Luận văn Thơ ca Huyền Quang - Con đường của thiền và cái đẹp

ù, Thieàn hoïc cuûa hai oâng cuõng coù nhieàu ñieåm khaùc bieät. Tuy cuõng chòu aûnh höôûng 101 chuû yeáu cuûa caùc boä kinh lôùn nhö Baùt Nhaõ, Kim Cöông, Hoa Nghieâm, … nhöng Vöông Duy coøn chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa kinh Duy Ma Caät, thaäm chí ngöôøi ñôøi coøn goïi oâng laø Vöông Ma Caät. Moät trong nhöõng tö töôûng chính cuûa kinh Duy Ma Caät laø ñeà cao, ca ngôïi caùc cö só Thieàn tu haønh taïi gia, xuaát gia vaø tu taïi gia khoâng phaân bieät: “Boà Taùt duïc ñaéc Tònh Ñoä, ñöông tònh kì taâm, tuøy kì taâm tònh, taéc Phaät ñoä tònh” (boà taùt muoán ñeán coõi tònh ñoä, phaûi tònh taâm, theo caùi taâm ñaõ tònh aáy laø ñeán coõi Phaät thanh tònh) chæ caàn “thaâm taâm thanh tònh, y Phaät trí tueä, taéc naêng kieán thöû Phaät ñoä thanh tònh” (coõi loøng thanh tònh, nöông theo trí tueä cuûa Phaät laø coù theå ñeán ñöôïc coõi Phaät thanh tònh) [61]. Coù leõ vì theá maø Vöông Duy khoâng nghó ñeán vieäc xuaát gia maëc duø veà cuoái ñôøi oâng soáng ñôn ñoäc sau khi vôï qua ñôøi maø con caùi thì khoâng coù. Noùi chung, Thieàn hoïc cuûa Vöông Duy vaø Huyeàn Quang coù nhieàu neùt töông ñoàng, tuy coù nhöõng khaùc bieät veà hình thöùc tu Thieàn. Caû hai oâng ñeàu thoâng hieåu Nho hoïc, sau ñoù môùi chuyeån sang tham cöùu Thieàn hoïc Nam toâng vaø ñeàu ñaït ñaïo. Theá giôùi quan vaø nhaân sinh quan Thieàn hoïc cuûa caû hai oâng ñeàu ñöôïc phaûn chieáu moät caùch sinh ñoäng linh hoaït trong caùc saùng taïo ngheä thuaät. Veà thô ca, Vöông Duy vaø Huyeàn Quang ñeàu ñöôïc ñaùnh giaù laø nhöõng nhaø thô taøi hoa cuûa neàn thi ca Trung Quoác vaø Vieät Nam. Töø goùc ñoä thô ca ngheä thuaät, Vöông Duy ñöôïc bieát ñeán tröôùc heát laø moät ngheä syõ, nhöõng taùc phaåm thô ca vaø hoäi hoïa cuûa oâng thôøi kyø tröôùc 40 tuoåi ñöôïc ñaùnh giaù laø tieâu bieåu cho phaùi thi hoïa sôn thuûy ñieàn vieân; coøn caùc saùng taùc thôøi kyø löu truù taïi Voõng Xuyeân trang veà sau mang ñaäm maøu saéc Thieàn ñeán möùc trong caùc ñaïi thi haøo ñôøi Ñöôøng, oâng ñöôïc toân xöng laø Thi Phaät. Coøn Huyeàn Quang ñöôïc bieát ñeán tröôùc heát laø moät Thieàn sö 102 ñaït ñaïo cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm, nhöng coát caùch ngheä syõ trong oâng theå hieän ôû nhöõng baøi thô khoâng naëng neà thuyeát giaûng giaùo lyù Thieàn maø ñaày yù vò tröõ tình. Coù theå thaáy, cuoäc ñôøi vaø thôøi ñaïi maø Vöông Duy vaø Huyeàn Quang ñaõ soáng coù raát nhieàu ñieåm töông ñoàng vaø ñeàu coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán theá giôùi quan cuõng nhö nhaân sinh quan phaûn aùnh trong thô ca cuûa hai oâng. Veà maët ngheä thuaät, tuy xuaát phaùt ñieåm cuûa hai oâng trong ngheä thuaät khoâng gioáng nhau, nhöng khi boû qua nhöõng ñieàu ñoù, tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi theá giôùi thô ca cuûa Vöông Duy vaø Huyeàn Quang, chuùng ta seõ caûm nhaän ñöôïc caû phong thaùi Thieàn an nhieân tónh taïi vaø coát caùch ngheä syõ töï do phoùng khoaùng cuûa caû hai, moät Vöông Duy, thi só – Thieàn gia vaø moät Huyeàn Quang, Thieàn sö – thi só. 3.1.3. So saùnh tö töôûng xuaát theá - nhaäp theá cuûa Vöông Duy vaø Huyeàn Quang Trong khoaûng hôn hai möôi naêm cuoái ñôøi, Vöông Duy tuy vaãn laøm quan trong trieàu, töø naêm 739 ñeán naêm 755, oâng laàn löôït ñöôïc thaêng giöõ nhieàu chöùc vuï nhö Kheá Lang Boä trung (742), Caáp Söï trung (755), em trai oâng laø Vöông Taán cuõng giöõ chöùc Thò Ngöï Söû, ñöôïc ngöôøi ñôøi troïng neå; nhöng oâng ñoàng thôøi cuõng daønh nhieàu thôøi gian aån cö nôi Voõng Xuyeân trang (Nay laø Chung Nam sôn, huyeän Lam Ñieàn, tænh Thieåm Taây) ñeå nghæ ngôi tu döôõng tinh thaàn. Ñieàu naøy phaûn aùnh trieát lyù xuaát theá – nhaäp theá thuù vò cuûa oâng. Tuy hoaïn loä khoâng thuaän lôïi, laïi gaëp phaûi thôøi theá roái ren, nhöng Vöông Duy khoâng vì theá maø laùnh boû cuoäc ñôøi, vaøo nuùi aån daät nhaèm baûo toaøn phaåm giaù trong saïch cuûa mình tröôùc cuoäc ñôøi oâ troïc nhö nhieàu nhaø Nho khaùc. Ngöôïc laïi, oâng luoân giöõ cho mình tinh thaàn laïc quan tröôùc nhieàu ñoåi thay cuûa cuoäc ñôøi. Ñaøm Chieâu Vieâm trong cuoán Hoàng traàn Phaät ñaïo giaùc Voõng Xuyeân ñaõ ñaùnh giaù cao 103 thaùi ñoä nhaân sinh cuûa Vöông Duy: “Vöông Duy tuy gaëp phaûi nhöõng baát haïnh cuûa cuoäc ñôøi, nhöng oâng ñöa noã löïc phaán ñaáu cuûa mình hoøa nhaäp vaøo theá giôùi khaùch quan khoâng ngöøng bieán hoùa vaø voøng luaân hoài cuûa töï nhieân, laáy baûn tính khoâng ngöøng bieán ñoåi cuûa theá giôùi laøm ñieåm töïa cho noã löïc khoâng ngöøng cuûa baûn thaân. Nguyeân taéc öùng bieán linh hoaït vaø thaùi ñoä nhaân sinh luùc naøo cuõng ôû trong cuoäc theá naøy laø moät bieåu hieän ñaëc bieät cuûa ñöùc ñoä noàng haäu caûm hoùa vaïn vaät.” [66, tr.70] Vöông Duy vöôït thoaùt khoûi nhöõng öu phieàn veà söï theá ñeå hoøa nhaäp vaøo theá giôùi khaùch quan khoâng ngöøng bieán ñoåi, thaäm chí coøn laáy chính söï bieán ñoåi ñoù laøm ñieåm töïa cho nhöõng noã löïc khoâng ngöøng cuûa baûn thaân. Ñoù laø thaùi ñoä nhaäp theá tích cöïc cuûa oâng, bò bieám chöùc nhieàu laàn, song moãi laàn oâng ñeàu giöõ cho mình nieàm hi voïng, cho ñeán taän cuoái ñôøi. Song, beân caïnh ñoù, Vöông Duy cuõng thöôøng daønh cho mình nhöõng khoaûng thôøi gian soáng an laønh trong nuùi taïi Voõng Xuyeân trang. Sôn trang naøy laø moät ñòa ñieåm tuyeät vôøi vôùi phong caûnh sôn thuûy höõu tình naèm khuaát trong nuùi, nhöng laïi cuõng khoâng quaù xa caùch vôùi thò thaønh. Do ñoù maø oâng vöøa laøm quan vöøa coù theå daønh khoâng ít thôøi gian ñeå trôû veà vôùi thieân nhieân nôi ñaây. Coù theå noùi, Vöông Duy ñaõ löïa choïn caùch soáng dung hoøa vöøa nhaäp theá, vöøa xuaát theá (dieäc quan dieäc aån). Ñoù khoâng phaûi laø moät caùch soáng “ba phaûi”, maø cho duø laøm quan hay khi veà aån daät, oâng ñeàu toaøn taâm toaøn yù thöïc hieän moät caùch hoaøn haûo tö caùch moät oâng quan heát loøng vì coâng vieäc vaø moät aån só Thieàn ñaït ñaïo. Caùch soáng vöøa nhaäp theá vöøa xuaát theá ñoù laø caùch goïi cuûa ngöôøi ñôøi sau, coøn Vöông Duy coù leõ khoâng maûy may phaân bieät xuaát theá vaø nhaäp theá. Bôûi leõ, nhö treân ñaõ ñeà caäp, oâng chòu aûnh höôûng maïnh meõ cuûa kinh Duy Ma Caät, maø trong ñoù tö töôûng “xuaát theá nhaäp theá baát nhò phaùp moân” laø moät trong nhöõng tö 104 töôûng chuû ñaïo. Xuaát theá vaø nhaäp theá khoâng phaân bieät, khoâng phaûi laø hai. Phaät phaùp cuõng daïy raèng traàn tuïc vaø nieát baøn hoaøn toaøn khoâng phaân bieät. Vì theá ñoái vôùi oâng, xuaát theá vaø nhaäp theá chæ laø caùi voû ngoân töø, oâng dung hoøa moät caùch töï nhieân quan tröôøng vaø aån daät, khoâng coù söï baên khoaên phaân bieät. Thô cuûa oâng cuõng hoàn nhieân nhö theá, gaàn nhö khoâng heà xuaát hieän nieàm baên khoaên naøy. Caùch soáng vöøa nhaäp theá vöøa xuaát theá naøy cuûa Vöông Duy coù nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi quan nieäm soáng cuûa Huyeàn Quang. Huyeàn Quang töø khi coøn laøm quan ñaõ soáng khaù bình laëng, oâng khoâng laáy vôï, cuoäc soáng trong quan tröôøng cuõng khoâng thaáy löu laïi nhieàu ghi cheùp trong saùch söû. Ñeán khi xuaát gia ñaàu Phaät, oâng trôû thaønh ngöôøi phuï taù cho Ñieàu Ngöï, Phaùp Loa, roài keá tuïc laøm Toå sö thöù ba Thieàn phaùi Truùc Laâm, tham gia nhieàu hoaït ñoäng hoaèng döông Phaät phaùp, truyeàn baù giaùo lyù nhaø Thieàn, bieân soaïn kinh vaên, xaây chuøa döïng töôïng, chuû trì nhieàu laàn Phaùp hoäi trong ba möôi naêm haønh Thieàn (1305 – 1334). Coù theå noùi, nhöõng hoaït ñoäng tham gia hoaèng döông Phaät phaùp ñoù theo ñuùng tinh thaàn nhaäp theá “hoøa quang ñoàng traàn” cuûa Phaät giaùo Vieät Nam luùc baáy giôø. Song, cuõng trong suoát ba möôi naêm ñoù, Huyeàn Quang vôùi danh nghóa truï trì chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû, thöôøng xuyeân daønh nhieàu thôøi gian ñeå an tónh treân vuøng nuùi non tuyeät ñeïp naøy. Cöù moãi khi hoaøn taát coâng vieäc caàn laøm ôû kinh ñoâ hoaëc vuøng laân caän laø oâng laïi trôû veà vôùi Yeân Töû. Maëc duø trong thô oâng khoâng ít laàn nhaéc ñeán vieäc veà trong nuùi, vaø cuoái ñôøi oâng cuõng thöôøng giao phoù coâng vieäc giaùo hoäi cho Quoác sö An Taâm, nhöng coù leõ ñoù laø do oâng tuoåi taùc ñaõ cao (gaàn 80 tuoåi). Coøn nhöõng haønh traïng trong cuoäc ñôøi oâng ñöôïc ghi cheùp ñeán ngaøy nay theå hieän roõ caùch soáng dung hoøa giöõa nhaäp theá vaø xuaát theá cuûa oâng. 105 Nhö vaäy, coù theå thaáy, tö töôûng soáng cuûa Vöông Duy vaø Huyeàn Quang ñaõ gaëp gôõ nhau ôû söï dung hoøa giöõa xuaát theá vaø nhaäp theá. Tuy kinh Duy Ma Caät khoâng ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu veà aûnh höôûng ñoái vôùi Thieàn Vieät Nam, nhöng vôùi moät ngöôøi thoâng tueä kinh vaên nhö Huyeàn Quang thì coù leõ oâng ñaõ coù tieáp xuùc vaø chòu aûnh höôûng ít nhieàu. Caû hai oâng ñeàu khoâng maûy may coù söï baên khoaên phaân chia xuaát theá vaø nhaäp theá, vì hoï hieåu roõ baûn chaát töông tuøy cuûa vaïn vaät. Neáu Vöông Duy hieåu raèng “xuaát theá nhaäp theá baát nhò phaùp moân”, thì Huyeàn Quang cuõng traûi nghieäm saâu saéc “Cung ma coõi Phaät cuøng nôi ñaáy maø” (Dieân Höïu töï). Hai taâm hoàn caùch xa nhau naêm theá kyû ñaõ gaëp gôõ nhau trong caùch soáng dung hoøa khoâng phaân bieät giöõa xuaát theá vaø nhaäp theá, noãi day döùt cuûa bao theá heä trí thöùc phöông Ñoâng. 3.2. So saùnh tö töôûng Thieàn hoïc trong thô ca Vöông Duy vaø Huyeàn Quang Nhö ñaõ noùi ôû treân, thôøi Ñöôøng laø thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ cuûa vaên hoùa, tö töôûng, ngheä thuaät Trung Hoa, maø Thieàn laø trong nhöõng moät giaù trò vaên hoùa tieâu bieåu. Tö töôûng Phaät giaùo ñaõ coù aûnh höôûng lôùn ñeán söï phaùt trieån cuûa thô ca Trung Quoác. Thô Thieàn chính laø keát tinh cuûa söï keát hôïp truyeàn thoáng Trung Hoa vaø vaên hoùa AÁn Ñoä trong thô ca. Thô Thieàn cuûa Vöông Duy chuû yeáu chòu aûnh höôûng cuûa heä lí luaän Baùt Nhaõ khoâng toâng vaø Thieàn toâng. OÂng tham Thieàn ñaït ngoä, ñöa nhöõng hieåu bieát veà Phaät giaùo dung hôïp vôùi nhaân sinh quan cuûa baûn thaân, ñoàng thôøi caûm tình hoùa toân giaùo thaønh thô ca, saùng taïo neân moät caûnh giôùi khoâng, tòch, nhaøn trong thô, theå hieän moät caùch ñaäm neùt trong loaït thô sôn thuûy Voõng Xuyeân taäp. Vaø vôùi Thieàn sö Huyeàn Quang, ñoäc giaû moät laàn nöõa ñöôïc hoøa nhaäp vaøo caûnh giôùi khoâng, tòch, nhaøn ñoù vôùi nhöõng saéc ñoä eâm ñeàm trong thô ca oâng. 106 3.2.1. Caûm nghieäm saâu saéc veà “vaïn phaùp giai khoâng” Vöông Duy thoâng hieåu lyù luaän veà “tính khoâng” cuûa Thieàn. “Vaïn phaùp giai khoâng” laø quan nieäm cho raèng vaïn vaät treân theá giôùi ñeàu do nhaân duyeân keát hôïp maø thaønh, neáu duyeân tan thì söï vaät cuõng khoâng coøn toàn taïi, vì khoâng toàn taïi thöôøng haèng neân goïi laø “tính khoâng”. Kinh Kim Cöông vieát: “Phaøm sôû höõu töôùng, giai thò hö voïng, nhöôïc kieán chö töôùng phi töôùng, töùc kieán Nhö Lai”[61] (phaøm taát caû caùc töôùng, ñeàu laø hö voïng, neáu nhìn caùc töôùng ñeàu khoâng coù töôùng, töùc laø ñaõ gaëp Nhö Lai). Khoâng laø phaïm truø trung taâm cuûa trieát lyù Phaät giaùo, cho raèng baûn chaát taát caû caùc söï vaät höõu hình, voâ hình ñeàu laø khoâng, “vaïn phaùp nhö huyeãn, voâ höõu ñònh töôùng”. Thô sôn thuûy ñieàn vieân cuûa Vöông Duy ñaïi boä phaän ñeàu thích theå hieän caûnh giôùi “khoâng”, “tòch”, keát hôïp quan nieäm “tính khoâng” cuûa Thieàn vôùi nhöõng theå nghieäm toân giaùo cuûa baûn thaân, bieåu hieän ra treân töù thô. Khoâng gian trong thô Vöông Duy môû ra moät theá giôùi khoâng bao la. Ñoù laø khoâng laâm (röøng khoâng) Daï toïa khoâng laâm tòch Tuøng phong tröïc töï thu (Quaù Caûm Hoùa töï) (Ñeâm ngoài toïa thieàn trong röøng khoâng tòch Tieáng gioù qua caây tuøng nhö tieáng muøa thu) Tích vuõ khoâng laâm yeân hoûa trì Chöng leâ xuy thöû thöôùng ñoâng tri (Tích Voõng Xuyeân trang taùc) 107 (Röøng khoâng sau möa khoùi mòt muøng Chöng leâ ñaõ chín mang ra ñoàng phía ñoâng) Thöïc tuøy minh khaùnh saøo oâ haï Ñaéc ñaïp khoâng laâm laïc dieäp thanh (Quaù Thöøa Nhö Thieàn sö Tuùc cö só Tung khaâu Lan Nhaõ) (AÊn, theo tieáng khaùnh, chim saø toå Ñi, giaãm röøng khoâng, laù ruïng caønh) Khoâng chæ röøng, nuùi trong thô Vöông Duy cuõng mang ñaäm moät saéc khoâng, khoâng sôn: Khoâng sôn taân vuõ haäu Thieân khí vaõn lai thu (Sôn cö thu minh) (Nuùi khoâng sau côn möa khí chieàu ñöôïm hôi thu) Nhaân nhaøn hoa queá laïc Daï tónh xuaân sôn khoâng (Ñieåu minh giaûn) (Ngöôøi nhaøn hoa queá ruïng Ñeâm tónh non xuaân khoâng) Khoâng sôn baát kieán nhaân Ñaõn vaên nhaân ngöõ höôûng 108 (Loäc traïi) (Nuùi khoâng, khoâng thaáy ngöôøi Chæ vaúng nghe gioïng noùi) Baàu trôøi xanh bieác ñeán voâ taän trong thô oâng caøng mang ñaäm caûm giaùc khoâng, khoâng thuùy, moät maøu xanh bieác lan toûa ñeán voâ cuøng vuõ truï, thaám xanh caû aùo ngöôøi ñi döôùi taùn caây: Sôn loä nguyeân voâ vuõ Khoâng thuùy thaáp nhaân y (Sôn trung) (Ñöôøng non voán chaúng möa quanh maøu hö khoâng aáy thaám xanh aùo ngöôøi) (Nhaät Chieâu dòch) Ñeán caû khoâng gian meânh moâng cuûa ñaàm nöôùc laïnh cuõng mang mang caûm höùng khoâng, khoâng ñaøm, giuùp cho ngöôøi ngoài Thieàn beân hoà cheá ngöï ñöôïc con ñoäc long: Baïc moä khoâng ñaøm khuùc An thieàn cheá ñoäc long (Quaù Höông Tích töï) (Trong boùng chieàu, beân bôø ñaàm khoâng Ngoài thieàn maø cheá ngöï ñöôïc con ñoäc long ï) Khoâng trôû thaønh moät thi töù mang nhieàu yù nghóa trong thô Vöông Duy. Trong con maét cuûa nhaø thô, theá giôùi vaïn töôïng ñeàu quy veà moät caûnh giôùi – “khoâng”, khoâng chæ coù khoâng gian roäng lôùn cuûa nuùi laø khoâng, khoâng gian meânh mang cuûa trôøi xanh laø khoâng, röøng caây xanh töôi raäm rì laø khoâng, maø caû hoà nöôùc 109 xanh laëng soùng cuõng laø khoâng. Thi nhaân ñaõ ñem theå ngoä veà Thieàn phaùp keát hôïp moät caùch tuyeät vôøi vôùi caùi ñeïp cuûa thieân nhieân trong thô ca, laøm cho yù thô mang ñaày caûm höùng khoâng tòch cuûa Thieàn. Thoâng qua mieâu taû caûnh saéc töï nhieân baèng khoâng sôn, khoâng ñaøm, khoâng laâm, khoâng thuùy, phaûn aûnh taâm caûnh cuûa nhaø thô trong caûnh hö khoâng tòch tónh. Khoâng laâm theå hieän caûnh saéc coû caây trong nuùi töôi toát thoaùng ñaõng yeân tónh, ngoaøi ra coøn theå hieän caûnh giôùi khoâng tòch, meânh mang hö voâ cuûa Thieàn, “taâm an laïc thanh tónh giaûi thoaùt goïi laø khoâng”. Khoâng sôn, khoâng laâm thanh trong khoâng vöôùng chuùt buïi traàn naøy töôïng tröng cho coõi Tònh Ñoä cuûa nöôùc Phaät, maø thöïc ra baét nguoàn töø coõi taâm an tónh, khoâng vöôùng chuùt buïi traàn cuûa thi nhaân, nhö lôøi kinh Duy Ma Caät, phaåm Phaät quoác: “Nhöôïc boà taùt duïc ñaéc Tònh Ñoä, ñöông tònh kì taâm. Tuøy kì taâm tònh, taéc Phaät ñoä tònh”. Caûnh giôùi khoâng trong thô Vöông Duy hoøa hôïp moät caùch tuyeät vôøi giöõa Thieàn yù vaø thi caûnh, yù Thieàn khoâng caàn nhieàu lôøi maø vaãn toaùt leân caûnh giôùi khoâng töùc thò saéc, saéc töùc thò khoâng. Caûnh giôùi khoâng trong thô Vöông Duy, nhaát laø khoâng sôn laøm ta lieân töôûng tôùi nuùi non trong thô Huyeàn Quang, cuõng töøng ñöôïc nhaø thô goïi laø khoâng sôn: “Ñaïm Thuûy ñình bieân daõ thaûo ña, khoâng sôn vuõ teã tòch döông taø” (Ñeà Ñaïm Thuûy töï). Khoâng sôn trong thô Huyeàn Quang cuõng töông ñoàng vôùi khoâng sôn trong thô Vöông Duy, khoâng chæ laø mieâu taû caûnh saéc thanh tònh cuûa nuùi röøng maø coøn laø bieåu tröng cho coõi Phaät. Nuùi khoâng bôûi taâm cuûa Thieàn sö ñaõ hoaøn toaøn laëng taét, khoâng vöông chuùt buïi traàn: “Tuøng tö nieäm löï ñoâ voâ tuïc” (Ñeà Ñoäng Hieân ñaøn vieät giaû sôn). Nhö Vöông Duy ñaõ lónh hoäi ñöôïc “tòch vi laïc” (tòch tónh laø vui), thaân theá naøy ñeàu do khoâng hö maø taïo thaønh, vaäy haø côù gì khoâng vui nieàm vui an nhaøn: 110 Dó ngoä tòch vi laïc, thöû sinh nhaøn höõu dö. Tö qui haø taát thaâm, thaân theá do khoâng hö. ( Phaïn Phuùc Phuû sôn taêng) (Ñaõ ngoä “tòch laø laïc”, ñôøi naøy nhaøn coù thöøa. Ra veà ñöøng soát ruoät, thaân theá voán khoâng hö) Töïu trung, coù theå noùi trong thô Thieàn cuûa Vöông Duy vaø Huyeàn Quang, caûnh giôùi khoâng thanh tònh ñaäm chaát Thieàn luoân ñöôïc hieän leân trong hình aûnh thieân nhieân vaïn töôïng. Do caùi taâm cuûa ngöôøi ñaõ tòch tónh, neân döôùi nhaõn quan cuûa nhaø thô – thieàn sö, caûnh saéc xung quanh mang tính chaát thanh tònh an laønh nhö coõi Tònh Ñoä, coõi Phaät, laø nôi an laïc cho taâm ngöôøi ngay giöõa coõi traàn naøy. 3.2.2. Caûm ngoä veà “baûn lai dieän muïc” Thieàn toâng cho raèng, vaïn vaät vaïn töôïng ñeàu coù Phaät tính, noùi ñôn giaûn hôn ñoù laø ñeàu coù caùi baûn tính höôùng thieän, höôùng tôùi caùi ñeïp, höôùng tôùi nhöõng giaù trò nhaân vaên toát ñeïp trong cuoäc soáng. Trong theá giôùi voâ thöôøng, Phaät tính luoân toàn taïi baát dieät. Baát cöù ngöôøi naøo cuõng mang saün trong mình caùi taâm baûn nguyeân trong saùng khoâng theå bò oâ nhieãm, vaån ñuïc, ñoù chính laø “baûn lai dieän muïc cuûa chuùng ta”. Ñaïi Baùt Nieát Baøn kinh cho raèng nhaát thieát chuùng sinh ñeàu coù Phaät tính, moïi ngöôøi ñeàu coù theå thaønh Phaät, ngöôøi voán hoäi ñuû moïi ñieàu kieän gioáng nhö Phaät, do ñoù maø goïi laø “baûn lai dieän muïc”. Luïc Toå Ñaøn Kinh cho raèng: “Thöôøng öùng chö caên duïng, nhi baát khôûi duïng töôûng. Phaân bieät nhaát thieát phaùp, baát khôûi phaân bieät töôûng.”[61, “Luïc toå ñaøn kinh”] Chæ coù vöôït qua ñöôïc caùi nhaän thöùc, caûm nghó thoâng qua saùu caên (maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù) cuûa chuùng ta, giaûi tröø quan nieäm veà söï ñoái laäp giöõa caùc söï vaät, chuùng ta môùi coù theå khoâng coøn caùi nhìn 111 ñoái laäp chuû quan vaø khaùch quan, ta vaø ngöôøi, vaät vaø ngaõ, môùi coù theå nhìn nuùi ñuùng laø nuùi, nhìn nöôùc chæ laø nöôùc. Taâm linh chuùng ta khi ñoù chính ôû traïng thaùi sô nguyeân tòch tónh ñeå nhìn nhaän theá giôùi vaïn vaät xung quanh, ñoù chính laø caùi taâm voâ taâm, cuõng chính laø Phaät taâm, cuõng laø baûn lai dieän muïc cuûa chuùng ta. Ñoái vôùi Thieàn toâng, baûn chaát cuûa baûn lai dieän muïc laø sieâu vöôït thôøi gian, khoâng gian, khoâng vöông buïi traàn, noù toûa saùng thanh tònh, giaùc ngoä vieân maõn, tòch tónh vónh haèng. “Baûn lai dieän muïc” (hay coøn goïi laø Nieát Baøn dieäu taâm, baûn taâm, baûn tính) veà baûn chaát noäi haøm laø Phaät tính, Thieàn toâng goïi laø chaân nhö Phaät tính. Ngaõ taâm töùc Phaät, chaân nhö chính ôû taâm ta, ñoù laø caùi maø Luïc toå Ñaøn kinh goïi laø “töùc taâm töùc Phaät”. Ñoái vôùi “chaân nhö”, “baûn tính”, kieán giaûi cuûa Vöông Duy raát ñoäc ñaùo: Phuø danh kyù anh boäi Khoâng tính voâ ki öôûng (Yeát Tuyeàn thöôïng nhaân) (Phuø danh nhö caùi daûi muõ Khoâng tính khoâng phaûi sôïi daây buoäc ngöïa) Saéc thanh phi thöû voïng Phuø huyeãn töùc ngoä chaân (Döõ Hoà cö só giai beänh kí thöû thi Khieâm thò hoïc nhaân, kì tam) (Saéc thanh khoâng phaûi laø hö voïng Troâi noåi huyeãn aûo töùc laø caùi chaân thaät) Taâm tính cuûa nhaø thô, cuõng laø chaân tính cuûa theá giôùi vaïn vaät töï nhieân, nhaø thô caûm ñöôïc caùi chaân cuûa vaïn vaät, cuõng chính laø ngoä ñöôïc Phaät tính cuûa vaïn töôïng. Ñaây chính laø caùch nhìn taâm, Phaät vaø chuùng sinh khoâng sai bieät cuûa Thieàn 112 toâng. Trong nhieàu baøi thô cuûa mình, Vöông Duy thoâng qua mieâu taû caûnh saéc sôn thuûy ñeå phaûn aùnh “baûn lai dieän muïc”, “chaân nhö baûn tính” cuûa ñaïi töï nhieân: Moäc maït phuø dung hoa Sôn trung phaùt hoàng ngaïc Giaûn hoä tòch voâ nhaân Phaân phaân khai thaû laïc (Taân di oå) (Hoa phuø dung nôi ngoïn caây Giöõa nuùi naåy nhöõng ñaøi ñoû. Cöûa beân khe nuùi vaéng teo khoâng boùng ngöôøi Bôøi bôøi hoa caùi ruïng caùi nôû) Baøi Taân di oå laø baøi thöù möôøi taùm trong loaït thô Voõng Xuyeân taäp. Baøi thô theå hieän theá giôùi chaân nhö “vaät ngaõ hôïp nhaát”: boâng hoa phuø dung nôû treân ñænh ngoïn caây giöõa khe nuùi, hoa an nhieân nôû, roài an nhieân maø ruïng, tuyeät khoâng coù ngöôøi thöôûng thöùc veû ñeïp hoaëc tieác thöông hoa taøn taï. Hoa nôû ra laø keát tinh cuûa töï nhieân, roài laïi trôû veà vôùi töï nhieân, khoâng coù baát cöù buoàn vui söôùng khoå naøo, khoâng nghe thaáy taâm linh rung ñoäng, cuõng khoâng coù baát cöù hoaøn caûnh thôøi ñaïi naøo, ñeán caû thôøi gian vaø khoâng gian döôøng nhö cuõng khoâng coøn toàn taïi. Trong caûnh saéc ve keâu chim hoùt, hoa nôû hoa taøn ñoù, taát caû vaïn vaät hieän töôïng ñeàu töï nhieân, thanh tònh voâ vi nhö theá, töïa hoà khoâng coù chuùt quan heä naøo vôùi theá giôùi con ngöôøi. Vaø cuõng chính trong thôøi khaéc queân mình, vong ngaõ ñoù, ta khoâng coøn caûm nhaän ñöôïc söï toàn taïi phaân bieät cuûa vaät vaø ngaõ. Taâm caûnh cuûa nhaø thô khoâng coù söï ñoát laäp vaät vaø ngaõ, thi nhaân döôøng nhö ñaõ hoaøn toaøn queân maát söï toàn taïi cuûa baûn thaân mình, maø ñaõ hoøa hôïp laøm moät vôùi hoa phuø dung töï nôû töï taøn aáy roài. 113 Coù theå thaáy, taâm cuûa nhaø thô vaø Phaät tính cuûa ñaïi töï nhieân hoaøn toaøn ñaõ khoâng coøn khoaûng caùch nöõa. Caûnh giôùi naøy laøm ta lieân töôûng ñeán baøi thô veà Cuùc hoa cuûa Huyeàn Quang, nhaø thô vaø hoa cuõng hoøa laøm moät trong khoaûnh khaéc queân ñi söï toàn taïi cuûa baûn thaân: “Hoa taïi trung ñình nhaân taïi laâu. Phaàn höông ñoäc toïa töï vong öu. Chuû nhaân döõ vaät hoàn voâ caïnh. Hoa höôùng quaàn phöông xuaát nhaát ñaàu.” (Cuùc hoa 5). Trong khoaûnh khaéc ñoùa hoa cuùc nôû tung, khoâng coøn toàn taïi phaân bieät ngöôøi vaø hoa nöõa. Vöông Duy vaø Huyeàn Quang ñaõ cuøng gaëp gôõ nhau trong nhöõng khoaûnh khaéc vaät ngaõ hôïp nhaát kì dieäu, trong khoaûnh khaéc queân mình ñoù, hai nhaø thô caûm ngoä moät caùch saâu saéc caùi maø Thieàn goïi laø Phaät tính. Baøi thô Thö söï cuûa Vöông Duy coù theå ñaët caïnh Thaïch thaát cuûa Huyeàn Quang nhö moät söï gaëp gôõ kì laï: 114 Thö söï Khinh aâm caùc tieåu vuõ Thaâm vieän truù dung khai Toïa khan thöông ñaøi saéc Duïc thöôùng nhaân y lai… (Gaùc môø, möa nhoû haït Vieän thaúm, ngaøy caøi then Ngoài ngaém maøu reâu bieác Nhö toan baùm aùo, leân…) (Giaûn Chi dòch) Thaïch thaát Baùn gian thaïch thaát hoøa vaân truï Nhaát lónh xoái y kinh tueá haøn Taêng taïi Thieàn saøng, kinh taïi aùn Loâ taøn coát ñoät, nhaät tam can (Nöûa gian nhaø ñaù, baïn cuøng maây Taám aùo loâng thoâ, laïnh thaùng ngaøy Sö kheånh giöôøng Thieàn, kinh tröôùc aùn Loø taøn, than luïi, saùng naøo hay) ( Hueä Chi dòch) Caû hai nhaø thô ñeàu ôû trong Thieàn vieän giöõa nuùi cuûa mình, laëng leõ an nhaøn nhìn caûnh vaät beân ngoaøi. Vöông Duy thì laëng ngaém ñaùm reâu xanh bieác, roài töï nhieân queân mình ñi luùc naøo khoâng hay, caûm thaáy reâu bieác kia hình nhö cuõng muoán baùm leân aùo nhaø thô maø leo leân. Huyeàn Quang cuõng an nhaøn thöôûng thöùc cuoäc soáng trong nuùi cuûa mình, baïn beø cuøng maây sôùm raùng chieàu, töï nhieân khoâng thaáy söï hieän dieän cuûa mình beân ngoaøi caûnh saéc töï nhieân nöõa. Boùng daùng con ngöôøi khoâng coøn neân loø taøn, cuûi luïi luùc naøo chaúng ai hay, maø döôøng nhö noù hieän dieän ñaâu ñoù hoøa trong aùnh döông quang buoåi sôùm raïng rôõ treân cao kia. Söï hoøa hôïp giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân maø hai nhaø thô theå hoäi trong hai baøi thô treân ñaõ ñaït ñeán caûnh giôùi nhìn thaáu baûn lai dieän muïc cuûa thieân nhieân vaïn vaät, trong ñoù coù con ngöôøi. 115 Nhaø thô theo ñuoåi caûnh giôùi vaät ngaõ nhaát nhö, sieâu vöôït khoâng gian thôøi gian, vöôït qua soáng cheát, trong söï sieâu thoaùt ñoù cuûa töï ngaõ truy caàu söï keát hôïp giöõa con ngöôøi vaø ñaïi töï nhieân. Trong luùc theå nhaäp laøm moät vôùi ñaïi töï nhieân, con ngöôøi ñoàng thôøi trôû veà vôùi baûn tính chaân thaät cuûa mình, giaùc ngoä “baûn lai dieän muïc” thanh tònh khoâng buïi môø, cuõng chính laø chaân nhö Phaät tính. Tieåu keát Trong thô ca Huyeàn Quang, ta thaáy hieän leân nhöõng nhöõng böùc tranh phoùng khoaùng tuyeät ñeïp nhö thöôøng thaáy trong thô thi só – hoïa só Vöông Duy, chan chöùa nieàm coâ lieâu, caûm thöùc veà cuoäc ñôøi vaø theá giôùi. Moãi ngöôøi moät veû, nhöng taâm hoàn Thieàn cuûa hoï gaëp gôõ nhau ôû nhöõng caûm höùng nhaân sinh tröôùc cuoäc ñôøi vaø thieân nhieân. Coù leõ nhöõng taâm hoàn vó ñaïi luoân gaëp nhau. Cho neân thaät thuù vò khi baét gaëp nhöõng töông ñoàng trong tö töôûng Huyeàn Quang vôùi moät taâm hoàn ñöôïc nuoâi döôõng trong moät truyeàn thoáng vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc tröôùc oâng naêm theá kæ, Vöông Duy Söï thoâng hieåu veû ñeïp cuûa ñôøi soáng, loøng yeâu meán thieân nhieân roäng môû bao la, caûm nghieäm veà söï ngaây ngaát xuaát thaàn trong coâ ñôn, quan nieäm Thieàn laø cuoäc soáng haøng ngaøy,… cuûa Vöông Duy döôøng nhö coù nhöõng neùt töông ñoàng vôùi nhöõng gì Huyeàn Quang ñaõ soáng, vieát vaø laøm. Thieàn khoâng phaûi laø moät hieän töôïng maø laø taát caû moïi hieän töôïng cuûa theá gian. Vì theá Thieàn cuõng laø töï do saùng taïo, luoân luoân môùi meû, khoâng coù khuoân maãu. 116 KEÁT LUAÄN Baûn lónh cuûa Huyeàn Quang toân giaû theå hieän qua thô ca oâng laø moät nhaân caùch ña chieàu, ña dieän, phong phuù nhieàu chieàu kích khaùc nhau. Phong thaùi an nhieân töï taïi cuûa moät thieàn sö, caùi nhìn trieát lyù thaâm thuùy veà theá giôùi vaø caûm höùng ñaém say tröôùc caùi ñeïp cuûa moät ngheä syõ cuøng toaøn hieän vaø giao hoøa trong moät taâm hoàn Huyeàn Quang. Cuoäc soáng voán dó khoâng coù gì laø hoaøn toaøn raïch roøi taùch bieät. Hôn nöõa, con ngöôøi sinh ra baûn chaát laø moät khaû theå, coù theå bieåu hieän ra baát cöù phöông dieän naøo trong theá giôùi dieän maïo con ngöôøi voán voâ cuøng phong phuù. Laø moät Thieàn sö ñaéc ñaïo, Huyeàn Quang soáng moät cuoäc ñôøi soâi ñoäng trong nieàm an laïc giaûi thoaùt. Caùi taâm cuûa nhaø thô ñaõ trôû veà vôùi caùi taâm baûn nhieân thanh tònh maø Phaät goïi laø Phaät tính. Chính söùc maïnh cuûa caùi taâm trong saùng töï do aáy ñaõ mang ñeán nieàm an nhieân töï taïi, soáng giao hoøa vôùi cuoäc ñôøi xung quanh. Baát keå giöõa choán phoàn hoa hay nôi khe nuùi thanh tónh, oâng ñeàu baûo toaøn nieàm an laïc aáy, nieàm an laïc cuûa con ngöôøi roäng môû taâm hoàn ñoùn nhaän vaø yeâu quyù moïi veû ñeïp cuõng nhö moïi ñoåi thay cuûa cuoäc soáng. Laø moät trieát gia giaøu suy nghieäm, Huyeàn Quang nhìn nhaän theá giôùi khoâng chæ trong theá ñoäc laäp cuûa noù maø trong theá töông quan vôùi vaïn vaät chung quanh. Töông quan laãn nhau khoâng coù nghóa laø maát töï do. Maø ngöôïc laïi, trong töông tuøy höôùng ñeán töï do. Khi ñaõ lónh ngoä ñöôïc söï töông quan giöõa soáng vaø cheát, giöõa höng thònh vaø suy taøn thì khoâng coøn noãi lo sôï taøn phai nöõa, maø caøng soáng an nhieân thanh thaûn giöõa theá giôùi ñaày bieán ñoäng, caøng theâm yeâu quyù vaø traân troïng moãi moät khoaûnh khaéc ñeïp quyù giaù cuûa cuoäc soáng. Hieåu ñöôïc giôùi haïn cuûa cuoäc 117 soáng vaø caùi ñeïp ñeå vöôït thoaùt ra khoûi giôùi haïn ñoù, saùng taïo ñôøi soáng vaø ngheä thuaät töï do voâ bieân Laø moät ngheä syõ, Huyeàn Quang hay noùi veà caùi ñeïp. Caùi ñeïp laø töø khoùa (key word) trong trieát lyù cuûa oâng. Baát keå oâng laøm gì hay ôû ñaâu cuõng theå nhaäp vaøo noù, töø caây mai laãm lieät trong nuùi tuyeát ñeán boâng cuùc nhoû beù beân bôø giaäu. Huyeàn Quang luoân theå hieän söï thoâng hieåu thaâm thieát veû ñeïp. Söï tham thaáu thaåm myõ ñoù laø ñieàu kieän tieân quyeát cuûa tham thieàn. OÂng ngoài Thieàn moät mình nôi thanh tònh trong nuùi vaø phaùt hieän caùi ñeïp trong coâ lieâu. OÂng maûi meâ ñi theo caùi ñeïp cuûa moãi khaéc giaây hieän höõu trong böôùc chaân giang hoà phieâu boàng khaép muoân neûo soâng hoà nuùi non. Ñoù laø con ñöôøng cuûa nhöõng thieàn sö loãi laïc ñoàng thôøi laø nhöõng ngheä syõ taøi hoa traùc tuyeät nhö Basho, Issa, Vöông Duy: “Theá gian naøy. Böôùc ñi treân maùi ñòa nguïc. Ta nhìn hoa bay.” (Issa – Nhaät Chieâu dòch). Vaãn laø coõi ñôøi traàn tuïc voâ vaøn ñau khoå naøy, nhöng nhöõng con ngöôøi baûn lónh phi thöôøng aáy ñaõ vöôït qua ñòa nguïc ñeå naâng niu, haân thöôûng veû ñeïp toaøn hieäân trong caùnh hoa bay vaø saùng taïo neân voâ soá nhöõng veû ñeïp khaùc trong vaên chöông ngheä thuaät. Thieàn khoâng phaûi laø moät hieän töôïng maø laø taát caû caùc hieän töôïng. Huyeàn Quang vôùi caùi taâm thanh tònh cuûa mình ñaõ ñi qua taát caû nhöõng trung taâm, nhöõng tín ñieàu trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi moät caùch töï do. Söï di chuyeån cuûa oâng qua caùc hieän töôïng thieân nhieân laø hoaøn toaøn töï do. Ngay caû vôùi khoùi maây Yeân Töû, ñænh nuùi thieâng, choán toå cuûa Thieàn toâng Vieät Nam cuõng khoâng phaûi laø trung taâm vôùi yù nghóa laø ñænh cao tö töôûng tuyeät ñoái vaø duy nhaát. Huyeàn Quang ñaõ giaûi taát caû caùc trung taâm, caùc tín ñieàu lôùn nhoû trong nhaän thöùc cuûa ngöôøi ñôøi. Vôùi oâng, ngay caû Thieàn cuõng khoâng coù trung taâm, khoâng coù truï sôû Thieàn. OÂng khoâng muoán quy cho Thieàn moät trung taâm naøo caû, moät toâng phaùi chuû ñaïo naøo caû maø ñeå 118 cho Thieàn töï do phaùt taùn theo quy luaät rieâng cuûa noù. Ñænh cao cuûa söï giaùc ngoä laø tinh thaàn töï do giaûi tröø heát taát caû caùc tín nieäm trung taâm. Trong thô ca, trong tö töôûng cuûa Huyeàn Quang khoâng coù moät trung taâm Thieàn naøo, cho duø ñoù laø coõi thieâng Yeân Töû. Ngay caû nhöõng trieát lyù cuûa Huyeàn Quang cuõng chæ laø moät chieàu kích trong nhaân caùch cuûa oâng, chöù oâng khoâng heà coù yù ñoà ñöa ra moät trung taâm tö töôûng naøo caû. Giaûi tröø heát taát caû caùc trung taâm, tín ñieàu khoâng phaûi laø ñeå con ngöôøi bô vô, maø laø ñöa con ngöôøi veà vôùi baûn tính ban ñaàu thanh tònh (Phaät tính) cuûa mình, roài cöù theá thuaän theo con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi ñeïp maø tieán böôùc. Ñoù laø con ñöôøng maø Huyeàn Quang toân giaû ñaõ ñi vaø saùng taïo neân cuoäc ñôøi löøng laãy cuûa mình, con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi ñeïp. 119 Phuï luïc THIEÀN 16 1. Thieàn, laø gì? Caùi gì cuõng laø Thieàn, caùi gì cuõng khoâng phaûi laø Thieàn. Thieàn, baát khaû thuyeát; nhöng, cuõng khoâng phaûi khoâng theåà noùi. Thieàn, sieâu vieät taát caû ngoân ngöõ vaên töï, nhöng cuõng ôû trong ngoân ngöõ vaên töï. Muoán hieåu roõ Thieàn? Muoán, nhöng khoâng theå hieåu roõ. Thieàn, sieâu vieät taùc duïng cuûa tình caûm, yù thöùc, tö duy; nhöng, cuõng khoâng theå hoaøn toaøn ñoaïn tuyeät vôùi tình caûm, yù thöùc, tö duy. Thieàn khoâng döøng laïi trong vaïn vaät; nhöng, cuõng ôû trong taát caû söï vaät. Höõu vi phaùp khoâng phaûi Thieàn; voâ vi phaùp cuõng khoâng phaûi Thieàn. Thieàn sieâu vieät höõu vi vaø voâ vi; nhöng ñoàng thôøi cuõng laø höõu vi, vaø cuõng laø voâ vi; cuõng khoâng phaûi laø höõu vi, cuõng khoâng phaûi laø voâ vi. 2. Thieàn, laø quaùn chieáu trí tueä tuyeät ñoái cao nhaát, nhöng cuõng khoâng caûm thaáy nhö theá. Thieàn, coù pheùp taéc khoâng? Sieâu vieät taát caû caùc pheùp taéc, nhöng cuõng ôû trong moïi pheùp taéc. Taát caû caùc pheùp taéc coù theå noùi ra ñeàu khoâng phaûi laø Thieàn, nhöng Thieàn laø moïi pheùp taéc, pheùp taéc cuûa pheùp taéc. 16 Baûn dòch töø Lôøi töïa saùch Thiền học Trung Quốc. Du Mai Ẩn 1984 . Đài Bắc : Kim Lâm xuaát baûn, tr. 1~ tr. 19. Töïa ñeà do ngöôøi dòch ñaët. 120 Phaùp cuûa Thieàn laø tuyeät ñoái, tuyeät ñoái cuûa phaùp tuyeät ñoái laø phaùp cuûa Thieàn; nhöng cuõng laø phaùp cuûa voâ phaùp, töùc laø phaùp cuûa voâ phaùp cuõng khoâng toàn taïi. Nhaát thieát phaùp ñeàu do söï tuyeät ñoái cuûa phaùp maø coù. Söï tuyeät ñoái cuûa phaùp khoâng phaûi laø coù, cuõng khoâng phaûi laø khoâng toàn taïi. 3. Thieàn, laø tröïc chöùng söï tuyeät ñoái Nieát baøn dieäu taâm. Tröïc chöùng, ngay luùc ñoù chöùng nhaäp nieát baøn dieäu taâm; khoâng phaûi laø höõu chöùng, cuõng khoâng phaûi laø voâ chöùng. Nieát baøn dieäu taâm, khoâng phaûi coù, maø cuõng khoâng phaûi khoâng coù. Noù sieâu tuyeät höõu voâ, nhöng cuõng khoâng naèm ngoaøi höõu voâ. Nieát baøn dieäu taâm, laø chính giaùc cuûa Nhö Lai, cuõng laø chöùng giaùc cuûa chö Phaät chö Toå. Nieát baøn dieäu taâm, cuõng khoâng phaûi laø Nieát baøn dieäu taâm; khoâng coù sinh töû ñeå maø thoaùt ra, cuõng khoâng coù Nieát baøn ñeå maø nhaäp vaøo. Nieát baøn dieäu taâm, sieâu vieät taát caû, nhöng laïi cuõng hieän höõu trong taát caû. 4. Baûn theå tuyeät ñoái, khoâng phaûi höõu, cuõng khoâng phaûi voâ; cuõng laø höõu, cuõng laø voâ; khoâng phaûi taâm, cuõng khoâng phaûi vaät; cuõng laø taâm, cuõng laø vaät. Baûn theå tuyeät ñoái, laø baûn theå cuûa voâ baûn theå, laø hình töôùng cuûa khoâng hình töôùng. Töø tri giaùc, yù thöùc, hoaëc töø baát kyø tö töôûng naøo ñeå tö duy söï tuyeät ñoái cuûa baûn theå thì vónh vieãn khoâng bao giôø ñaït ñöôïc. 121 Baûn theå tuyeät ñoái laø baát khaû tö nghò. Nhöng, cuõng khoâng naèm ngoaøi tö nghò. Vuõ truï vaø voâ vaøn hieän töôïng hieän höõu trong noù, laø hieän tieàn cuûa baûn theå, baûn theå tuyeät ñoái haøm chöùa taát caû. Noù sieâu vieät taát caû caùc hieän töôïng, nhöng cuõng naèm trong taát caû caùc hieän töôïng. Baûn theå tuyeät ñoái khoâng coù thôøi gian, cuõng khoâng coù khoâng gian; nhöng cuõng vaãn naèm trong khoâng gian, thôøi gian. Noù sieâu vieät thôøi gian- khoâng gian, ñoàng thôøi khoâng heà taùch ra ngoaøi thôøi gian – khoâng gian. Hö khoâng khoâng phaûi baûn theå tuyeät ñoái, thöïc taïi khoâng phaûi baûn theå tuyeät ñoái; baûn theå tuyeät ñoái khoâng phaûi laø hö khoâng, cuõng khoâng phaûi laø thöïc taïi. Nhöng noù chính laø hö khoâng, cuõng chính laø thöïc taïi. 5. Phaùp moân Thieàn giaùo laø voâ thöôïng vi dieäu phaùp moân. Caùi voâ thöôïng vi dieäu cuûa noù laïi toàn taïi trong nhöõng caùi beù nhoû taàm thöôøng nhaát. Phaùp moân Thieàn giaùo khoâng coù baát kì phaùp moân naøo, nhöng töø baát kì phaùp moân naøo cuõng coù theå böôùc vaøo, khoâng chaáp neâ baát kì phaùp naøo, cuõng khoâng xaû boû baát kì phaùp naøo. Ñaïi phaùp cuûa Thieàn giaùo khoâng phaûi coù phaùp, cuõng khoâng phaûi voâ phaùp, cuõng laø coù phaùp, cuõng laø voâ phaùp. Noù khoâng laø khaúng ñònh, cuõng khoâng phaûi phuû ñònh, sieâu vieät khaúng ñònh vaø phuû ñònh, cuõng laø khaúng ñònh, cuõng laø phuû ñònh. Noù laø söï tuyeät ñoái cuûa tieán haønh, söï tuyeät ñoái cuûa vaän haønh, vónh haèng, vieân dung voâ nghi. Vi dieäu phaùp moân khoâng coù ra, cuõng khoâng coù vaøo, khoâng phaûi höõu moân, cuõng khoâng phaûi voâ moân. 122 6. Ngoân ngöõ vaên töï khoâng phaûi laø Thieàn, nhöng Thieàn khoâng hoaøn toaøn naèm ngoaøi ngoân ngöõ vaên töï. Ñaïi phaùp Thieàn giaùo khoâng xaùc laäp ngoân ngöõ, vaên töï, nhöng noù thöôøng duøng ngoân ngöõ vaên töï bieåu hieän ñaïi phaùp cuûa Thieàn.ï Ngoân ngöõ Thieàn sieâu vieät yù nghóa cuûa ngoân ngöõ, nhöng cuõng khoâng naèm ngoaøi ngoân ngöõ. YÙ nghóa ngoân ngöõ Thieàn khoâng phaûi laø coù ngoân ngöõ, cuõng khoâng phaûi khoâng coù ngoân ngöõ, coù lôøi maø laø khoâng lôøi, khoâng lôøi maø laø coù lôøi. Ngoân ngöõ vaên töï chæ laø coâng cuï ñeå ñeán ñöôïc ñaïi phaùp Thieàn giaùo maø thoâi. Caûnh giôùi cao nhaát cuûa Thieàn khoâng heà xa rôøi nhöõng nôi taàm thöôøng haï tieän nhaát. Quy taéc cuûa ngoân ngöõ noùi chung khoâng phaûi laø quy taéc cuûa ngoân ngöõ Thieàn, taâm lyù, haønh vi noùi chung khoâng phaûi laø taâm lyù, haønh vi cuûa Thieàn; nhöng Thieàn cuõng ôû trong chuùng. Caûnh giôùi Nieát baøn tuyeät ñoái cuûa Thieàn, laø caûnh giôùi cuoái cuøng, cuõng laø ñieåm giaùc ngoä ñaàu tieân: “ngoân ngöõ nín baët, taâm haønh xöû dieät” 7. Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø söï truyeàn thöøa tuyeät ñoái, khoâng phaûi coù truyeàn thöøa, cuõng khoâng phaûi khoâng coù truyeàn thöøa, laø coù truyeàn thöøa, cuõng laø khoâng coù truyeàn thöøa! Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø chính truyeàn chính thuï, voâ truyeàn voâ thuï, voâ truyeàn voâ voâ truyeàn, voâ thuï voâ voâ thuï. 123 Caùi goïi laø giaùo ngoaïi bieät truyeàn sieâu vieät trong ngoaøi, sieâu vieät caùi phoå thoâng vaø ñaëc bieät goïi laø truyeàn thöøa taâm aán tuyeät ñoái. Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø taâm taâm töông aán cuûa nieát baøn dieäu taâm; truyeàn thöøa cao nhaát laø voâ taâm voâ voâ taâm, voâ aán voâ voâ aán. Khoâng phaûi laø caên khí cao nhaát, khoâng phaûi laø trí tueä cao nhaát, khoâng theå ngoä nhaäp Thieàn giaùo. Haønh Thieàn khoù nhöng cuõng deã, caùi khoù tuyeät ñoái cuûa khoù, caùi deã tuyeät ñoái cuûa deã, khoâng phaûi khoù, cuõng khoâng phaûi deã, laø khoù, cuõng laø deã. 8. Thieàn tröïc chæ nhaân taâm, kieán tính thaønh Phaät. Nhö lai nieâm hoa laø toaøn ñeà chính leänh. Ca Dieáp vi tieáu laø taâm aán chính thuï. Toaøn ñeà chính leänh laø phaùp tuyeät ñoái, laø söï thoáng nhaát caùc phaùp, laø phaùp tuaàn hoaøn vaän chuyeån töông ñoái, laø ñaïi cô ñaïi duïng cuûa söï dung hôïp vieân maõn nhaát. Töù haùt cuûa Laâm Teá chính laø toaøn ñeà chính leänh! Ñaïi phaùp Thieàn giaùo, tieàn ñeà chính leänh, tuyeät ñoái töông ñoán, taát caû caùc phaùp ñeàu taäp trung trong ñoù. Khi taâm ngöôøi vöôùng vaøo meâ chaáp, coù meâ coù ngoä; sau khi ñaõ chöùng ngoä roài thì khoâng meâ maø cuõng khoâng ngoä. Chöùng ngoä roài cuõng laø voâ phaùp, voâ chöùng, voâ ñaéc. Caùi chaân cuûa chöùng ngoä laø khoâng ngoä maø cuõng khoâng phaûi khoâng ngoä, voâ taâm maø cuõng khoâng phaûi voâ taâm, voâ Phaät maø cuõng khoâng phaûi voâ Phaät, voâ Thieàn maø cuõng khoâng phaûi voâ Thieàn! Toaøn ñeà chính leänh, voâ höõu voâ voâ, khoâng coù coù maø cuõng khoâng coù khoâng. 124 9. Thieàn laø cao nhaát, laø saâu nhaát; cuõng laø thaáp nhaát, cuõng laø noâng nhaát. Thieàn, trong caûnh giôùi tuyeät ñoái, cuõng trong theá giôùi töông ñoái cuûa vuõ tru, cuûa ba ngaøn ñaïi thieân theá giôùi. Höõu tình voâ tình, caùc giaùo caùc toâng, cuoái cuøng ñeàu qui veà Thieàn. Taâm, Phaät, Chuùng sinh, taát caû ñeàu coù kieáp soáng linh dieäu, kieáp soáng cao caáp nhaát hay thaáp nhaát ñeàu bình ñaúng vôùi nhau, khoâng maûy may phaân bieät. Thieàn laø trieát hoïc cuûa Phaät giaùp, cuõng laø taâm theå cuûa taát caû caùc trieát hoïc. 10. Ñaïi phaùp Thieàn giaùo laø ñoán ngoä thaønh Phaät, khoâng phaûi laø coù tu chöùng, cuõng khoâng phaûi laø khoâng tu chöùng. Tu chöùng tuyeät ñoái cuûa noù laø tu chöùng khoâng caàu ñeán taát caû caùc phaùp, ñoàng thôøi cuõng khoâng xaû boû taát caû caùc phaùp. Phaøm tu chöùng maø chaáp tröôùc höõu hình thì ñeàu laø hö voïng. Phaøm tu chöùng maø chaáp tröôùc voâ hình thì cuõng laø laïc vaøo khoâng voïng. Tu chöùng ñaïi giaùo Thieàn phaùp laø khoù maø cuõng laø deã. Thieàn ñònh tuyeät ñoái thì khoâng coù xuaát ra maø cuõng khoâng coù nhaäp vaøo. Thieàn ñònh tuyeät ñoái haøm chöùa taát caû vaïn phaùp! 125 THÖ MUÏC THAM KHAÛO I. TIEÁNG VIEÄT 1. Aristotle, Löu Hieäp (1999), Ngheä thuaät thô ca (Nguyeãn Ñaêng Baûng vaø nhöõng ngöôøi khaùc dòch), Vaên taâm ñieâu long (Phan Ngoïc dòch), NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 2. Chimyo Horioka, Siewart W. Holmes, (2004), Thieàn trong hoäi hoïa – Phöông phaùp tìm hieåu ngheä thuaät caûm nghieäm thô haiku vaø tranh maëc hoäi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 3. D.T. Suzuki, (1992), Thieàn luaän (3 taäp – Truùc Thieân dòch). TPHCM. 4. D.T. Suzuki, (2000) Thieàn (Thuaàn Baïch dòch). TPHCM. 5. Fritjof Capra (2004) Ñaïo cuûa vaät lyù (Nguyeãn Töôøng Baùch bieân dòch), NXB Treû, TPHCM. 6. Giaûn Chi (tuyeån dòch) (1998), Vöông Duy thi tuyeån, NXB Vaên hoïc, TPHCM. 7. J. Krishnamurti (2002), Taâm Thieàn, (Thanh Löông Thích Thieän Saùng dòch) Ban Thieàn Phaùp Trí, TPHCM. 8. J. Krishnamurti (2004), Ñoái dieän cuoäc ñôøi (Nguyeãn Töôøng Baùch bieân dòch) NXB Phuï Nöõ, TPHCM. 9. J. Krishnamurti (2005) Quyeån saùch cuûa cuoäc ñôøi – Thieàn ñònh moãi ngaøy cuøng Krishnamurti (Leâ Tuyeân bieân dòch), NXB Toång hôïp,TPHCM. 10. John Stevens (2005) Thieàn sö Nhaät Baûn Hakuin Ekaku Baïch Aån Hueä Haïc (Thanh Chaân bieân dòch) , NXB Toång hôïp, TPHCM. 126 11. John Stevens (2005), Thieàn sö Nhaät Baûn Ikkyu Sojun Cuoàng Vaân thieàn sö (Thanh Chaân bieân dòch), NXB Toång hôïp, TPHCM. 12. John Stevens (2005), Thieàn sö Nhaät Baûn Ryokan Taigu Löông Khoan Ñaïi Ngu (Thanh Chaân bieân dòch), NXB Toång hôïp, TPHCM. 13. Leâ Maïnh Thaùt (2001), Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam taäp 1, TPHCM. 14. Leâ Maïnh Thaùt (2001), Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam taäp 2, TPHCM. 15. Leâ Maïnh Thaùt (2002), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam taäp 3 (Töø Lyù Thaùnh Toâng (1054) ñeán Traàn Thaùnh Toâng (1278)). TPHCM. 16. Leâ Thò Thanh Taâm (2005), Nghieân cöùu so saùnh thô Thieàn Lyù Traàn (Vieät Nam) vaø Ñöôøng Toáng (Trung Quoác), luaän aùn tieán só. 17. Ñaïo Nguyeân (2003), Chaùnh phaùp nhaõn taïng (An Cö dòch), NXB Thieän Tri thöùc, TPHCM. 18. Ngoâ Thì Nhaäm (1978), Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 19. Nguyeãn Coâng LyÙ (2002), Vaên hoïc phaät giaùo thôøi Lyù Traàn, dieän maïo vaø ñaëc ñieåm, NXB ÑHQG, TPHCM. 20. Nguyeãn Duy Hinh (1998), Tueä Trung- nhaân só, thöôïng só, thi só, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. Haø Noäi. 21. Nguyeãn Lang (2000), Vieät Nam phaät giaùo söû luaän, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 22. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1974), Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Maët ñaát, Saøi Goøn. 23. Nguyeãn Phaïm Huøng (1999), Thô Thieàn Vieät Nam – nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø tö töôûng ngheä thuaät, NXB ÑHQGHN, Haø Noäi. 127 24. Nguyeãn Phaïm Huøng (1999), Thô Thieàn Vieät Nam, nhöõng vaán ñeá lòch söû vaø tö töôûng ngheä thuaät, NXB ÑHQGHN, Haø Noäi. 25. Ñoã Tuøng Baùch (2000), Thô Thieàn Ñöôøng Toáng (Phöôùc Ñöùc dòch), NXB Ñoàng Nai, Ñoàng Nai. 26. Ñoã Vaên Hyû (1975), Caâu chuyeän Huyeàn Quang vaø caùch ñoïc thô Thieàn, Taïp chí Vaên hoïc soá 1/1975. 27. Ñoaøn Thò Thu Vaân (tuyeån dòch) (1998), Thô Thieàn Lyù Traàn, NXB Vaên ngheä, TPHCM. 28. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1992), Moät vaøi nhaän xeùt veà thô Thieàn Lyù Traàn, Taïp chí Vaên hoïc soá 2/1992. 29. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1997), Khaûo saùt ñaëc tröng ngheä thuaät thô Thieàn Vieät Nam theá kyû XI – theá kyû XVI, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 30. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1998), Khoaûnh khaéc “queân” trong thô Thieàn. Taïp chí Vaên hoïc soáá 4/1998. 31. Ñoaøn Thò Thu Vaân (2007), Con ngöôøi nhaân vaên trong thô ca Vieät Nam sô kì trung ñaïi, NXB Giaùo duïc, TP HCM. 32. Phaïm Ngoïc Lan (1986), Chaát tröõ tình trong thô thieàn ñôøi Lyù, Taïp chí Vaên hoïc soá 4/1986. 33. Phan Troïng Thöôûng, Trònh Baù Ñónh, Nguyeãn Höõu Sôn (bieân soaïn vaø giôùi thieäu) (1999), Tuyeån taäp 40 naêm Taïp chí vaên hoïc 1960-1999 taäp 2. TPHCM. 34. Taïp chí Vaên hoïc soá 4/1992, Ñaëc san Vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam. 35. Thích Minh Chaâu vaø Minh Chi (1991), Töø ñieån Phaät hoïc Vieät Nam, NXB KHXH, Haø Noäi. 128 36. Thích Phöôùc An (1992), Huyeàn Quang vaø con ñöôøng traàm laëng muøa thu, Taïp chí vaên hoïc soá 4-1992, Haø Noäi 37. Thích Phöôùc Sôn (dòch) (1995), Tam Toå thöïc luïc, Vieän nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam. 38. Thích Thanh TöØ (2004), Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc giaûng giaûi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 39. Thích Thanh TöØ (2005), Tam Toå Truùc Laâm giaûng giaûi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 40. Traàn Nho Thìn (2003), Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam döôùi goùc nhìn vaên hoùa, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 41. Traàn Ñình SöÛ (1997), Thô coå ñieån, in trong Nhöõng theá giôùi ngheä thuaät thô, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 42. Traàn Ñình SöÛ (1999), Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 43. Traàn Thò Baêng Thanh (chuû bieân) (2001), Huyeàn Quang - cuoäc ñôøi, thô vaø ñaïo, NXB TPHCM. 44. Traàn Thò Baêng Thanh (1993), Hai khuynh höôùng Vaên hoïc phaät giaùo cuûa thôøi trung ñaïi Vieät Nam, Taïp chí Vaên hoïc soá 2/1993 tr. 26-34. 45. Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi (2000), Tueä Trung thöôïng só vôùi Thieàn toâng Vieät Nam, NXB Ñaø Naüng. 46. Vieän Vaên Hoïc (1989), Thô vaên Lyù Traàn, NXB KHXH, Haø Noäi. II. TIEÁNG ANH 129 47. Edgar. Andrew, Sedgwick. Peter (1999), Cutural Theory: The key concept. Routledge Publishing Co., London. 48. Heinrich Dumoulin (1988), Zen Buddhism: A History-India and China, Macmillan Publishing Co., New York. III. TIEÁNG TRUNG 49. 印順 1994。中國禪宗史。台北市：正聞。 Ấn Thuận (1994), Trung Quốc Thiền tông sử , NXB Chính Văn, Đài Bắc. 50. 鍾逢義 2002。論越南李朝禪詩。佛學研究期刊。陕西師範大學佛學研究 所。 Chung Phuøng Nghóa (2002), Luaän Vieät Nam Lyù trieàu Thieàn thi, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, Tr. 31~51 51. 譚志詞 2006 。越南閩籍僑僧拙公和尚與十七、十八世紀中越佛教交流。 暨南大學中文系博士論文。暨南 Đàm Chí Từ (2006), Chuyết Công hòa thượng người Mân Việt Nam và sự giao lưu Phật Giáo Trung Việt thế kỉ VII, VIII, Đại học Tế Nam, hệ Trung văn, Luận văn tieán sĩ, Tế Nam. 52. 俞梅隱 1984。中國禪學 。臺北市 : 金林。 Du Mai Ẩn (1984), Thiền học Trung Quốc, NXB Kim Lâm, Đài Bắc. 53. 賈維康 2007。陳朝竹林禪派研究。中國人民解放軍外國語學院碩士論 文。 Giả Duy Khang (2007), Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần, Học viện Ngoại ngữ nhân dân Quân giải phóng Trung Quốc, Luận văn thạc sĩ. 130 54. 何仟年 2003。越南古典詩歌傳統的形成－莫前詩歌研究。揚州大學中文 系博士論文。揚州。 Hà Thiên Niên (2003), Hình thành truyền thống Thơ ca cổ điển Việt Nam － Nghiên cứu thi ca Tiền Mạc, Đại Học trung văn Dương Châu, Luận văn tiến sĩ, Dương Châu. 55. 何春圖 2006。王維的詩歌與佛教信仰。四川大學道教與宗教文化研究 所。碩士論文。四川。 Haø Xuaân Ñoà (2006), Thô ca Vöông Duy vaø tín ngöôõng toân giaùo, Sôû nghieân cöùu Vaên hoùa Ñaïo giaùo vaø Toân giaùo Ñaïi hoïc Töù Xuyeân, Luaän vaên thaïc só, Töù Xuyeân. 56. 裏道德雄等（編）2005。東南亞佛教概說。台北：圖書。 Lí Đạo Đức Hùng （biên tập）(2005), Đông Nam Á Phật giáo khái thuyết, NXB Đồ Thư, Đài Bắc. 57. 劉果宗 2001。禪宗思想史概說。臺北：文津。 Lưu Quả Tông (2001), Thiền Tông tư tưởng sử khái thuyết, NXB Văn Tân. Đài Bắc. 58. 孟昭毅 1998。 禪與朝鮮、日本、越南漢詩。天津大學學報。1998年第 四期。 Mạnh Chiêu Nghị (1998), Thiền dữ Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam Hán thi, Tạp chí khoa học Đại học Thiên Tân, Số 4/1998 59. 星雲大師 2006。禪學與淨土。臺北: 香海文化出版。 Ñaïi sö Tinh Vaân (2006), Thieàn hoïc vaø Tònh Ñoä, NXB Höông Haûi, Ñaøi Baéc. 131 60. 阮福德 2007。中國惠能與越南竹林派的禪學思想及其修習方法之比較研 究。國立台灣師範大學教育學系。碩士論文。 Nguyeãn Phuùc Ñöùc (2007), Nghieân cöùu so saùnh tö töôûng Thieàn hoïc vaø phöông phaùp tu haønh cuûa Hueä Naêng Trung Quoác vaø Truùc Laâm Thieàn phaùi Vieät Nam, Ñaïi hoïc sö phaïm Ñaøi Loan. Khoa giaùo duïc hoïc, Luaän vaên Thaïc só, Ñaøi Baéc. 61. 佛典電子 CBETA Phaät Ñieån ñieän töû CBETA 62. 佛光大辭典，電子版 Phaät Quang ñaïi töø ñieån, baûn ñieän töû 63. 普穎華 1996。禪宗美學。臺北 : 昭文社出版 ; 臺北縣中和市 : 旭昇總 經銷。 Phổ Dĩnh Hoa (1996), Mĩ học Thiền toâng, Chiêu Văn xã, Đài Bắc. 64. 方懷認 1994。越南竹林派禪宗創始陳仁宗的禪學思想。佛學研究期刊。 陕西師範大學佛學研究所。中國。 Phöông Hoaøi Nhaãn (1994) Vieät Nam Truùc Laâm phaùi Thieàn toâng saùng thuûy nhaân Traàn Nhaân toâng ñích Thieàn hoïc tö töôûng, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc Sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác. 65. 關世謙（譯）1986。中國禪宗史。台北：東大。 Quan Thế Khiêm (1986), Trung Quốc Thiền Tông Sử , NXB Đông Đại, Đài Bắc. 66. 偈兆光 1987。禪宗與中國文化。李仁書局。台北 Caùt Trieäu Quang (1987), Thieàn toâng vaø vaên hoùa Trung Quoác, Lyù Nhaân thö cuïc, Ñaøi Baéc. Tr. 34 132 67. 釋條條（重編）1765。三祖實錄。河內：現藏在越南漢喃院圖書館。 Thích Điều Điều (biên tập) (1765), Tam Tổ Thực Lục, Viện Hán Nôm, Hà Nội. 68. 釋條條（述）1731。越南安子山竹林諸祖聖燈語錄。河內：現藏在越南 漢喃院圖書館。 Thích Điều Điều (thuật) (1731), Việt Nam An Tử sơn Trúc Lâm Chư Tổ Thánh Đăng ngữ lục, Viện Hán Nôm, Hà Nội. 69. 釋行心 2005。臨濟禪系在越南的傳承與流變。國立台灣師範大學國文系 碩士論文，未出版，台北市。 Thích Hành Tâm (2005), Lịch sử truyền thừa của Lâm Tế Thiền hệ tại Việt Nam,Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài loan, Khoa Quốc văn, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 70. 釋月溪 1985。禪宗源流與修持法。台北：天華。 Thích Nguyệt Khê (1985), Nguyên lai và phép tu của Thiền Tông, NXB Thiên Hoa, Đài Bắc. 71. 釋廣臨。2007。越南陳朝竹林禪派之研究。佛光大學宗教學系碩士論文， 未出版，宜蘭。 Thích Quảng Lâm (2007), Nghiên cứu Trúc Lâm Thiền phái Triều Trần Việt Nam, Đại học Tông Giáo Phật Quang, Luận văn thạc sĩ, Đài Loan. 72. 釋清決 2001。越南禪宗史論。中國社會科學院研究生院博士論文。北京。 Thích Thanh Quyết (2001), Việt Nam Thiền Tông Sử Luận, Viện nghiên cứu khoa học xã hội Trung Quốc, Luận văn tiến sĩ, Bắc Kinh. 73. 釋善議（編譯）1988。越南佛教史略。世界佛學名著譯叢，第五七冊。 台北：華宇。 133 Thích Thiện Nghị （biên dịch） (1988), Việt Nam Phật Giáo Sử Lược, Thế giới Phật học, quyển 57, NXB Hoa Vũ, Đài Bắc. 74. 釋圓雅 2006。越南陳仁宗與竹林禪派之研究。國立台灣大學歷史研究所 碩士論文。台北。 Thích Viên Nhã (2006), Nghiên cứu Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm Việt Nam, Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài loan, Khoa Lịch sử, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 75. 孫士覺 2003。古越漢禪詩研究。廣西師范大學中文系碩士論文。廣西。 Tôn Sĩ Giác (2003), Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán, Đại học Sư phạm Quảng Tây, Hệ Trung văn, Luận văn thạc sĩ, Quảng Tây. 76. 孫士覺 2006。古越漢詩史述及文本輯考。華中師范大學中文系博士論 文。華中。 Tôn Sĩ Giác (2006), Thơ cổ Việt Hán sử thuật và văn bản tập khảo, Đại học Sư phạm Hoa Trung, Hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Hoa Trung. 77. 趙亮傑 1986。六祖大師化跡因緣。台北：千華。 Triệu Lượng Kiệt (1986), Lục Tổ Đại Sư Hóa Tích Nhân Duyên, NXB Thiên Hoa, Đài Bắc. 78. 張小欣 2003。淺談禪宗在越南歷史上的傳播及其文化影響。東南亞研 究。2003 年 02 期 。 Tröông Tieåu Haân (2003), Sô baøn söï truyeàn baù vaø aûnh höôûng vaên hoùa cuûa Thieàn toâng trong lòch söû Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Soá 2/2003 79. 張廷仕 2005。越南佛教的歷史與現況。香港：新亞。 134 Trương Đình Sĩ (2005), Lịch sử và hiện trạng Phật giáo Việt Nam, NXB Tân Á, Hương Cảng. 80. 張節末 1999。禪宗美學。杭州市 : 浙江人民。 Trương Tiết Mạt (1999), Mĩ học Thiền tong, NXB Chiết Giang nhân dân, Hàng Châu. 81. 張節末 2006。禪宗美學。北京市 : 北京大學出版社。 Trương Tiết Mạt (2006), Mĩ học Thiền toâng, NXB Đại học Bắc Kinh, Bắc Kinh. 82. 于在照 2006。越南歷史上佛教的“入世”與越南古典文學的產生和發 展。東南亞研究。2006 年 02 期。 Vu Tại Chiếu (2006), Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tö töôûng “nhaäp theá” trong lòch söû Phaät giaùo vaø vaên hoïc coå ñieån Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Soá 2/2006. 83. 于在照 2007。越南漢詩與中國古典詩歌之比較研究。解放軍外國語學院 研究生管理大隊十九隊。博士論文 Vu Tại Chiếu (2007), Nghiên cứu so sánh Thơ chữ Hán Việt Nam và thơ ca cổ điển Trung Quốc, Học viện ngoại ngữ giải phóng quân, Luận văn tiến sĩ.