Luận văn Sản xuất vụ ba với sự phát triển nông nghiệp bền vững tỉnh An Giang

thành phần dinh dưỡng của đất. Sau đó là tính toán và đo đạt nguồn thu (khoáng hóa, cố định,..), nguồn chi (cây sử dụng, thất thoát,..) để có biện pháp sử dụng phân bón hiệu quả. Bón phân là biện pháp bù đắp những nguyên tố dinh dưỡng cây trồng lấy đi từ đất một cách tích cực nhất, nhằm duy trì và cải thiện độ phì nhiêu của đất. Sự vùi chất hữu cơ vào đất, đặc biệt kết hợp với phân vô cơ, thường làm sự phân hủy chất hữu cơ nhanh hơn nhờ hoạt động của vi sinh vật được tạo thuận lợi. Để duy trì độ phì nhiêu đất bằng cách bón phân phải chú ý đến những điều kiện sau: + Phân bón phải bù đắp cho đất những nguyên tố cây đã lấy đi từ đất. + Bón phân phải đúng thời gian, đúng liều lượng và đúng cách. + Không được sử dụng đơn thuần một loại phân mà phải kết hợp nhiều loại phân bón với nhau. + Không chỉ sử dụng hoàn toàn phân khoáng mà phải chú ý bù đắp chất hữu cơ cho đất. - Tuân thủ lịch thời vụ: Thời gian cắt vụ lúa trong năm phải đủ dài để đất “nghỉ”. Thời gian bỏ hoá đất sẽ giúp cho đất tích luỹ lượng dưỡng chất hữu dụng được tạo ra từ sự khoáng hoá chất hữu cơ và sẽ tạo nên sự gia tăng năng suất có ý nghĩa đối với cây trồng. Năng suất lúa đạt được từ độ phì của nguồn đạm tự nhiên trong đất không thể thay thế bằng cách tăng lượng đạm của phân bón. Bên cạnh đó, cắt vụ còn giúp giảm nguồn lưu tồn và áp lực của dịch hại. Vài năm trở lại đây, biện pháp xuống giống tập trung, cùng với khuyến cáo kiểm soát rầy nâu và bù lạch trong giai đoạn từ xuống giống đến đẻ nhánh tích cực đã phát huy hiệu quả trong phòng ngừa vàng lùn, lùn xoắn lá trên đồng lúa An Giang. Tuy nhiên, khi có dịch bệnh nghiêm trọng xảy ra phải kiên quyết bỏ vụ. Việc trồng các giống lúa cực ngắn ngày (như OMCS 2000, OMCS1490,..) để rút ngắn thời gian có lúa trên ruộng cũng được xem là giải pháp khả thi. Nhưng, chọn tạo được giống lúa vừa ngắn ngày, vừa cho năng suất và chất lượng cao vẫn đang là thách thức đối với các nhà chọn giống hiện nay. - Xử lý đất: Cày xới tự nó không mang lại chất dinh dưỡng cho đất, nhưng nó tạo điều kiện thuận lợi để huy động được các dưỡng chất có sẵn trong đất, cho phép rễ cây có thể hút thu tốt các dưỡng chất đã có. Mỗi loại cây có yêu cầu riêng về làm đất. Việc cày và phơi đất cung cấp những yếu tố cần thiết cho sự khoáng hoá chất hữu cơ và diệt trừ một phần cỏ dại, sâu, bệnh hại lưu tồn từ vụ trước. Cày xới cũng cải thiện chế độ khí của đất, làm cho đất có cấu trúc hợp lý, góp phần nâng cao sức sản xuất của đất. Nhiều kết quả thí nghiệm cho thấy, cày ải phơi đất trước gieo sạ 3 -4 tuần giúp cải thiện năng suất lúa ba vụ có ý nghĩa. Và tiếp theo đó, kỹ thuật cày vùi rơm rạ có sử dụng vi sinh phân hủy nhanh làm phân hữu cơ trả lại đồng ruộng và rút nước ruộng ở thời điểm 15 và 30 ngày sau khi sạ để giảm ngộ độc hữu cơ do cày vùi rơm rạ cần được áp dụng rộng rãi. - Quản lý nước: Nước nổi cần được tạo điều kiện để tràn lên đồng ruộng. Điều này sẽ giúp đất tăng độ phì do lượng phù sa bồi đắp, giảm ô nhiễm đất, nước do thuốc trừ sâu bệnh và ngăn chặn dịch hại. Bên cạnh đó, nước lên ruộng còn giúp cho thủy sinh động vật phát triển, bảo tồn và tăng đa dạng sinh học trong vùng đê bao. Để làm được điều này, hệ thống thủy lợi nội đồng (cụ thể là kênh mương, bờ bao, cống bọng, bơm điện,..) phải được hoàn thiện ở từng vùng, tiểu vùng để chủ động điều tiết nước. Nông dân nên tuân thủ canh tác “3 năm 8 vụ” và áp dụng chương trình “1 phải 5 giảm” theo khuyến cáo của ngành nông nghiệp. Các ngành chức năng cần phối hợp xây dựng kế hoạch và kiên quyết thực hiện biện pháp cho nước nổi tràn đồng luân phiên theo từng vùng, tiểu vùng thuộc thẩm quyền của mình. - Luân canh cây trồng hợp lý: Nhu cầu về chất dinh dưỡng của các loại cây trồng trong luân canh khác nhau làm cho chế độ dinh dưỡng trong đất không bị mất cân đối. Hệ rễ của các loại cây trồng cũng khác nhau, nên chúng có thể hút được chất dinh dưỡng ở những độ sâu khác nhau, làm cho đất không bị nghèo kiệt dinh dưỡng. Cây họ đậu là nguồn quan trọng nâng cao lượng đạm trong đất. Nhờ vào sự cộng sinh của vi khuẩn Rhizobium, các vi khuẩn này cố định đạm từ không khí vào trong nốt sần của rễ cây họ đậu. Theo nghiên cứu của Chapman và Myers (1987), rễ của đậu xanh, đậu nành chứa lượng đạm trung bình là 40 kg/ha. Nhiều tác giả cũng đã khẳng định trồng lúa sau vụ trồng cây họ đậu thường cho năng suất cao hơn so với trồng lúa sau vụ trồng không phải là cây họ đậu. Thí nghiệm gần đây về ảnh hưởng của hệ thống luân canh trên năng suất cây trồng cho thấy năng suất của lúa luân canh với một số cây màu cho năng suất cao hơn so với độc canh lúa. Đặc biệt là năng suất lúa cao nhất trên hệ thống luân canh lúa và khoai lang. Rễ khoai lang có sự kết hợp với vi khuẩn cố định N Azospirillum brasilense, cộng với quá trình xáo trộn đất do lên líp khi trồng và cuốc xới khi thu hoạch có thể đã làm tăng độ hữu dụng của các chất dinh dưỡng trong đất và do đó làm tăng năng suất lúa kế vụ khoai. Ngoài ra, việc luân canh lúa nước với cây trồng cạn còn giúp hệ sinh vật đất hoạt động tích cực. Phần lớn các hoạt động của sinh vật đất là có lợi do chúng phân huỷ chất hữu cơ để tạo thành chất mùn và do đó tạo các đoàn lạp trong đất giúp đất có cấu trúc tốt. Một số sinh vật đất có chức năng bảo vệ rễ cây trồng khỏi sự tấn công của nấm bệnh và ký sinh. Một số tạo ra kích thích tố tăng trưởng thực vật (phytohormone) giúp cây mọc tốt. Các vi sinh vật đất còn đóng vai trò thiết yếu trong chu trình đạm trong đất như amôn hoá, nitrat hoá, khử nitrat và cố định đạm. - Thông tin –tuyên truyền: Thực tiễn cho thấy, bất kỳ giải pháp nào muốn được nhanh chóng triển khai phải trúng và hợp lòng dân, nhưng quan trọng là nó phải đến được với người dân. Thông tin – tuyên truyền vừa là cầu nối, vừa là công cụ giúp các ngành chức năng và nông dân tìm được tiếng nói chung. Ở đây, mạng lưới khuyến nông mà đặc biệt là đội ngũ khuyến nông viên đóng vai trò hết sức quan trọng. Đội ngũ này đã, đang và sẽ giúp nông dân tiếp cận và thực thi các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước trong lĩnh vực nông nghiệp; đồng thời cập nhật và chuyển giao tiến bộ kỹ thuật, phương thức sản xuất cho nông dân. Thực tế sản xuất cho thấy, một số mô hình canh tác luân canh lúa – màu cho lợi nhuận và hiệu quả theo quy mô cao hơn sản xuất độc canh cây lúa. Tuy nhiên, các ngành chức năng cần phải tính toán để đưa ra khuyến cáo phù hợp một khi tỉ trọng cây màu trong cơ cấu cây trồng gia tăng đột biến. Bên cạnh đó, việc khuyến khích và hỗ trợ sản xuất theo các tiêu chuẩn thực hành nông nghiệp tốt (VietGap, Global Gap), xây dựng thương hiệu,.. cũng sẽ giúp nông dân tăng thêm thu nhập trên cùng một đơn vị diện tích. Theo PGS. TS. Nguyễn Bảo Vệ (Đại Học Cần Thơ), có 6 tiêu chí được đặt ra để chọn lựa một hệ thống canh tác đưa vào sản xuất, đó là: Sức sản xuất cao, lời nhiều, ổn định, bền vững, công bằng và tự chủ. Thực tế cho thấy, chọn một hệ thống canh tác thoả mãn cùng lúc 6 tiêu chí không dễ. Tùy vào yêu cầu ở mỗi giai đoạn phát triển của xã hội mà một (hay một số) tiêu chí nào đó được chọn làm chủ đạo. Nông dân là người trực tiếp thực hiện các biện pháp được đặt ra cho đồng đất của mình, nên cần phải thấu đáo tất cả những giải pháp trên. Hiện nay, một loạt các vấn đề mang tính toàn cầu như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, an ninh lương thực, quan hệ cung – cầu trong kinh tế hội nhập,.. đã đặt ngành nông nghiệp nước nhà đứng trước những thách thức mới, và An Giang cũng không nằm ngoài bối cảnh đó. Ở An Giang, trồng lúa 3 vụ/năm trong đê bao có thể đạt năng suất trên 17 tấn/ha, tuy nhiên, các nghiên cứu mang tính hệ thống về tác động của nó đến khía cạnh kinh tế - xã hội và môi trường còn rất hạn chế. Các giải pháp tổng thể cho vùng canh tác này có thể sẽ đưa mối quan hệ “4 nhà” lên một tầm cao mới, đòi hỏi mỗi “nhà” không ngừng nâng cấp vị thế của mình để thích ứng với môi trường mới. - Tăng cường đầu tư máy móc, thiết bị để đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa trong sản xuất nông - lâm nghiệp, giảm bớt sử dụng lao động thủ công trong quy trình canh tác, nâng cao chất lượng nông sản: + Khâu làm đất: Hiện tại, lượng máy cày, máy xới trong tỉnh đủ năng lực đáp ứng yêu cầu làm đất. Từ nay đến đến năm 2020, chỉ sửa chữa thay thế và hiện đại hóa. Vì vậy, Nhà nước cần có chính sách tín dụng, hỗ trợ vốn vay cho các thành phần kinh tế đầu tư thay thế và hiện đại hóa máy móc khâu làm đất. + Khâu gieo sạ lúa: Khuyến khích các Hợp tác xã và nông dân sử dụng công cụ gieo hàng để giảm lượng giống sạ bình quân 1 ha từ 100 -120 kg, tạo điều kiện thuận lợi trong tưới tiêu, làm cỏ, bón phân nhằm giảm chi phí sản xuất đầu vào cho nông dân. Phấn đấu đạt 90% diện tích sạ lúa theo hàng. + Khâu bơm tưới: Phấn đấu đầu tư hoàn chỉnh hệ thống trạm bơm điện kết hợp với tăng cường hệ thống bơm dầu để chủ động tưới tiêu trên toàn bộ diện tích canh tác, góp phần ổn định sản xuất và đẩy nhanh chuyển đổi cơ cấu mùa vụ trên từng tiểu vùng sinh thái. + Khâu thu hoạch (gặt đập): Đây là khâu có tỉ lệ cơ giới hóa đang ở mức thấp và thường xảy ra tình trạng thiếu lao động trong thời điểm thu họach tập trung. Hầu hết các loại máy gặt đập hiện có trên thị trường chưa đáp ứng được yêu cầu kỹ thuật, năng suất và hiệu quả còn thấp, giá bán cao, nên người dân chưa chấp nhận sử dụng. Vì vậy, đi đôi với việc cần xúc tiến nghiên cứu, chế tạo các loại máy mới, cần tiếp tục cải tiến kỹ thuật, giảm giá thành các loại máy hiện có, đồng thời có chính sách khuyến khích trang trại và các Hợp tác xã sử dụng các máy gặt đập phục vụ tại chỗ và làm dịch vụ cho các đối tượng khác. Phấn đấu đạt 30% -50% diện tích gieo trồng thu hoạch bằng máy. + Khâu phơi, sấy lúa: Thời gian qua, cùng với sự hỗ trợ của Chương trình DANIDA và các viện, trường, tỉnh An Giang đã tích cực thực hiện chương trình đầu tư máy sấy lúa với phương thức cho vay với lãi suất 0% trả dần trong 3 năm nhưng kết quả đạt được còn hạn chế. Vì vậy, đi đôi với khuyến khích người dân sử dụng sân phơi kết hợp lều nilon, chương trình máy sấy của tỉnh cần tập trung vào các giải pháp cụ thể sau:  Các nhà sản xuất máy sấy cần tiếp tục hạ giá thành hệ thống quạt, cải tiến công nghệ để nâng cao chất lượng sấy và cải tiến mẫu mã để người dân chấp nhận.  Khuyến khích các Hợp tác xã, doanh nghiệp đầu tư sân phơi, máy sấy các loại bằng các nguốn vốn ngân sách, vốn tự có, vốn vay để hỗ trợ người dân trong vùng.  Tuyên truyền, tập huấn để người dân hiểu hơn về công nghệ và lợi ích của sấy lúa, từ đó yên tâm đầu tư máy sấy. Đồng thời hỗ trợ vốn tín dụng với mức vay trên tài sản thế chấp cao hơn hiện nay (4-5 triệu đồng/công) và thời gian vay thích hợp (tối thiểu trên 4 năm). Phấn đấu đến năm 2020 đảm bảo năng lực sấy cho 40% sản lượng lúa cả năm. Đối với diện tích trồng hoa màu: - Giải pháp về tưới tiêu: Để đảm bảo bơm tưới và tiêu úng cho toàn diện tích rau màu cần đầu tư mới và nâng cấp các trạm bơm đã có cũng như xây dựng đường dây trung, hạ thế để phục vụ tưới tiêu. - Giải pháp về giao thông nội đồng: Nạo vét kênh tưới tiêu, dùng đất để xây dựng các tuyến đường cặp kênh để đi lại và vận chuyển vật tư: giống, phân bón,…và nguyên liệu ra điểm tập kết. - Giải pháp phục vụ kỹ thuật canh tác, thu hoạch, bảo quản: Xây dựng các trạm, chợ thu mua hoa màu, kho bảo quản và sơ chế, nguyên liệu sẽ được vận chuyển đến nhà máy chế biến, các nơi tiêu thụ trong và ngoài tỉnh. * Tăng cường công tác khuyến nông, lâm, ngư: - Nâng cao chất lượng công tác khuyến nông - lâm - ngư, đáp ứng yêu cầu chuyển đổi cơ cấu sản xuất nông lâm nghiệp và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn có hiệu quả cao. Đặc biệt, đưa chương trình đào tạo nghề cho nông dân vào các trường và các trung tâm dạy nghề. - Tiếp tục xây dựng và thực hiện các chương trình khuyến nông trọng điểm và chuyên sâu, nhằm chuyển giao nhanh những kết quả nghiên cứu về giống, các mô hình sản xuất có hiệu quả trên từng vùng sinh thái, tiết kiệm chi phí sản xuất, hạ giá thành sản phẩm, tăng khả năng cạnh tranh của nông sản hàng hóa. - Củng cố mạng lưới khuyến nông từ tỉnh xuống đến xã trên cơ sở tăng cường và nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ khuyến nông ở cấp huyện, bố trí cán bộ chuyên trách nông nghiệp cho xã, tổ chức tốt mạng lưới khuyến nông và cộng tác viên cơ sở nhằm làm tốt vai trò hướng dẫn nông dân chuyển đổi cơ cấu sản xuất. - Tăng cường kinh phí đầu tư từ ngân sách, tranh thủ các nguồn vốn tài trợ trong và ngoài nước cũng như kêu gọi các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh tham gia trực tiếp vào công tác khuyến nông. - Phối hợp chặt chẽ với các viện, trường, các trung tâm nghiên cứu, các đoàn thể, các cơ quan thông tin đại chúng, trên cơ sở phát huy có hiệu quả việc lồng ghép các chương trình, thực hiện xã hội hóa công tác khuyến nông. * Hình thành khu nông nghiệp công nghệ cao Tỉnh sớm quy hoạch, đầu tư xây dựng và đưa vào sử dụng khu nông nghiệp công nghệ cao nhằm nghiên cứu, sản xuất thử, ứng dụng và chuyển giao các công nghệ tiên tiến cho sản xuất và chế biến các sản phẩm nông - lâm nghiệp. 3.3.3 Giải pháp về thị trường và hợp tác hóa trong sản xuất Trong những năm gần đây, hàng nông sản của tỉnh nói chung ngày càng phong phú, đa dạng về chủng loại và chất lượng cũng được nâng lên đáng kể so với những năm trước đây. Mặc dù vậy, xung quanh việc tiêu thu nông sản hàng hóa vẫn còn nhiều vấn đề đặt ra từ việc quy hoạch sản xuất, chế biến và bảo quản sau thu hoạch cho đến vấn đề chất lượng hàng hóa. Các hoạt động liên kết ngành hàng giữa các tổ chức doanh nghiệp với nông dân, vấn đề thông tin thị trường, vấn đề hỗ trợ thu mua tạm trữ,… Những vấn đề này vẫn chưa được giải quyết căn bản nên giá trị hàng nông sản vẫn còn thấp và sức cạnh tranh yếu vẫn sẽ tồn tại là điều tất yếu. Cho nên để khắc phục được chuỗi những khó khăn, bất cập trên, nhằm đẩy nhanh tốc độ chuyển đổi cơ cấu cây trồng, mùa vụ, năng cao giá trị sản xuất nông nghiệp, nâng cao thu nhập cho nông dân, tiến đến phát triển một nền nông nghiệp bền vững tạo tiền đề, cơ sở cho quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa của tỉnh thì vấn đề liên kết hóa trong sản xuất để tìm thị trường đầu ra cho sản phẩm được coi là có vai trò quan trọng và then chốt nhất. Trong đó, sẽ tập trung giải quyết một số vấn đề căn cơ sau: - Liên kết giữa nông dân với nông dân: Trong thực tế nông dân có khối lượng sản xuất rất lớn nhưng quy mô sản xuất còn quá nhỏ lẻ và manh mún. Bản thân nông dân thì lại phi bảo hộ, vốn sản xuất rất ít. Vì vậy, khi có sản phẩm thì họ cứ bán tháo đi để chi trả cho các khoảng chi phí vật tư mà họ đã mua thiếu hoặc vay mượn trước đó nên giá cả thường thấp. Mặt khác, đa phần nông dân không có định hướng quy hoạch hoặc chạy theo phong trào mà thiếu thông tin thị trường nên thường xuyên phải đối mặt với nhiều rủi ro khi cung vượt quá cầu. Cho nên cần phải triển khai thực hiện tốt kế hoạch phát triển kinh tế tập thể, đề án phát triển kinh tế trang trại đến năm 2020, được UBND tỉnh phê duyệt nhằm khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi để kinh tế trang trại phát triển rộng khắp, hình thành nhiều vùng sản xuất nông sản hàng hóa có quy mô vừa và lớn cùng các tổ chức kinh tế hợp tác khác chuyển dịch mạnh mẽ sản xuất nông nghiệp của tỉnh theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tiếp tục củng cố, nâng chất những tổ hợp tác, hợp tác xã, câu lạc bộ nông dân, hiệp hội ngành nghề hiện có để đi vào hoạt động thiết thực phục vụ tốt cho sản xuất nông nghiệp và lợi ích của nông dân; đồng thời vận động nông dân tham gia vào các loại hình kinh tế hợp tác phù hợp. Trong đó phát triển mạnh mô hình tổ hợp tác theo ngành nghề, lĩnh vực sản xuất và hiệp hội ngành nghề trên tinh thần tự nguyện, tự giác, đảm bảo trên vùng nguyên liệu có hầu hết nông dân tham gia; mỗi xã có từ 2 - 3 câu lạc bộ nông dân giỏi đã thông qua đào tạo là lực lượng nồng cốt ở nông thôn. Hoạt động của hợp tác xã trong thời gian tới phải được đổi mới toàn diện; ngoài việc tổ chức lại sản xuất nông nghiệp, cần chú trọng mở mang ngành nghề, dịch vụ phù hợp khả năng quản lý và nhu cầu của thị trường (tiểu thủ công nghiệp, cơ khí, cung ứng điện, nước sạch, vệ sinh môi trường, vận chuyển,….) và không chỉ làm dịch vụ hỗ trợ nông nghiệp mà còn tổ chức hoạt động thương mại khác nhằm tăng thu nhập cho nông dân, tăng tích lũy cho đơn vị, thực sự là chỗ dựa vững chắc cho nông dân. - Liên kết giữa doanh nghiệp với nông dân: Bên cạnh hình thức liên kết ngang trong nông dân thì liên kết dọc giữa nông dân và doanh nghiệp chế biến thông qua các hợp đồng để chủ động nguồn hàng, ổn định chất lượng sản phẩm và bảo đảm tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm, làm gia tăng phần lợi ích của nông dân, doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng, chuỗi giá trị; đặc biệt là đối với các mặt hàng xuất khẩu là sự sống còn cho cả doanh nghiệp và nông dân trong bối cảnh kinh tế thị trường hiện nay. Tuy nhiên, trong thực tế vấn đề liên kết giữa các doanh nghiệp chế biến trong nước và xuất khẩu với nông dân còn quá lỏng lẻo. Phần lớn các hợp đồng hiện nay đều chưa có tính chất pháp lý và các chế tài để xử lý dẫn đến tình trạng nông dân cứ sản xuất theo phong trào còn doanh nghiệp thì không xây dựng được vùng nguyên liệu để có nguồn lực nhất định cho mình. Và kết quả là giá trị hàng nông sản của ta thường xuyên bị ép cấp, ép giá dẫn đến nhiều bất lợi và thua thiệt mà người thua thiệt chủ yếu là nông dân. Mới đây nhất câu chuyện về dưa hấu ở cửa khẩu Lạng Sơn là một ví dụ. Năm 2009, khi nghe nói dưa hấu tươi xuất khẩu sang Trung Quốc qua đường tiểu ngạch có giá cao, nông dân nhiều địa phương trong cả nước không cần điều tra thiệt hư về nhu cầu thị trường, không có điều kiện hợp đồng giữa người bán và người mua. Kết quả là lượng dưa hấu dư thừa quá nhiều dẫn đến bị ép cấp ép giá, người kinh doanh dưa hấu bị lỗ vốn nặng còn nông dân cũng không tiêu thụ được sản phẩm. Đối với mặt hàng lúa gạo, theo số liệu của viện chính sách và chiến lược phát triển nông thôn. Năm 2008, nước ta đã xuất khẩu được 4,7 triệu tấn gạo đạt giá trị hơn 2,8 triệu USD, đến năm 2009 xuất khẩu gần 6 triệu tấn gạo nhưng giá trị chỉ đạt hơn 2,6 triệu USD. Ngoài yếu tố giá cả thị trường thì nguyên nhân chủ yếu là do sức cạnh tranh yếu. Và với cây màu An Giang như cây hành, cây ớt,…cũng không thoát khỏi số phận trên. Cho nên cần phải tăng cường hơn nữa vai trò của các doanh nghiệp, các tổ chức hội ngành nghề, nhất là các doanh nghiệp nhà nước trong việc thu mua và chế biến nông sản, kinh doanh vật tư nông nghiệp, cung cấp tín dụng,… thông qua các hình thức hợp đồng với nông dân để chủ động cung ứng đầu vào cho sản xuất và tiêu thụ nông sản, nhất là ở khu vực sản xuất tập trung, các chợ đầu mối và các cụm dân cư theo tinh thần QĐ 80/2002/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. Khuyến khích và ưu đãi các thành phần kinh tế đầu tư vào lĩnh vực chế biến nông sản hàng hóa theo QĐ số 522/2002/QĐ-UB ngày 07/03/2002 của UBND tỉnh An Giang. Tạo điều kiện cho các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế trong tỉnh hợp tác liên doanh, liên kết với các doanh nghiệp trong khu vực ĐBSCL, ở thành phố Hồ Chí Minh và miền Đông Nam Bộ. Khai thác tối đa kinh tế biên giới và mở rộng hợp tác thương mại với Campuchia, đặc biệt là các sản phẩm từ cây màu. Có được như thế thì nông dân mới an tâm chuyển đổi sản xuất. - Liên kết giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp: Thực tế hiện nay cho thấy, vai trò của các doanh nghiệp, các hiệp hội ngành nghề chưa thật sự phát huy được tính chuyên nghiệp trong chuỗi sản xuất đến tiêu thụ nông sản. Điều này được thể hiện: Các doanh nghiệp chưa chủ động tìm kiếm thị trường, còn ỷ lại quá nhiều vào các gối hợp đồng xuất khẩu lớn từ Nhà nước: Nếu như trước kia ngoài hai quốc gia có sản lượng gạo xuất khẩu lớn là Thái Lan và Hoa Kỳ, trong những năm gần đây lại xuất hiện nhiều quốc gia xuất khẩu gạo mới nổi như: Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Myanma,… đã làm cho thị trường lúa gạo thế giới ngày càng cạnh tranh gây gắt, giá cả thiếu ổn định, rủi ro cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc đầu tư sản xuất cũng như thu nhập của nông dân. Và với An Giang là tỉnh có hơn 92,6% diện tích đất nông nghiệp được gieo trồng là cây lúa và gần 80% dân số toàn tỉnh là nông dân thì mối lo ngại trên càng nhân lên gấp bội. Tuy nhiên, nếu so sánh các quốc gia nhập khẩu gạo lớn như: Philippin, Indonesia, Negieria, Iran,…thì thị phần gạo nhập khẩu từ nước ta tại các quốc gia này luôn cao hơn Thái Lan, nhưng trong khi đó Thái Lan lại là nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới với số lượng hơn ta rất nhiều. Và điều này cho thấy việc xuất khẩu gạo nước ta còn lệ thuộc quá nhiều vào các thị trường lớn hiện nay. Các doanh nghiệp thường xuyên cạnh tranh không lành mạnh trong việc thu mua nông sản trong nước cũng như việc vượt rào phá giá trong xuất khẩu. Và điều này đã làm cho nông sản trong nước bị khủng hoảng thiếu giả tạo và giá trị nông sản xuất khẩu của ta thường bị ép giá hơn so với các mặt hàng nông sản của các nước trong khu vực. Trong thời gian qua số phận của hạt gạo, cây mía,…là ví dụ điển hình. Vì vậy, vấn đề đặt ra ở đây là cần phải nêu cao vai trò và trách nhiệm trong việc liên kết ngang giữa các doanh nghiệp, các hiệp hội ngành nghề với nhau, cũng như liên kết dọc với nông dân. Để mặt hàng nông sản Việt Nam nói chung và tỉnh nhà nói riêng ngày càng nâng cao sức cạnh tranh, chủ động hơn trong tiêu thụ và điều tiết giá cả thị trường. - Liên kết giữa Nhà nước với nhà doanh nghiệp và nhà nông: Trong việc hỗ trợ của chính phủ đối với nông nghiệp và nông dân hiện nay còn quá chung chung, cào bằng trong nông dân. Cần phải xem xét đánh giá lại là nông dân đã được hưởng lợi ở mức nào từ nguồn hỗ trợ của chính phủ. Cho nên chính phủ và Nhà nước cần phải hỗ trợ mang tính định hướng, trọng tâm, đúng đối tượng hơn mới đem lại lợi ích từ chính sách hỗ trợ. Ví dụ: cần phải đẩy mạnh hỗ trợ cho nông dân trong vùng đã được quy hoạch chuyển đổi cụ thể, những đối tượng tổ chức, hộ nông dân nào làm tốt mới có thể tiếp cận được với gối hỗ trợ để nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm. Chính sách hỗ trợ của nhà nước đối với doanh nghiệp có quá nhiều bất cập, chưa phù hợp với điều kiện thực tiễn. Nhà nước cần phải tạo ra một luật chơi bình đẳng để các doanh nghiệp tham gia thu mua xuất khẩu, tiêu thụ phải có trách nhiệm với nông dân. Vì thực tế là nhiều doanh nghiệp không đủ năng lực tài chính, không đủ năng lực thu mua, xuất khẩu nông sản vẫn cứ lao vào tham gia tranh thủ lợi dụng hỗ trợ từ Nhà nước gây rối loạn giá cả và thị trường. Mặt khác, những sản phẩm tốt do nông dân thực hiện theo các quy trình an toàn chất lượng và những sản phẩm kém chất lượng do những người lạc hậu lâu nay vẫn được đánh đồng lẫn lộn, khó lòng giữ vững để giúp nông dân sản xuất hàng hóa một cách bài bản. Nhà nước cần phải nâng cao vai trò chủ đạo hơn nữa trong việc quản lý, xử lý các hợp đồng kí kết giữa doanh nghiệp với nông dân. Tóm lại, từ trước đến nay trong sản xuất nông nghiệp ta vẫn áp dụng theo phương thức cũ, làm ra sản phẩm rồi sau đó mới loay hoay tìm thị trường hoặc chạy theo lợi nhuận phong trào mà ít chú ý đến đầu ra cho nông sản. Chính vì thế mà cái vòng luẩn quẩn, điệp khúc “được mùa lại mất giá” cứ lặp đi lặp lại, nông dân lên líp trồng màu khi cây màu được giá, rồi nông dân lại sang líp trồng lúa lại khi lúa có giá cao mà nguyên nhân mấu chốt là do quá trình liên kết giữa “4 nhà” còn quá nhiều lỏng lẻo và bất cập. Vì vậy, để đưa nền nông nghiệp tỉnh nhà phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, quy mô lớn, ổn định và bền vững mà trước mắt là trong sản xuất vụ ba đòi hỏi ta cần phải khắc phục những tồn tại hạn chế từ phương thức sản xuất cũ, nhanh chóng chuyển sang phương thức sản xuất mới. Khi đó, thị trường đầu ra được đặt lên hàng đầu, vai trò của Nhà nước là tiên phong và quan trọng nhất trong chuỗi liên kết “4 nhà”. Làm cho mối liên kết này ngày càng chặt chẽ hơn, dung hòa lợi ích hơn. Trong đó: - Dự báo thị trường: là nhiệm vụ chung của Nhà nước, nhà doanh nghiệp và nhà nông. Trong đó Nhà nước và nhà doanh nghiệp sẽ giữ vai trò chủ đạo. - Chọn đối tượng chuyển đổi sản xuất: Một khi đã dự báo được thị trường và đã có được thị trường rồi thì dựa vào đặc điểm của từng tiểu vùng đã được quy hoạch mà chọn đối tượng sản xuất cho phù hợp. Lúc này, nhà khoa học (khuyến nông), Nhà nước sẽ hướng dẫn, cung cấp giống, các tiến bộ khoa học kĩ thuật và công nghệ trong canh tác để nông dân áp dụng sản xuất, hỗ trợ vốn vay ưu đãi cho doanh nghiệp và nông dân, giám sát quá trình sản xuất,…. - Đầu ra cho sản phẩm: đây là khâu cuối cùng của chuỗi sản xuất. Thông qua các hợp đồng kí kết giữa nông dân với các doanh nghiệp chế biến trong nước và xuất khẩu, khi đó các nông sản của nông dân sẽ được bao tiêu đầu ra và nông dân sẽ hưởng lợi nhuận từ bằng đến cao hơn mức lợi nhuận đã thỏa thuận trong hợp đồng và các nhà doanh nghiệp chế biến khi đó sẽ có đủ nguồn lực nhất định để giao hàng cho đối tác thông qua các hợp đồng đã được kí kết. 3.3.4 Tích lũy ruộng đất đi đôi với chuyển đổi tư liệu sản xuất Nhằm đẩy nhanh quá trình Công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước và đạt được những mục tiêu phát triển kinh tế của tỉnh, cần phải xây dựng cơ cấu kinh tế “dịch vụ - thương mại, công nghiệp - xây dựng, nông nghiệp” cho hợp lý, theo hướng chuyển dịch tăng nhanh tỷ trọng khu vực II và khu vực III; từng bước chuyển dịch dần lao động nông nghiệp sang lao động công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ, theo hướng giảm lao động khu vực nông nghiệp từ 66,75% (2008) còn 59% (2010) đến năm 2020 là 50%, tăng lao động các ngành công nghiệp - xây dựng tương ứng là 11,5% - 14% - 20%, tăng lao động các ngành dịch vụ tương ứng là 21,75% - 25% - 30% để giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho lao động đang dôi dư trong nông nghiệp, nông thôn hiện nay. Để thực hiện được mục tiêu trên đòi hỏi phải có nhiều giải pháp đồng bộ như: đạo tạo, dạy nghề nâng cao trình độ, năng lực cho dân cư nông thôn, đưa lao động nông thôn đi làm việc ngoài huyện, ngoài tỉnh ở các khu công nghiệp, khu chế xuất, đưa lao động đi làm việc có thời hạn ở nước ngoài,...mà trong đó xây dựng các dự án và kêu gọi các tổ chức, cá nhân thuộc các thành phần kinh tế đầu tư cơ sở sản xuất, công nghiệp chế biến, kinh doanh trên địa bàn huyện liên quan đến các mặt hàng nông sản chủ lực của tỉnh, đặc biệt là thủy sản, rau màu để thu hút lao động giải quyết việc làm tại chổ được coi là tối ưu nhất. Một khi có được cơ cấu lao động hợp lý, tỉ lệ lao động trong lĩnh vực nông nghiệp ngày càng giảm là điều kiện quan trọng để thực hiện việc tích tụ ruộng đất. Đây là mục tiêu cao nhất để tiến đến một nền nông nghiệp phát triển bền vững. Bởi vì, để thực hiện Công nghiệp hóa - hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, chính sách tích tụ ruộng đất sẽ tạo ra các trang trại sản xuất nông sản hàng hóa qui mô lớn, hợp thành vùng sản xuất tập trung chuyên môn hơn, gắn kết với công nghiệp chế biến và mạng lưới phân phối tiêu thụ, thông qua hình thức “sản xuất theo hợp đồng” và chính sách giáo dục - đào tạo, khuyến nông để hình thành một đội ngũ nông dân trẻ có học thức. Khi đó, một số doanh nghiệp chế biến nông sản, để có nguồn nguyên liệu ổn định, có chất lượng, cũng đã áp dụng hình thức tổ chức trang trại dự phần. Doanh nghiệp thuê đất của các hộ nông dân, đầu tư giống, phân bón, khuyến nông và khoán lại cho các hộ nông dân thực hiện quá trình sản xuất, tạo ra nông phẩm cung cấp cho nhà máy. Đó cũng là một hình thức thuê đất để tích tụ ruộng đất tới qui mô đủ lớn và sản xuất theo hợp đồng. Hoặc ruộng đất sẽ không còn xé nhỏ, manh mún nữa nếu những nông hộ sở hữu ruộng đất nhiều có điều kiện sản xuất tốt hơn sẽ mua hoặc thuê đất từ những hộ có diện tích sản xuất ít, kém hiệu quả để lập ra các trang trại sản xuất với quy mô lớn và tất nhiên là hiệu quả kinh tế sẽ cao hơn. Còn những nông hộ đã nhường đất thì cũng không phải sợ thất nghiệp vì họ có thể làm “công nhân nông nghiệp” ngay trên mãnh ruộng trước kia của mình hay trở thành công nhân làm việc trong các xí nghiệp, nhà máy. Kết quả là thu nhập của cư dân nông thôn sẽ tăng cao, đời sống người dân được cải thiện nhanh chóng, tốc độ của quá trình đô thị hóa nông thôn sẽ nhanh và hợp lý. Điều này hoàn toàn phù hợp với “chương trình Nghị sự 21 của Việt Nam” về Phát triển nông nghiệp và nông thôn theo hướng bền vững. [8], [17], [23], [24] KẾT LUẬN Tóm lại, với diện tích đất canh tác gần phân nửa quỹ đất nông nghiệp gieo trồng cây hàng năm toàn tỉnh, chiếm khoảng 20% sản lượng lương thực cả năm, trong đó sản lượng hoa màu thực phẩm chiếm khoảng 40% sản lượng hoa màu thực phẩm cả năm của tỉnh cộng với những lợi thế so sánh vô cùng thuận lợi. Vụ ba đã trở thành một trong ba vụ sản xuất chính trong năm. Và trong chủ trương, đường lối phát triển nông nghiệp của tỉnh cũng đã xác định, vụ ba là vụ đóng vai trò tiên phong, có vị trí và ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong phát triển nông nghiệp. Đang mở ra bước ngoặt, hướng đi mới cho nền nông nghiệp tỉnh nhà phát triển ngày càng bền vững hơn. Từ thực tế sản xuất vụ ba trong những năm qua cũng đã chứng minh được rằng: - Sản xuất vụ ba đã phát huy được lợi thế tiềm năng đất đai, sản xuất theo hướng thâm canh tăng vụ, nâng hệ số sử dụng đất nông nghiệp của tỉnh lên gần 2,5 lần trong năm. - Quy hoạch được vùng sản xuất tập trung, chuyên canh, quy mô lớn kết hợp với việc phát triển ngành công nghiệp chế biến đã góp phần chuyển dịch cơ cấu lao động nông thôn ngày càng hợp lý hơn, đẩy nhanh quá trình đô thị hóa nông thôn. - Ảnh hưởng mạnh mẽ đến chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp của tỉnh. Và những thành công bước đầu trong quá trình chuyển đổi cơ cấu sản xuất nông nghiệp theo hướng kết hợp đầu tư theo chiều sâu các nông sản hàng hóa có lợi thế cao với đa dạng hóa các nông sản hàng hóa có giá trị kinh tế, phục vụ cho xuất khẩu nhằm nâng cao giá trị sử dụng đất nông nghiệp trên cùng một đơn vị diện tích, nâng cao thu nhập cho nông dân đã khẳng định là hướng đi đúng, cần được tiếp tục phát huy và đẩy nhanh hơn nữa trong những năm tới. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển và chuyển đổi cơ cấu sản xuất nông nghiệp phải gắn liền với việc đưa nhanh các tiến bộ khoa học - công nghệ mới vào sản xuất, đặc biệt là công nghệ sinh học, công nghệ sau thu hoạch để nâng cao năng suất, chất lượng và hạ giá thành nông sản hàng hóa; tăng cường khả năng liên kết “4 nhà” ngày càng chặt chẽ hơn cũng như phát triển mạnh công nghiệp chế biến và ngành nghề nông thôn, mở rộng ổn định thị trường tiêu thụ, tăng cường kết cấu hạ tầng và xây dựng nông thôn mới. Đó là những giải pháp quan trọng để góp phần đưa nông nghiệp – nông dân – nông thôn An Giang chuyển sang giai đoạn mới. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Võ Tòng Anh (2005), Quyết định của nông dân trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi trên địa bàn tỉnh An Giang, NXB Nông Nghiệp, Hà Nội. 2. Võ Tòng Anh, Dương Văn Nhã và CTV (2002), Nghiên cứu mối quan hệ lũ lụt, phù sa, dinh dưỡng đất và năng suất lúa, Dự án Bắc Vàm Nao II. 3. Lê Huy Bá (2006), Tài nguyên môi trường và phát triển bền vững, NXB Khoa học và Kỹ thuật. 4. Cục Thống kê An Giang (2008), Niên giám thống kê tỉnh An Giang 2008. 5. Nguyễn Minh Đông (2006), Hiệu quả luân canh lúa ba vụ với cây trồng cạn trong cải thiện khả năng cung cấp đạm liên quan đến thành phần chất hữu cơ trong đất tại huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang, Luận văn tốt nghiệp thạc sĩ khoa học đất, Đại học Cần Thơ. 6. Ngô Đình Giao (1998), Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa nền kinh tế quốc dân, NXB Chính trị quốc gia. 7. TS. Nguyễn Thị Bích Hường (2005), Chuyển đổi cơ cấu ngành kinh tế ở Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội. 8. PGS. TS Vũ Trọng Khải (2008), “ Tích tụ ruộng đất – Trang trại và nông dân”, Báo Nông Nghiệp, Đọc từ: 9. Đỗ Hoài Nam (1996), Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành và phát triển các ngành mũi nhọn ở Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội. 10. Huỳnh Đào Nguyên (2008), Hiện trạng canh tác và biện pháp cải thiện độ phì nhiêu đất, năng suất lúa canh tác 3 vụ trong đê bao tại huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang, Luận văn thạc sĩ khoa nông nghiệp, Đại học Cần Thơ. 11. Dương Văn Nhã (2006), Nghiên cứu tác động của đê bao đến đời sống KT – XH và môi trường tại một số khu vực có đê bao tại An Giang, Chương trình nghiên cứu Việt Nam – Hà Lan. 12. PGS.TS Đặng Văn Phan (2007), Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam, NXB Giáo dục. 13. TS. Nguyễn Trần Quế (2004), Chuyển dịch cơ cấu kinh tế Việt Nam trong những năm đầu thế kỉ 21, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. 14. Sở Khoa Học và Công Nghệ tỉnh An Giang (2007), Đánh giá môi trường tại các vùng đê bao khép kín trên địa bàn tỉnh An Giang. 15. Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn tỉnh An Giang (2008), Báo cáo chính thức về diện tích, năng suất, sản lượng cây trồng hàng năm; vụ Thu Đông từ 2003 – 2008. 16. Sở Nông Nghiệp và Phát triển Nông Thôn tỉnh An Giang, Báo cáo kết quả hoạt động ngành nông nghiệp từ năm 2003 đến 2008. 17. Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn tỉnh An Giang (2006), Điều chỉnh quy hoạch nông - lâm nghiệp tỉnh An Giang năm 2010, Dự đoán đến năm 2020. 18. Bùi Tất Thắng, Các nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội. 19. Trần Thị Mai Thi (2005), Điều tra và đánh giá tình hình kinh tế hộ của xã viên Hợp Tác Xã nông nghiệp Hòa Thuận, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang, Luận văn tốt nghiệp kỹ sư ngành Phát triển nông thôn, Đại học An Giang. 20. Lê Thông (2001), Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 21. Trần Thị Xuân Thùy (2006), Sự chuyển dịch cơ cấu ngành nông nghiệp tỉnh Kiên Giang trong thời kì công nghiệp hóa - hiện đại hóa, Luận văn tốt nghiệp đại học ngành Sư phạm địa lý, Đại học Cần Thơ. 22. Tổng cục thống kê (2008), Niên giám thống kê 2008, NXN Thống kê. 23. Cổ Hoài Tới (2009), Đánh giá hiệu quả kinh tế - xã hội của mô hình canh tác 3 vụ lúa so với 2 vụ lúa – 1 vụ màu tại huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang, Luận văn tốt nghiệp kỹ sư ngành Phát triển nông thôn, Đại học An Giang 24. Phạm Danh Tướng (2009), “Cải thiện độ phì đất lúa 3 vụ trong đê bao An Giang”, Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn tỉnh An Giang, Đọc từ: 25. Ủy Ban Nhân Dân tỉnh An Giang (2008), Đề án nông nghiệp, nông dân, nông thôn tỉnh An Giang đến năm 2020. 26. VTV2 online (2010), Định hướng thị trường nông sản Việt Nam. PHỤ LỤC 1. Các chỉ tiêu phân tích: * Lợi nhuận: (RAVC: Return Above Variable Cost) thu nhập trên biến phí RAVC = GR – TVC Trong đó: GR = Sản lượng x Đơn giá; (GR: Gross Revenue) TVC = Phí vật tư + Phí lao động; (TVC: Total Variable Cost) Mục đích: tính lợi nhuận của các mô hình sản xuất tiên tiến, đánh giá được các mô hình này có lợi nhuận cao hơn hay thấp hơn so với các mô hình phổ biến. * Hiệu quả đồng vốn: (TVCE: Total Variable Cost Efficiency) TVCE = RAVC/TVC Mục đích: tính được một đồng vốn biến phí mang lại bao nhiêu đồng lãi. * Lợi tức/nhân tố đầu tư: GR - TVC FACTOR….A Trong đó: nhân tố A (Factor A) là lao động hoặc vật tư. Mục đích: đánh giá mức sử dụng đồng vốn và công lao động so với lợi nhuận thu được từ các mô hình sản xuất. * Tỷ số lợi nhuận mô hình sản xuất tiên tiến/phổ biến RACV2 RB = (RB: Rate of Benefit) RAVC1 Trong đó: RACV2: lợi nhuận mô hình sản xuất tiên tiến RACV1: lợi nhuận mô hình sản xuất phổ biến * Tỷ số lợi tức/chi phí biên: (Marginal Benefit Cost Rate) là tỷ số giữa lợi nhuận tăng thêm và chi phí tăng thêm trên một đơn vị diện tích 1 ha. RACV2 - RACV1 MRR = TVC2 – TVC1 Trong đó: RACV2 : lợi nhuận mô hình sản xuất tiên tiến RACV1: lợi nhuận mô hình sản xuất phổ biến TVC2: tổng chi phí mô hình sản xuất tiên tiến TVC1: tổng chi phí mô hình sản xuất phổ biến Mục đích: tính được lợi nhuận tăng thêm khi chi phí gia tăng của các mô hình tiên tiến so với mô hình phổ biến. * Tỷ doanh thu/chi phí biên: (MRCR: Marginal Revenue Cost Rate): là tỷ số giữa mức thu tăng thêm và mức chi tăng thêm trên một đơn vị diện tích 1 ha của mô hình tiên tiến so với mô hình phổ biến. GR2 – GR1 MRCR = TVC2 – TVC1 Trong đó: GR2: tổng thu mô hình sản xuất tiên tiến GR1: tổng thu mô hình sản xuất phổ biến TVC2: tổng chi phí mô hình sản xuất tiên tiến TVC1: tổng chi phí mô hình sản xuất phổ biến Mục đích: so sánh doanh thu tăng thêm giữa các mô hình sản xuất tiên tiến với mô hình sản xuất phổ biến: Nếu MRCR > 1 thì doanh thu mô hình sản xuất tiên tiến hiệu quả hơn mô hình sản xuất phổ biến. Nếu MRCR = 1 thì hiệu quả đầu tư không thay đổi. Nếu MRCR < 1 thì doanh thu mô hình sản xuất tiên tiến không hiệu quả bằng mô hình sản xuất phổ biến. - Các tỷ số RAVC, TVCE, lợi tức/nhân tố đầu tư: phản ánh hiệu quả kinh tế của bản thân mô hình đó. - Các tỷ số RB, MRCR, MRR: dùng để so sánh hiệu quả kinh tế của mô hình tiên tiến so với mô hình phổ biến. Khi các tỷ lệ này bằng nhau thì tiếp tục xét đến các tỷ số RAVC, TVCE, lợi tức/nhân tố đầu tư để xác định mô hình nào hiệu quả hơn. 2. Ảnh hưởng tiêu cực của việc sản xuất liên tục ba vụ lúa trong năm qua nhiều năm. Ảnh hưởng đến năng suất Nghiên cứu của Olk và Cassman (2002), năng suất ban đầu của lúa đạt đến tiềm năng tối đa, sau đó giảm khoảng 35% khi canh tác hai, ba vụ liên tục 20 - 30 năm. Kết quả thí nghiệm trên đất lúa ba vụ ở Viện Nghiên cứu lúa Quốc tế Philippines, năng suất lúa giảm khi canh tác liên tục 24 năm khoảng 3 tấn/ha (mùa khô) tương ứng 38% và 2 tấn/ha vào mùa mưa tương ứng giảm 50% so với năng suất ban đầu (Cassman et al., 1995). Năng suất hạt có liên quan đến lượng N hữu dụng trong đất và khả năng hấp thu N của cây trồng (Cassman et al., 1997). Giảm dần khả năng cung cấp N của đất, hiệu quả hấp thu N và sử dụng phân N chưa hiệu quả có thể là nguyên nhân làm giảm năng suất (Cassman et al., 1995; Dawe et al., 2000; Dobermann et al., 2000). Ở 30 thí nghiệm dài hạn vùng nhiệt đới và bán nhiệt đới của Châu Á, với hệ thống độc canh cây lúa nước cho thấy tất cả năng suất đều giảm, tuy nhiên năng suất vào mùa khô có thuận lợi hơn (Dawe et al., 2000). Trong thí nghiệm dài hạn của Ladha et al. (2003) có 22% trường hợp năng suất lúa giảm, là do sự suy giảm C tổng số, N, Zn và P hữu dụng trong đất làm giảm sự phát triển của cây trồng, giảm bức xạ mặt trời và tăng nhiệt độ tối thiểu là những tiềm năng làm cho năng suất lúa giảm. Theo Schmidt-Rohr et al. (2004), tăng vụ lúa nước trong thời gian dài dẫn đến giảm năng suất một cách ý nghĩa, là do giảm sự hữu dụng của nitrogen trong đất, mà phần lớn bị giữ ở chất hữu cơ trong đất. Qua phân tích lượng tăng trong đất canh tác ba vụ lúa, nitrogen amide có cấu trúc vòng thơm trong thành phần acid humic ở đất lúa ba vụ ngập liên tục, vì nitrogen liên kết trong hợp chất hữu cơ không hữu dụng cho cây trồng, điều này có thể giải thích làm cho năng suất giảm. Nhiều nghiên cứu về nguyên nhân của giảm năng suất lúa trong điều kiện canh tác ba vụ liên tục cho thấy do cây trồng giảm sự hấp thu lượng đạm hữu cơ trong đất, do giảm sự khoáng hóa đạm trong suốt mùa vụ (Cassman et al., 1995; Dobermann et al., 2000). Theo Olk et al. (2006) là do sự thiếu N, làm giảm sự hấp thu N từ đất vào giữa vụ, ức chế sự khoáng hóa N liên quan đến sự tích lũy N xãy ra đồng thời với sự tích lũy phenol trong đất. Nghiên cứu ở Philippines cho thấy canh tác lúa nước liên tục trong thời gian dài năng suất giảm là do cây trồng giảm sự hấp thu nitrogen khoáng hóa từ chất hữu cơ trong đất. Kết quả phân tích đất cho thấy có sự tích lũy hợp chất phenolic lignin trong chất hữu cơ. Qua phân tích nuclear magnetic resonance spectroscopy về lượng lignin - liên quan đến nitrogen được tìm thấy ở đất lúa ba vụ trong các thí nghiệm dài hạn ở Philippines. Phân hũy yếm khí của tồn dư thực vật là điểm đặc trưng của cây trồng trong điều kiện yếm khí thúc đẩy sự tích lũy hợp chất phenolic lignin và kết hợp với N trong đất (Olk et al., 2006). Ở Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL), trên đất phù sa không phèn, yếu tố giới hạn năng suất chính là chất dinh dưỡng và bón phân sẽ làm gia tăng năng suất cây trồng rõ rệt. Trong điều kiện trồng lúa ba vụ nhiều năm, tầng đế cày sẽ dày lên theo thời gian là yếu tố giới hạn bộ rễ phát triển, làm ảnh hưởng đến khả năng hút dinh dưỡng của đất (Dương Văn Nhã, 2006). Trồng ba vụ lúa liên tục trong năm sẽ dẫn đến kết quả là: đạm tổng số, chất hữu cơ, lân tổng số có khuynh hướng giảm dần theo thời gian (Trần Quang Tuyến, 1997). Với việc độc canh cây lúa, sản xuất hai hay ba vụ lúa trong năm thì cả lượng phân bón sử dụng, thời gian đất ngập nước và tổng lượng chất hữu cơ để lại từ rễ lúa và gốc rạ đều tăng. Do đó dưới điều kiện yếm khí, hoạt động của vi sinh vật giảm, tồn dư của cây trồng tích lũy dần trong chất hữu cơ của đất lúa. Duy trì độ phì nhiêu của đất dưới điều kiện tăng vụ là vấn đề được đặt ra, cây trồng canh tác liên tục trong thời gian dài là nguyên nhân làm thay đổi đặc tính đất (Cassman et al., 1995). Theo Cassman et al. (1995, 1997), canh tác lúa liên tục sau 10 năm năng suất giảm được xác định do các nguyên nhân: (1) giảm đặc tính di truyền của giống lúa, (2) do thay đổi khí hậu, (3) thời gian dài làm thay đổi hóa tính của đất ngập nước ảnh hưởng đến khả năng cung cấp dinh dưỡng của đất, (4) thay đổi chất lượng chất hữu cơ của đất làm giảm khả năng cung cấp N của đất, (5) vi sinh vật trong đất ngập nước thay đổi, (6) thiếu N hoặc ngộ độc do các dinh dưỡng khác như Zn, B, (7) giảm sự hấp thu N từ rễ, (8) giảm số lượng, mật số rễ, (9) canh tác liên tục làm tăng áp lực sâu bệnh hại. Thí nghiệm dài hạn của Cassman và Pingali (1995b), cây lúa được trồng liên tục dưới điều kiện ngập nước, dịch hại được quản lý tốt nhưng năng suất giảm, cho thấy chất lượng đất bị giảm. Ảnh hưởng khả năng cung cấp đạm hữu dụng ở đất lúa Đất bị ngập nước làm thay đổi lý, hoá, sinh học ảnh hưởng lớn đến động thái của độ phì nhiêu đất và sự phát triển của cây lúa nước (Sahrawat, 2004). Đạm là yếu tố giới hạn năng suất chủ yếu trên đa số loại đất và cây trồng ở ĐBSCL, ở đất phù sa có hàm lượng đạm từ trung bình đến khá. Cây lúa hấp thu 2/3 tổng lượng N từ đất, còn lại 1/3 từ phân vô cơ (Koyama, 1975; Patrick và Reddy, 1976). Sự mất N từ phân vô cơ và hiệu quả sử dụng phân kém, vì vậy nguồn N cung cấp từ đất quan trọng cho sự phát triển của lúa (Vo Thi Guong et al., 1994). Nghiên cứu của Olk et al. (2007), một lượng lớn nitrogen trong đất sẽ phóng thích từ từ dưới dạng hữu dụng cho cây trồng. Ở Châu Á nhiệt đới, năng suất hạt và cây trồng hấp thu lượng N phóng thích giảm dài hạn đối với canh tác lúa nước hai – ba vụ trong năm. Khả năng cung cấp N của đất cao cũng có liên quan đến chứa nhiều C hữu cơ và sự khử Fe (Sahrawat và Narteh, 2003). Sự tăng vụ có liên quan đến tình trạng đất ngập liên tục. Trong một số thí nghiệm, canh tác lúa liên tục 20 – 30 năm sự sinh trưởng của cây giảm, cây thiếu N vào giai đoạn từ giữa đến cuối chu kỳ sinh trưởng, do lượng N hữu dụng trong đất giảm, lượng N tổng số trong đất thì không thay đổi, thậm chí còn tăng (Cassman et al., 1995). Trong thời gian dài, cây trồng hấp thu đạm từ nguồn chất hữu cơ của đất giảm dưới điều kiện sản suất lúa nước (Oryza sativa L.) liên tục. Giảm sự hữu dụng thì có liên quan đến sự tích lũy hợp chất phenolic lignin trong chất hữu cơ của đất, hợp chất này sẽ kiềm giữ đạm. Có giả thuyết cho rằng giảm lượng N hữu dụng nguyên nhân chủ yếu từ phân hũy yếm khí của tồn dư cây trồng trong đất, phân 15N- đánh dấu được sử dụng ba lần trong một vụ để so sánh phân hũy yếm khí với phân hũy háo khí đối với mô hình lúa – lúa và lúa – bắp. Kết quả cho thấy có sự ức chế N khoáng hóa đối với mô hình lúa – lúa khi tồn dư thực vật được phân hũy yếm khí, cả N15 và N tổng số đều bị cố định từ giữa giai đoạn sinh trưởng của cây (Olk et al., 2007). Ở mô hình lúa – lúa, số lượng hợp chất phenolic chiếm 35% với điều kiện phân huỷ yếm khí cũng như phân huỷ háo khí. Sự tích luỹ hợp chất phenol làm ức chế sự khoáng hoá N ở mô hình lúa – lúa với sự phân huỷ yếm khí của tồn dư thực vật, giả thiết cho rằng hợp chất phenolic lignin kết hợp với N hữu cơ khi canh tác lúa liên tục, canh tác ba vụ lúa trong thời gian dài (Schmidt - Rohr et al., 2004). Đất ngập nước thường xuyên thuận lợi cho sự tích lũy các hợp chất lignin trong đất và sự phân hũy mùn ở đất ngập nước xãy ra với tốc độ chậm hơn đất không ngập nước (Nguyễn Xuân Cự, 2005). Khi ngập nước thường xuyên, thiếu oxy làm hạn chế hoạt động của vi sinh vật đất, là nguyên nhân chính làm trì hoãn sự phân hũy lignin, dẫn đến tích lũy các nhóm phenolic, có nguồn gốc từ lignin vào thành phần mùn của đất (Olk và Cassman, 2002). Sự tích lũy của tồn dư lignin phenolic làm giữ chặt lượng N trong đất (Olk et al., 1998; 2006). Canh tác lúa hai vụ lúa trong năm trong thời gian dài ở vùng nhiệt đới làm giảm N hữu dụng trong đất và năng suất hạt, trong đất tích lũy phenols. Trong suốt 4 năm, điều kiện phân hũy yếm khí dẫn đến làm giàu hợp chất phenolic và giảm sự khoáng hóa N từ chất hữu cơ (22 kg N/ha) so với phân hũy thoáng khí. Sự ức chế khoáng hóa N có liên quan đến giàu hợp chất phenol vào giữa đến cuối vụ, sinh khối của chất thải thực vật đạt cao nhất. Phân hũy yếm khí của chất thải thực vật ức chế sự khoáng hóa N trong suốt giai đoạn sinh trưởng và làm tích lũy hợp chất phenol, trong thời gian dài giảm năng suất hạt (Olk và Cassman, 2002). Phân huỷ yếm khí của tồn dư thực vật thường xãy ra khi canh tác lúa nước ở Châu Á, là nguyên nhân làm giảm sự hấp thu N từ đất của cây trồng xãy ra khi canh tác lúa liên tục, không chỉ đơn thuần là số lượng N khoáng hoá mà còn liên quan đến thời gian khoáng hoá N, liên quan đến nhu cầu N của cây trồng (De Datta, 1981). N hữu dụng bị kiềm giữ ở đất lúa ngập nước thì cao hơn so với trong đất thoáng khí (Ponnamperuma, 1976; Dobermann và Fairhurst, 2000). Sự khoáng hoá chất hữu cơ và sự bất động nitrogen ở đất ngập nước ít hơn đất thoáng khí (Borthakur và Mazunda, 1968). Ở vùng thâm canh lúa ba vụ trong năm, độ phì nhiêu đất thấp, đất bị nén dẽ, vì thế yếu tố vật lý đất có ảnh hưởng bất lợi cho sự phát triển của bộ rễ và giảm tiến trình sinh học trong đất: giảm sự khoáng hoá và sự cung cấp N trong đất thông qua sự khoáng hoá N hữu cơ (Trần Bá Linh và ctv, 2002). Phân 15N được sử dụng cho lúa để so sánh rơm rạ phân huỷ trong điều kiện yếm khí và háo khí. Kết quả cho thấy sự phóng thích 15N dưới dạng hữu dụng khi rơm rạ phân huỷ trong điều kiện háo khí nhiều hơn là phân huỷ ở điều kiện ngập nước (Olk et al., 2007). Ảnh hưởng đến tình trạng khử của đất Đất ngập nước làm thay đổi hàng loạt tính chất lý – hoá – sinh học đất và các chất dinh dưỡng quan trọng của cây lúa. Khi ngập nước, rễ chịu ảnh hưởng điển hình bởi sự thiếu oxy và hàng loạt những thay đổi do tình trạng khử, giữa đất và không khí cản trở (Ponmamperuma, 1981). Ở lúa ngập nước, gần chóp rễ tiềm thế oxy hoá khử tăng đáng kể. Sự khử ở vùng rễ xảy ra khác nhau, mạnh nhất ở 1 mm trở lại, đất khử đến 4 mm, sự khử yếu dần. Tiến trình oxy hoá xãy ra ở vùng rễ phụ thuộc vào lượng oxygen cung cấp đến rễ (Flessa và Fischer, 1992). Tiềm thế oxy hóa khử (redox potential: Eh) chỉ tình trạng oxy hoá hay tình trạng khử trong đất, là một trong nhiều tiêu chuẩn chất lượng khó của đất đặc biệt trên đất lúa (Tanji et al., 2003). Cây trồng cạn sẽ không phát triển bình thường trong điều kiện khử kéo dài. Cây lúa thì ngược lại, phát triển bình thường trong điều kiện ngập nước vì có một hệ thống chuyển vận oxy từ thân lá đến rễ (Đặng Thị Thanh Loan, 2007). Tình trạng khử ở đất lúa ngập nước được đo bằng tiêu chuẩn, quá trình oxy hóa khử ở đất lúa xảy ra nhanh và thay đổi lớn ở điều kiện ngập yếm khí (De Laune et al., 1981). Trong đất lúa giàu chất hữu cơ ngập nước, đất khử cao, bộ rễ có triệu chứng phát triển rất kém có liên quan đến các hợp chất giảm sự tăng trưởng được sinh ra trong tiến trình khử (acid hữu cơ, sulfide, CO2). Trong đất lúa bị ngập lâu ngày, điều kiện khử mạnh, các chất khử: Mn2+, Fe2+, H2S có thể tích luỹ cao đến mức gây độc cho sự phát triển của lúa (Đặng Thị Thanh Loan, 2007; Nguyen Bao Ve et al., 2002). Và sự thay đổi nhanh xảy ra ở đất lúa là do sự phân huỷ chất hữu cơ bao gồm rơm rạ (Tanji et al., 2003). Ảnh hưởng đến chất hữu cơ trong đất Chất hữu cơ đóng vai trò chủ yếu ở đất ngập nước. Chất hữu cơ trong đất là nguồn cung cấp N ở đất lúa nước (Ponnamperuma, 1984) và là chỉ số của N hữu dụng ở đất lúa nước. Mối quan hệ giữa chất hữu cơ và sự khoáng hóa N là điều kiện để xác định nhu cầu N ở đất lúa nước. Cả số lượng và chất lượng chất hữu cơ ảnh hưởng đến sự khoáng hóa N ở đất lúa nước (Sahrawat, 2006). Sự thay đổi khí hậu và cách sử dụng đất có ảnh hưởng ý nghĩa đến động thái chất hữu cơ trong đất, đặc biệt quan tâm đến tỉ lệ vòng quay của đất (Rustad et al., 2001; West và Marland 2002). Tính hoá học tự nhiên của chất hữu cơ trong đất trở nên kém mùn hơn với sự tăng canh tác lúa nước và đất bị ngập nước (Olk et al., 1996; 1998). Theo Howeler và Bouldin (1971), ở đất ngập nước tỉ lệ phân hũy chất hữu cơ thấp do thiếu oxygen . Ở đất lúa, sự phân huỷ chất hữu cơ thường giới hạn nên dẫn đến tích luỹ chất hữu cơ ở điều kiện ngập, làm tăng nồng độ phosphorus và làm giảm potassium (Chen-Ming et al., 1994). Với các sản phẩm phân huỷ, chất hữu cơ được chia làm 2 dạng: (1) dạng hữu dụng chiếm 10 – 20% tổng số chất hữu cơ trong đất, (2) dạng khó phân huỷ có cấu trúc đa phân tử, đây là thành phần chính liên kết với các khoáng sét tạo nên đất hữu cơ (Brady và Well, 1996).