươi thắm","chụm nhà lụp xụp"... Vẫn trong xu hướng mạnh dạn sáng tạo, "dùng theo những cách có hơi lạ, Xuân Diệu đã có lối dùng từ, chơi chữ táo bạo, có khi đến "táo tợn".Ông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 86 ghép tên thi bá với một hình tượng tầm thường nhất: Tuy Lý Vương - thi sĩ "củ khoai". Ông có thể diễn đạt ý bằng những từ ngữ mạnh và bạo đến mức có thể làm ngỡ ngàng người đọc của hôm nay: " Và bàn tay đã đàn trên phím thịt cũng là bàn tay nâng lấy trán ưu tư". Xuân Diệu cũng có cách chơi chữ hóm hỉnh, đầy giễu cợt khi ông nói về các sĩ tử theo đuổi công danh thời xưa "khéo nấu nướng những món văn sách, kinh nghĩa, nấu giả Đường, giả Tống cũng như người ta nấu giả cầy và dọn lên cho các quan trường thưởng thức”, cũng như khi nói về bầu không khí của thơ tình đương thời: "Người ta đã nhả vào trong ấy không biết bao nhiêu là lười biếng, nhầm lẫn, a dua...". Từ ngữ quen dùng với ý nghĩa thông thường, qua cách diễn đạt và sử dụng của ông bỗng có khi mang một sắc thái khác , một hàm nghĩa khác : "Dường như văn thơ của chúng ta đã ngủ một giấc thật ngon lành. Vì lòng của chúng ta đã ngủ". Có thể dẫn ra rất nhiều những dẫn chứng tương tự về cách tạo từ và sử dụng từ của Xuân Diệu: "hãy thổi ngọn gió thơ của ta qua những sinh vật đáng thương" "cô đơn ở giữa rừng người" "những lâu đài vu vơ bằng mù sương" "cái cơn muốn khóc" "cái cảm giác trỗi nhất" "thiên văn đài của linh hồn" "linh hồn chàng giãn nở" Xuân Diệu là người sử dụng khá nhiều những giới từ nối liền câu văn và từ ngữ, những chữ của, bởi... - kiểu câu của văn Pháp. Nhà phê bình Hoài Thanh đã từng lên tiếng phê bình lối đặt câu quá Tây này. Nhưng Xuân Diệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 87 đã có lời "nói lại" với nhà phê bình và trình bày rõ ý định đặt câu theo lối đó : "Tôi xin lỗi ông Hoài Thanh vì tôi đã nói: "đại dương của thương nhớ, sa mạc của cô đơn". Tôi nhận rằng chữ "của" ngô nghê thực. Song le nếu nói: "nỗi thương nhớ mênh mông như đại dương. Câu dưới là một sự so sánh (une comparaison, câu trên có chữ của là một sự chung hợp, một sự lẫn lộn (une métaphore). Ý tôi là phải dùng métaphore mới tả được; thì tôi phải dùng chữ "của" dầu cái ấy nghe không quen tai". Một ý thức rõ rệt và những cách thể nghiệm có ý thức trong câu văn và lối dùng từ của Xuân Diệu. Hoài Thanh nói về sự ngô nghê như người mới học nói tiếng ta, nhưng cũng lại cho đấy là chỗ hơn người của Xuân Diệu. Với Xuân Diệu, ông không quan tâm đến thắng thua trong tranh luận, bởi như ông nói, trong mọi đổi mới ngôn ngữ trong văn chương, "chỉ một điều mà ta nên nghĩ, dầu ta phải hay trái, là tiếng Việt Nam mà ta yêu...". Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 88 Kết luận 1.Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Xuân Diệu xuất hiện trong phong trào Thơ Mới “như một ngôi sao sáng chói” (Tế Hanh). Ta biết đến Xuân Diệu là một nhà thơ lớn, nhưng Xuân Diệu cũng là một cây bút văn xuôi đặc sắc. Ông đã có những truyện ngắn, bút ký giàu ý vị và đầy chất thơ (in trong hai tập Phấn thông vàng và Trường ca), góp phần xây dựng và khơi mở dòng văn xuôi trữ tình trước 1945. Bên cạnh đó, ông còn viết nhiều bài phê bình - tiểu luận có giá trị chung quanh nhiều vấn đề của văn học đương thời, đặc biệt là về yêu cầu xây dựng nền quốc văn, cùng những vấn đề chung quanh công việc sáng tác thi ca như Thơ của người, Tính cách An nam trong văn chương, Công của thi sĩ Tản Đà, Công danh và sự nghiệp, Thơ ngắn,, Thơ khó, Thơ ái tình... Đó là những tác phẩm độc đáo mang giá trị nội dung và những đặc điểm nghệ thuật riêng của Xuân Diệu, góp phần làm nên một nét đa dạng, phong phú của văn chương Việt Nam đương thời. Những bài phê bình tiểu luận đã thể hiện được những tư tưởng đặc sắc của ông về văn chương và quốc văn. Đó cũng là những khao khát của Thơ Mới, của văn chương đương thời và nó cũng là một cách bộc bạch con người Xuân Diệu trong cuộc đối thoại với chính mình, với văn chương và thời đại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 2. Xuân Diệu là một nhà thơ mẫn cảm với những vấn đề văn chương của thời đại mình. Là một cá tính sáng tạo bộc bạch, sôi nổi, lại đang ở tuổi hai mươi đầy nhiệt huyết và khát khao sáng tạo, Xuân Diệu đã nhập mình vào dòng chảy văn chương đương thời, cảm nhận tinh tế những vấn đề đang đặt ra cho sự phát triển của nó. Những tư tưởng của ông về công việc xây dựng nền quốc văn mới là một đóng góp thực sự trong việc góp phần đẩy lùi những ảnh hưởng nô lệ của văn Tàu cũng như văn Tây để thực sự xây dựng nên một nền quốc văn mang đậm bản sắc Việt. Câu hỏi " Làm thế nào để xây dựng một nền quốc văn" được đặt ra và được phân tích với nhiều ý kiến cụ thểN: sự trân trọng tiếng Việt mẹ đẻ, chống lại sự học đòi nước ngoài và nỗ lực sáng tạo bằng tất cả khả năng của mình, chống cách khảo cứu dễ dãi và giả dối...Nhiệm vụ gây dựng quốc học trước hết đặt lên vai những trí thức trẻ, bởi họ chính là tương lai, là những người thợ thông minh và cần mẫn xây đắp ngôi nhà quốc văn. Xây dựng một nền quốc văn đậm đà bản sắc Việt Nam - yêu cầu chính đáng và đúng đắn đó cũng cần đi liền với một cái nhìn cởi mở và một tầm nghĩ rộng rãi để có thể mở rộng văn chương, đưa văn chương nước nhà hòa đồng cùng văn chương nhân loại. Bên cạnh những ý tưởng mới mẻ và một quan điềm khách quan, khoa học, người ta đọc thấy trên mỗi trang văn phê bình tiểu luận của Xuân Diệu về chủ đề này một tấm lòng tha thiết yêu mến tiếng Việt và nền văn chương nước nhà. 3. Là một nhà thơ có vị trí hàng đầu trong nền Thơ mới đương thời, cộng với một tinh thần mẫn cảm thường trực với cái mới cùng mối quan tâm đến sự phát triển của Thơ, Xuân Diệu đã lên tiếng về nhiều vấn đề của văn chương và thơ ca. Trong nhiều bài phê bình tiểu luận, nhà thơ trẻ như tự giãi bày những suy nghĩ của mình, những quan niệm dẫn dắt mình trong sáng tác. Ông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 cũng đề cập đến nhiều khía cạnh của việc sáng tác thơ ca trong mong muốn Thơ mới ngày càng phong phú và giàu có hơn: thơ cần phải hướng về con người chứ không thể thoát ly vào thế giới khác, dù đó là thế giới Bồng lai; thơ cần tinh chất mà không dàn trải; thơ cần thám hiểm cõi không cùng, bí ẩn của tâm hồn con người... Aí tình và thơ tình là một chủ điểm độc đáo trong những phát ngôn của nhà thơ tình tiêu biểu của Thơ mới. Một cái nhìn thành thật và táo bạo về Aí tình, một cảm quan mang đậm tính thời đại trong quan niệm về Aí tình đã được nhà văn phơi trải. Qua đó, người đọc có thể hiểu hơn về cõi tình rộng lớn của nhà thơ, và chính nó cũng góp phần làm cho thơ tình yêu trong Thơ mới thêm đậm đà, phong phú và giàu chất nhân văn. 4. Là một nhà thơ trẻ có một trái tim sôi nổi, đồng thời cũng là một cây bút phê bình tiểu luận có phong cách riêng và rõ nét, văn trữ tình cũng như văn phê bình của Xuân Diệu tạo một dấu ấn khá đặc sắc cho văn phong phê bình đương thời. Có một sự đan cài, giao hòa giữa văn xuôi và thơ- ngay trong nhiều bài tiểu luận, người đọc cũng thấp thoáng đọc ra chất thơ trong đó. Văn phê bình Xuân Diệu tràn đầy những hình tượng sinh động và quyến rũ, nó làm nên một vẻ duyên dáng và có sức lay động tình cảm con người, nhất là khi nó được cất lên thông qua một giọng điệu riêng của nhà thơ: luôn tràn đầy sự sôi nổi, nhiệt tình, sẻ chia cùng người đọc. Người ta cũng có thể nhận ra các sắc thái giọng điệu luân chuyển nhau, khi tha thiết kêu gọi, khi luận chiến sắc sảo, khi mỉa mai giễu cợt trong văn Xuân Diệu. Đồng thời, đó cũng là thứ văn phong đầy cá tính xét trong tương quan với ngôn ngữ phê bình đương thời, nhất là khả năng tổ chức ngôn ngữ uyển chuyển và lối dùng từ ngữ luôn mới mẻ, táo bạo - thứ ngôn ngữ mà nhiều nhà phê bình thời đó nhận xét là "Tây quá", và đi kèm với nhận xét này là một khẳng định: đấy là chỗ "hơn người" của Xuân Diệu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 Những đặc sắc trong ý tưởng cũng như văn phong làm nên giá trị của văn phê bình tiểu luận Xuân Diệu, càng tôn cao thêm những quan niệm về văn chương mà tác giả đã gửi gắm trên trang viết. Dù không phải tất cả, thì vẫn có thể nói nhiều quan niệm văn chương của người thi sĩ trẻ cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Quan niệm văn chương của Xuân Diệu trước năm 1945 là một đề tài rộng. Việc đánh giá một cách toàn diện những vấn đề về tư tưởng và quan niệm văn chương của một nghệ sĩ lớn và giải quyết thấu đáo, trọn vẹn đề tài này thực sự vẫn còn là một yêu cầu cao đối với năng lực và điều kiện thời gian eo hẹp của một luận văn Cao học. Đây là một mảng đề tài thú vị và dù đã có nhiều cố gắng cùng với sự say mê đề tài đã lựa chọn, người viết còn nhận thấy đề tài này cần có sự tiếp tục đi sâu. Với đề tài Vuan niệm văn chương của Xuân Diệu trước 1945, luận án sẽ góp một phần nhỏ bé vào công việc nghiên cứu sự nghiệp sáng tác của Xuân Diệu nói chung, đồng thời qua sự tiếp cận sẽ phần nào giúp người đọc hiểu rõ hơn ý tưởng và quan niệm nghệ thuật của Xuân Diệu . Chúng tôi hy vọng sẽ có điều kiện để tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện hơn nữa những suy nghĩ bước đầu đã trình bày trong luận văn này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 Tài liệu tham khảo 1. Vũ Tuấn Anh –Văn học Việt Nam hiện đại – Nhận thức và thẩm định. NXB Khoa học – Xã hội, Hà Nội 2001. 2. Huy Cận – “Phấn thông vàng” – Tập truyện ngắn trữ tình độc đáo của Xuân Diệu - Tuyển tập Huy Cận (Tập 2) NXB Văn học Hà Nội 1986. 3. Xuân Diệu–Toàn tập T (Tập 2) NXB Văn học Hà Nội 1987. 4. Xuân Diệu - Phấn thông vàng, NXB Thanh niên, Hà Nội 1989. 5. Xuân Diệu –Những bước đường tư tưởng của tôi. NXB Văn học, Hà Nội 1958. 6. Xuân Diệu - Dao có mài mới sắc. NXB Văn học 1963. 7. Phan Cự Đệ –Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại (Tập I, II) NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1978. 8. Phan Cự Đệ – Hà Minh Đức–Nhà văn Việt Nam N (2 tập). NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp. Hà Nội 1983. 9. Hà Minh Đức “Những chặng đường thơ Xuân Diệu”. Xuân Diệu về tác gia và tác phẩm. NXB Giáo dục tái bản năm 2001. 10. Hà Minh Đức –Thơ và mấy vần đề trong thơ Việt Nam hiện đại . NXB Hà Nội 1998. 11. Lê Quang Hưng –Thế giới nghệ thuật thơ Xuân Diệu thời kì trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Luận án Phó tiến sĩ khoa học Ngữ văn ĐHQG Hà Nội 1996. 12. Lê Quang Hưng –Cảm xúc thời gian trong thơ Xuân Diệu . Tạp chí Văn học số 1 – 1997. 13. Lê Quang Hưng –Cái Tôi độc đáo, tích cực của Xuân Diệu trong phong trào Thơ Mới . Tạp chí Văn học số 5-1990. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 14. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên) Từ điển Thuật ngữ Văn học. NXB ĐHQG Hà Nội 1998. 15. Nguyễn Hoành Khung “Nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới”. Xuân Diệu con người và tác phẩm. NXB Tác phẩm mới Hà Nội 1987. 16. Lê Đình Kỵ – Thơ Mới –Những bước thăng trầm . NXB TP HCM tái bản 1993. 17. Nguyễn Đăng Mạnh - Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn. NXB Giáo dục 1991. 18. Nguyễn Đăng Mạnh - Nhà văn tư tưởng và phong cách. NXB Tác phẩm Hà Nội mới 1991. 19. Nguyễn Đăng Mạnh “Vài cảm nghĩ về văn xuôi Xuân Diệu . Xuân Diệu về Tácm gia và Tác phẩm. NXB Giáo dục tái bản 2001. 20. Nguyễn Đăng Mạnh “ Những bài giảng về tác giả văn học trong tiến trình văn học hiện đại Việt Nam, Tập 2. NXB ĐHQG Hà Nội 1999. 21. Lê Hữu Nguyên–Xuân Diệu thơ và đờiX NXB Văn học Hà Nội 1998. 22. Vương Trí Nhàn - Sổ tay truyện ngắn. NXB Tác phẩm mới, Hà nội 1980. 23. Xuân Diệu –Từ điển văn học (viết chung). NXB Khoa học xã hội 1984. 24. Nguyễn Văn Long –Văn học Việt Nam trong thời đại mới. NXB Giáo dục 2002. 25. Thế Lữ- Tựa tập Thơ Thơ. Xuân Diệu về Tác gia và Tác phẩm. NXB Giáo dục, tái bản 2001. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 26. Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hoà - Phong cách học Tiếng Việt. NXB GD 1995. 27. Mã Giang Lân - Sự đa dạng của Xuân Diệu, Xuân Diệu tác gia và Tác phẩm. NXB GD tái bản 2001. 28. Vũ Ngọc Phan - Nhà văn hiện đại (2 tập). NXB KH Hà Nội 1989. 29. Vũ Đức Phúc - “Sự phát triển của chủ nghĩa lãng mạn tư sản ởViệt Nam và phong trào Thơ Mới” Tạp chí văn học số 5-1969. 30. Trần Đình Sử (Tuyển chọn)- Giảng văn chọn lọc văn học Việt Nam. NXB HN 1999. 31. Trần Đình Sử - Một số vấn đề thi pháp học hiện đại. BGD & ĐT - Vụ giáo viên HN 1998. 32. Hoài Thanh - Hoài Chân. Thi nhân Việt Nam. NXB Văn học HN, tái bản 2000. 33. Lưu Khánh Thơ- Xuân Diệu về Tác gia và Tác phẩm. NXB GD tái bản 2001. 34. Lưu Khánh Thơ- Xuân Diệu một tài năng đa dạng” Xuân Diệu về Tác gia vàTác phẩm . NXB GD tái bản 2001. 35. Phan Ngọc Thu - Xuân Diệu nhà nghiên cứu phê bình văn học. NXB Giáo dục 2003. 36. Phan Trọng Thưởng - “Cuối thế kỉ nhìn lại việc nghiên cứu, đánh giá văn chương Tự lực văn đoàn. Tạp chí văn học số 2 năm 2000. 37. M. KHRAPCHENCÔ- Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học. NXB Tác phẩm mới Hà Nội 1978. 38. M. KHRAPCHENC¤- S¸ng t¹o nghÖ thuËt hiÖn thùc, con ng•êi (2 tËp). NXB KHXH Hµ Néi 1984.