Luận văn Trường ca Thanh Thảo

a rộng nhất, biểu tượng (symbol) là một loại tín hiệu mà mặt hình thức cảm tính (tồn tại trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 88 hiện thực khách quan hoặc trong sự tưởng tượng của con người: cái biểu trưng) và mặt ý nghĩa (cái được biểu trưng) mang tính có lí do, tính tất yếu”[28,3]. Mối quan hệ mang tính có lí do, tính tất yếu giữa hai mặt của biểu tƣợng, chính là điểm chủ yếu để phân biệt biểu tƣợng với dấu hiệu, kí hiệu. Các tác giả “Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới” đã chỉ ra rất đúng rằng: “Biểu tƣợng cơ bản khác với dấu hiệu là một qui ƣớc tuỳ tiện trong đó cái biểu đạt và cái đƣợc biểu đạt (khách thể hay chủ thể) vẫn xa lạ với nhau, trong khi biểu tượng giả định có sự đồng chất giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt theo nghĩa một lực năng động tổ chức”. Gilbert Durand cũng khẳng định: “biểu tượng rộng lớn hơn cái ý nghĩa được gán cho nó một cách nhân tạo, nó có một sức vang cốt yếu và tự sinh”. Mặt khác, biểu tượng luôn mang tính đa trị, “chỉ một cái biểu đạt giúp ta nhận thức ra nhiều cái đƣợc biểu đạt, hoặc giản đơn hơn…cái đƣợc biểu đạt dồi dào hơn cái biểu đạt”, hay nói cách khác, ở đây có sự “không thích hợp giữa tồn tại và hình thức…sự ứ tràn của nội dung ra ngoài hình thức biểu đạt của nó”. Biểu tƣợng luôn rộng lớn hơn với ý nghĩa đƣợc gán cho một cách nhân tạo, nó có sức sống cốt yếu và tự sinh. Biểu tƣợng là một phƣơng diện tạo hình và biểu đạt có tính đa nghĩa trong văn học. Giữa biểu tƣợng và hình tƣợng có mối quan hệ tƣơng hỗ. Mỗi biểu tƣợng văn học sẽ là một hình tƣợng nếu ở hình tƣợng hiện diện một ý nghĩa nào đó tuy hòa vào hình tƣợng nhƣng không đồng nhất hoàn toàn với hình tƣợng. Vì vậy, con đƣờng giải mã biểu tƣợng trong tác phẩm văn học sẽ phải đi từ chính ngôn từ, kết cấu, các thủ pháp,… để tìm ra cái ẩn chìm đằng sau những hình tƣợng có nguồn gốc từ biểu tƣợng. Thanh Thảo thuộc thế hệ những nhà thơ trẻ trƣởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ có ý thức cao trong việc xây dựng các biểu tƣợng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 nhằm thể hiện tƣ tƣởng thẩm mỹ của mình. Với riêng trƣờng ca, có thể nói Thanh Thảo đã xây dựng cả một hệ biểu tƣợng thể hiện thành công những phạm trù ý nghĩa có tính khái quát, trừu tƣợng cao. Trong trƣờng ca của Thanh Thảo ta bắt gặp rất nhiều những hình ảnh lặp đi lặp lại, mang ý nghĩa biểu trƣng cao nhƣ: cỏ, sóng, đất, cát, lửa, mặt trời…Những hình ảnh này chính là các biểu tƣợng kết tinh tƣ tƣởng thẩm mỹ trong trƣờng ca Thanh Thảo. Nghiên cứu trƣờng ca Việt Nam nói chung, trƣờng ca Thanh Thảo nói riêng, ta bắt gặp rất nhiều những biểu tƣợng mang ý nghĩa ám dụ cao. Với trƣờng ca Thanh Thảo, ở đây luận văn cũng chỉ đi sâu vào tìm hiểu những biểu tƣợng mang tính nổi trội với tần số xuất hiện cao và khơi gợi đƣợc nhiều tầng ý nghĩa trừu tƣợng khái quát. Có thể kể đến một số biểu tƣợng nhƣ vậy trong trƣờng ca Thanh Thảo là: Sóng, biển, mặt đất, cỏ, lửa, cát,… 3.2.1. Hệ biểu tượng sóng, cát và mặt đất– sức mạnh tiềm ẩn của quần chúng nhân dân Trƣớc hết, Sóng đƣợc xem là biểu tƣợng cho sức mạnh tiềm ẩn, quật cƣờng của quần chúng nhân dân trong trƣờng ca của Thanh Thảo bởi lẽ nó đƣợc tác giả lặp đi lặp lại nhiều lần thành một ám ảnh. Không chỉ có vậy, đằng sau hình thức lặp lại đó là những tầng sâu ý nghĩa có sức gợi mạnh mẽ mà phải đi vào tác phẩm cụ thể, với những biểu hiện sinh động trong sự kết hợp với các hình ảnh, tâm trạng khác nhau nó mới biểu hiện đầy đủ đời sống phong phú, đa dạng của mình. Tƣ tƣởng về nhân dân, đất nƣớc là tƣ tƣởng chủ đạo chi phối toàn bộ những sáng tác trƣờng ca của Thanh Thảo. Khi viết về quần chúng nhân dân, Thanh Thảo luôn dành một tình cảm đặc biệt. Anh đã sáng tạo và sử dụng biểu tƣợng sóng nhƣ một biểu tƣợng tiêu biểu cho sức mạnh, ý chí kiên cƣờng của quần chúng nhân dân. Không phải ngẫu nhiên mà Thanh Thảo lại đặt tên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 cho hai trƣờng ca đồ sộ của mình là Những người đi tới biển và Những ngọn sóng mặt trời. Trƣớc hết tâm hồn phóng khoáng của anh rất thích liên tƣởng đến sóng. Cơ man nào là sóng! Sóng cứ lừng lững, lừng lững hiện ra không phải lẻ loi, đơn độc từng ngọn mà thƣờng là ngàn con sóng, những đợt sóng, lớp lớp sóng. Hết “muôn đợt sóng vỗ vào bờ cát” lại đến “những ngọn sóng ngƣợc chiều xô xát mãi” rồi lại đến “những đợt sóng đột ngột trào lên”…Những ngọn sóng mặt trời là nơi thể hiện tập trung nhất ý nghĩa biểu trƣng của sóng: sóng gần đó nhƣng vừa hữu hình vừa vô hình, nhìn thấy mà không dễ nắm bắt, mất đi rồi lại tái sinh: Đã bao lần xuống biển lên trời rồi trở lại, Đã cháy khô tới giọt cuối cùng Mà trong như thể trong nguồn Tràn trề như thể chưa từng cạn vơi Dò tận đáy cũng xong thôi Nhưng vô ích. Sóng có đời nào yên Ngàn con sóng chết cuối đêm Sinh ngàn con sóng trước thềm rạng Đông Đẩy thuyền lật thuyền dễ không Mát mềm mài đá đã mòn thấu xương. Mạch thơ dâng trào cảm xúc say mê của tác giả khi viết về sóng, về sự bất diệt trƣờng tồn. Sóng ở đây chính là biểu tƣợng cho nhân dân, cho sự trƣờng tồn, vĩnh hằng, bất diệt của nhân dân. Sức mạnh tiềm ẩn của sóng cũng giống nhƣ sức mạnh tiềm tàng ẩn chứa trong bề sâu lịch sử của nhân dân. Sóng còn là biểu tƣợng cho sức mạnh trào dâng, sức mạnh nhấn chìm, sức mạnh vô địch của quần chúng nhân dân trƣớc kẻ thù. Ngọn sóng chính là biểu tƣợng dữ dội cho lòng yêu nƣớc của nhân dân ta: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 Cơn bão đã trở lại Không cãi vã Không ngập ngừng Từ biển và từ núi Những ngọn sóng mặt trời Chúng ta đi Cơn bão quyét những vùng tối tăm trên mặt đất Người đứng dậy bàn tay nắm chặt một hai…đi một hai… (Bùng nổ mùa xuân) Thông qua biểu tƣợng sóng để nói lên sức mạnh và ý chí căm hờn của quần chúng nhân dân ta còn bắt gặp lối xây dựng của Nguyễn Khoa Điềm: Đất nước Đang gầm lên trong sóng gió đất trời Hàng chục triệu thước khối nước đang lao vào mặt đất (Mặt đường khát vọng) Sức mạnh lớn lao của nhân dân không chỉ tồn tại trong không gian mà còn tồn tại suốt chiểu dài lịch sử qua các thời đại. “bằng hình tượng sóng, Thanh Thảo chẳng những nói lên được hình thái thể hiện sức mạnh khôn cùng của nhân dân qua đó gửi gắm niềm tin vô bờ vào họ” [ 30,4] Những lớp sóng là những ngƣời nghĩa sĩ Cẩn Giuộc, là những ngƣời du kích Ba Tơ, là những con ngƣời vô danh hay hữu danh nhƣng anh hùng đã góp phần máu xƣơng của mình làm nên chiến thắng viết nên những trang sử hào hùng, oanh liệt của dân tộc. Trân trọng, biết ơn và với tấm lòng thành kính trƣớc sự hy sinh cao cả đó của nhân dân, Thanh Thảo đã tạc nên một bức tƣợng đài “sóng” sừng sững hiên ngang giữa đất trời với những chất liệu đặc biệt: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 Bùn và máu Dựng ngọn sóng ngang trời bằng đá trắng Đêm đêm trên đỉnh sóng bập bùng lửa đuốc (Những ngọn sóng mặt trời ) Ngay nhan đề bản trƣờng ca Những ngọn sóng mặt trời chúng ta đã thấy tính chất biểu tƣợng giàu sức khái quát của hình ảnh sóng. Những ngọn sóng ấy không phải là sóng bình thƣờng mà là những ngọn sóng nóng bỏng của lòng quyết tâm sự bền bỉ, sức mạnh vĩnh hằng của quần chúng nhân dân: Không ngập ngừng Từ biển và từ núi Những ngọn sóng mặt trời … Những con sóng cuộn lên bờ đời sống Chói trang mặt trời. (Những ngọn sóng mặt trời ) Từ hình ảnh ngọn sóng tự nhiên mang trong mình năng lƣợng của biển cả, ngày đêm ru ta bài ca không nghỉ, Thanh Thảo đã thành công khi xây dựng sóng thành biểu tƣợng mang ý nghĩa sâu xa, giàu chất triết luận về sức mạnh tiềm ẩn, vĩnh hằng, bất diệt, vô địch của quần chúng nhân dân. Tƣ tƣởng về nhân dân mất nƣớc còn đƣợc Thanh Thảo thể hiện sâu sắc qua hình ảnh mặt đất. Mặt đất vốn hiền hòa, là nơi bắt nguồn của sự sống con ngƣời. Mặt đất vốn đƣợc coi là bà mẹ bao dung muôn đời của con ngƣời. Xây dựng hình ảnh mặt đất thành biểu tƣợng có ý nghĩa ám chỉ sức mạnh, sự vững bền của quần chúng nhân dân, Thanh Thảo đã đem đến những tầng sâu ý nghĩa mới cho tƣợng trƣng này. Trong trƣờng ca Những người đi tới biển Thanh Thảo đã xây dựng hình ảnh đất để khái quát về sự bất tử của quần chúng nhân dân: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 Đất nằm im như chết Có bao giờ đất chết đâu anh. Mặt đất bình yên, hiền hòa nhƣ bộ mặt nhân dân muôn đời giản dị nhƣng luôn tiềm ẩn sức sống bất diệt. Mặt đất quê hƣơng hay bà mẹ tinh thần thứ hai đã ấp ủ, nâng niu ý chí khát vọng của con ngƣời: Máu của đất Giọt nước nào đã khởi sự đời ta. Với Thanh Thảo, đất còn là biểu tƣợng cho sức mạnh vĩ đại bền bỉ, tấm lòng thủy chung son sắc của quần chúng nhân dân: Ta sống cùng nhân dân Chết giữa nhân dân Rất yên ổn mầm cây thở chìm trong đất Đất mẹ hay nhân dân đã ôm bao ngƣời con vào lòng khi sống thì chở che chăm sóc, lúc mất đi nhân dân là ngƣời tƣởng nhớ. Về với đất là về với nhân dân để tái sinh một cuộc đời mới. Trong tâm tƣởng của Thanh Thảo, mặt đất chính là tổ quốc chính là nhân dân, mặt đất hóa thân vào những con ngƣời vô danh đã hiến dâng cả cuộc đời cho đất đai xứ sở: Đất nước đi hết thảy con người. Bóng họ tỏa mênh mang ngày nắng gắt Họ đi như gió, họ đứng như rừng Lúc nằm xuống họ hóa thành mặt đất Từ những gì vô danh, giản dị, đến những gì cao cả vĩ đại đều thuộc về mặt đất. Mặt đất là nhân dân sinh ra mỗi con ngƣời, nuôi dƣỡng họ, khích lệ động viên họ, thủy chung và gắn bó với họ. Để rồi khi những ngƣời con đó trở về với đất, nhân dân hay là mặt đất trở thành nơi yên nghỉ vĩnh hằng. Mặt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 đất hay chính là tổ quốc thiêng liêng vĩnh hằng không bao giờ chết. Mặt đất chính là biểu tƣợng cho nhân dân, cho những gì quen thuộc, gần gũi, cho những gì cao cả, vĩ đại, bất diệt. Ngoài hình ảnh sóng, mặt đất thì cát cũng là yếu tố đƣợc Thanh Thảo xây dựng thành biểu tƣợng có ý nghĩa tƣợng trƣng cao khi nói về nhân dân, dân tộc, đất nƣớc. Thanh Thảo không phải là ngƣời đầu tiên sử dụng hình ảnh cát với ý nghĩa là một biểu tƣợng cho nhân dân. Các nhà thơ khác nhƣ Bằng Việt, Nguyễn Duy đã xây dựng hình ảnh cát thành biểu tượng cho dòng chảy số phận nhân dân. Đến trƣờng ca của Thanh Thảo, cát là biểu tƣợng cho quê hƣơng gắn bó, ruột thịt của con ngƣời: Rồi bên dưới khối sương mù đặc cứng Căn cứ lại bắt đầu di chuyển Những người chìm xuống hầm sâu Như nước thấm vào lòng cát … Những con thuyền thở dài trên cát trắng Nghe da thịt nồng hơi biển mặn (Trẻ con ở Sơn Mỹ ) Cát còn là biểu tƣợng của tuổi thơ với những thăng trầm gian khó mà những em bé cũng nhƣ ngƣời dân Sơn Mỹ phải gánh chịu trong những năm đau thƣơng của cả dân tộc: Anh mở mắt trống trơn vùng cát Nắng đổ lửa trời cao quay quắt Làng cũ đâu những đường dừa mát xanh Anh nhắm mắt thấy từng chùm trái ngọt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 Những nấm cát gối đầu nấm cát (Trẻ con ở Sơn Mỹ ) Cát là nơi ghi dấu ấn sự tồn tại cũng nhƣ những mất mát, hy sinh của con ngƣời. Cát là nhân chứng đồng thời là nơi yên nghỉ vĩnh hằng cho những cái chết oan khuất của trẻ thơ: Cả mộ bia sóng biển tiếng trẻ cười Những âm thanh nhiều năm vùi đất cát Sẽ mọc lên bất chợt giữa ban ngày Đồng một lúc rừng dương căng ngực hát (Trẻ con ở Sơn Mỹ ) Cát vĩnh hằng bất diệt, cát là sự hóa thân của tƣơng lai tƣơng sáng. Cát nâng đỡ chồi sống con ngƣời: Tôi nhập cùng các em chạy dọc bãi xương rồng Lại bắt gặp chân trời ngay trên cát Cả người tôi hòa trong biển vô cùng Có thể nói những hình ảnh sóng, mặt đất, cát là những biểu tƣợng mang tính lý tƣởng hóa, kỳ vĩ về sức mạnh quật cƣờng cũng nhƣ sự trƣờng tồn của tổ quốc, của nhân dân. 3.2.2. Hệ biểu tượng cỏ, lửa - sức mạnh bền bỉ và ý chí tất thắng của cái tôi thế hệ Trong thơ Thanh Thảo nói chung, cỏ là hình ảnh đƣợc nhắc lại nhiều lần và nó đã trở thành biểu tƣợng cho sức mạnh và ý chí tất thắng cho cái tôi thế hệ nhà thơ. Nếu nhƣ trong Dấu chân qua trảng cỏ hình ảnh cỏ gắn bó với đau thƣơng máu lửa của chiến tranh thì đến Những người đi tới biển, cỏ chính là biểu tƣợng cho sự bền bỉ, nhẫn nại của những con ngƣời lứa tuổi hai mƣơi, ba mƣơi xanh màu áo lính: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 Những dấu chân rồi lùi lại phÝa sau Dấu chân in trên đời chúng tôi những tháng năm trẻ nhất Mười tám hai mươi sắc như cỏ Dày như cỏ Yếu mềm và mãnh liệt như cỏ (Những ngƣời đi tới biển ) Chƣa có nơi nào trong thơ hình ảnh cỏ lại giàu ý nghĩa biểu trƣng nhƣ thế: cỏ bình dị, tƣơi tắn nhƣ lứa tuổi hai mƣơi; cỏ mãnh liệt yếu mềm nhƣng dày dặn, gắn kết. Tất cả những ý nghĩa đó biểu trƣng cho lớp lớp thế hệ thanh niên cùng gắn bó trên một chiến hào trong cuộc hành quân vĩ đại của cả dân tộc. Trên bƣớc đƣờng hành quân gian khổ, cỏ là nơi ngƣời chiến sỹ nghỉ chân và ngẩn ngơ trƣớc vẻ đẹp của một cánh chim trời: Chúng tôi không mệt đâu Nhưng cỏ sắc mà ấm quá! Tuổi hai mươi thằng em tôi sững sờ Một cánh chim mảnh như nét vẽ Mùi vị của cỏ hay mùi vị quê hƣơng đã làm nên sức mạnh tiếp bƣớc những ngƣời cha, những ngƣời anh của thế hệ những chiến sỹ chống Mỹ: Ngoài trảng tranh âm ấm nảy chồi Cuối mùa khô đất đang hổi trở dạ … Phảng phất mùi cỏ cháy đống un. Cỏ trong tâm tƣởng những ngƣời lính còn là yếu tố xóa đi nỗi đau, xóa đi quá khứ đau thƣơng vì cỏ có sức sống bất diệt. Nhƣng ở đây cỏ không kịp mọc, không thể xóa đi những nỗi đau cũ, chính vì thế cỏ nhắc nhở ý chí căm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 thù, khắc ghi những nỗi đau để ngƣời du kích Ba Tơ vƣợt ngục trở về với nhân dân tiếp tục chiến đấu: Đáng lẽ cỏ đã xanh lối mòn thuở ấy Cỏ không kịp mọc Cỏ phải chết đi sống lại Bao nhiêu là nước chảy Trên dòng sông Những khuôn mặt những cánh rừng những Chỗ tối tăm những vùng sáng rỡ Những khoảng trống không (Bùng nổ mùa xuân) Cỏ còn là giấc ru ca ôm ấp những ngƣời đã khuất: Nhũng ngọn sóng màu xanh của đất Tràn qua các mộ bia (Trẻ con ở Sơn Mỹ) Bằng “ẩn dụ cỏ” với hình ảnh vô cùng độc đáo “những ngọn sóng màu xanh của đất”. Thanh Thảo đã “bình yên hóa”, xua đi những ấn tƣợng buồn của chiến tranh để sự sống tiếp tục tồn tại và vƣơn lên theo quy luật tồn tại. Sự hy sinh của những ngƣời lính, của nhân dân vì thế đƣợc bình yên. Lửa là một biểu tƣợng văn hóa. Nó biểu trƣng cho các tầng ý nghĩa nhƣ: sự gột rửa, tẩy uế, thần linh…Trong thơ ca cách mạng, ngọn lửa là biểu tƣợng của ý chí, tinh thần yêu nƣớc. Trong một số trƣờng ca trƣớc và cùng thời Thanh Thảo ngọn lửa còn mang ý nghĩa biểu trƣng cho sự tàn khốc của chiến tranh cũng nhƣ ý chí chiến đấu, chiến thắng kẻ thù: Những đỉnh núi xưa bừng ngọn lửa Khói lên ngùn ngụt cháy trời mây Lửa ta bay đốt loại dơi sắt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 Đã rắc đau thương trên mảnh đất này (Bài ca chim Chơ Rao – Thu Bồn) Đến các trƣờng ca của Thanh Thảo, hình ảnh ngọn lửa xuất hiện dày đặc và có ý nghĩa biểu trƣng đa dạng. Tầng nghĩa biểu trƣng đầu tiên: Ngọn lửa chính là hiện thực trực tiếp, khốc liệt của chiến tranh: Cả thành phố đã trở thành lò lửa Thỉnh thoảng người ta trông thấy những người Nam Kỳ bị chặn lại và tìm cách thoát khỏi đám cháy (Cỏ vẫn mọc ) Không chỉ có vậy, ngọn lửa còn là biểu tƣợng cho ý chí kiên cƣờng của ngƣời du kích Ba Tơ trong mong mỏi đƣợc về với nhân dân. Ngọn lửa ấy bắt đầu từ số ít rồi truyền đi qua từng số phận: Ngọn lửa Một đêm thiêu dụi đồn Ba Tơ Đã nén lại chiều sâu vào từng số phận (Bùng nổ mùa xuân) Ngọn lửa ấy trong tâm tƣởng ngƣời du kích Ba Tơ còn là niềm uất hận, căm thù đối với bọn giặc xâm lƣợc. Trong những nhà giam tăm tối, những con ngƣời đang bị kìm kẹp đã biến căm thù, uất hận thành sức mạnh phản kháng thắp lên ánh lửa truyền đi trong đêm: Ta nghe bàn tay gõ qua bức tường ngăn cách Lời hứa hẹn câu chào vĩnh biệt Những tín hiệu của lửa Nhóm lên từ mỗi làn roi (Bùng nổ mùa xuân) Ngọn lửa còn là biểu tuîng cho sự chính nghĩa, đoàn kết để nhân dân và những ngƣời du kích Ba Tơ đồng tâm đứng lên làm cách mạng: “Tự do sẽ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 99 nói bằng lời ngọn lửa”. Ngọn lửa lan ra từ lòng quả cảm của mỗi con ngƣời, của mỗi miền quê gan góc đã tạo thành dòng sông rực cháy xua tan đêm tối, khổ đau kìm kẹp: “bỗng ngàn cánh tay vung ngàn ngọn đuốc màu nâu / dòng sông lửa cháy dọc chiền đêm tối”. Ngọn lửa còn là biểu tƣợng của lòng nhiệt huyết ý chí căm thù giặc, là mạch ngầm chảy trong huyết quản mỗi con ngƣời tạo nên sự tiếc nuối của những đoàn quân: Tổ quốc Một lần nữa xin hát tên Người Lửa đã cháy trước đoàn quân Nam tiến Giặc cuồng điên gây hấn Và chúng tôi ba lô trên vai Ngọn lửa còn chính là cội nguồn sức mạnh của chân lý và niềm tin: “và im lặng mênh mang chính là tiếng nói/ và cội nguồn tiếng nói là ngọn lửa nước rực cháy” Ngọn lửa còn là biểu tƣợng cho tình đồng đội ấm áp keo sơn, sƣởi ấm lòng những ngƣời chiến sỹ trên bƣớc đƣờng hành quân gian khổ: Bài ca và ngọn lửa Tôi đi giữa bàn tay hơi thở bạn đường Không phải bó đuốc một trái tim riêng lẻ Dắt ta qua rừng đêm Những đớn đau mơ ước hy sinh Không của riêng một trái tim nào nữa Bài ca và ngọn lửa Tôi đi trong ánh sáng mọi người. (Những người đi tới biển ) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 Nhƣ vậy, lửa hay ngọn lửa trong trƣờng ca Thanh Thảo vừa là biểu tƣợng tƣợng trƣng cho ý chí căm thù giặc, nhiệt tình cách mạng vừa tƣợng trƣng cho sức mạnh đoàn kết, sự sẻ chia, nghĩa tình của con ngƣời. Thơ Thanh Thảo rất giàu chất sống, giàu hình tƣợng. Trong trƣờng ca của anh bên cạnh việc sáng tạo hình tƣợng để phục vụ cho các tƣ tƣởng chủ đề, Thanh Thảo còn chú ý xây dựng những hệ biểu tƣợng đa dạng, phong phú về nhân dân, ý chí và sức mạnh quật cƣờng của quần chúng nhân dân; về sức mạnh bền bỉ và niềm tin tất thắng của những ngƣời chiến sỹ cách mạng. Trƣờng ca của anh vì thế có đƣợc chiều sâu của chất triết lý, suy tƣởng. Trong khuôn khổ luận văn này chúng tôi chƣa thể đi sâu để chỉ ra, phân tích và lý giải một cách toàn vẹn thế giới biểu tƣợng trong trƣờng ca Thanh Thảo, song thiết nghĩ, qua việc phân tích hai hệ biểu tƣợng nổi bật trên trong trƣờng ca Thanh Thảo đã giúp chúng ta phần nào nhận ra phong cách viết trƣờng ca của anh. 3.3. Giọng điệu Giọng điệu là một phạm trù quan trọng trong văn học. Nhờ giọng điệu chúng ta nhận ra phong cách tác giả, nắm bắt đƣợc tƣ tƣởng, chủ đề của tác phẩm. Chịu sự quy định của đặc trƣng thể loại, trƣờng ca Việt Nam hiện đại mang trong mình rất nhiều “giọng” khác nhau, nói tiếng nói đa thanh của thế hệ tác giả- những con ngƣời vừa cầm súng vừa cầm bút, đồng thời nói tiếng nói của riêng tác giả- tâm hồn nhạy cảm trƣớc những vang vọng cuộc đời. Nói về chất giọng của Thanh Thảo, nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo cho rằng, trƣớc Thanh Thảo “giọng thơ trẻ ồn ào như mạch thác phía đầu nguồn, thì đến Thanh Thảo dòng thơ lại lắng dấu trong nó một sức chảy ngầm của quãng cuối dòng sông”. Có thể nói giọng điệu trong trƣờng ca của Thanh Thảo chính là giọng điệu sử thi trầm tĩnh đầy trải nghiệm. Đi sâu vào từng tác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 phẩm ta lại bắt gặp một giọng điệu đa thanh, vừa mang cảm hứng ngợi ca vừa mang cảm hứng thế sự đầy triết lý, suy ngẫm. Nổi bật hơn cả trong số các giọng điệu thƣờng gặp ở trên chính là giọng điệu ngợi ca mang cảm hứng sử thi. Bởi lẽ, trƣờng ca hiện đại nói chung, trƣờng ca Thanh Thảo nói riêng đều có xu hƣớng tổng kết, đánh giá, chiêm nghiệm lại bƣớc đi của lịch sử, mà ở đó nổi bật lên là hình ảnh nhân dân, dân tộc, những ngƣời con ƣu tú đã sống, chiến đấu với lớp lớp kẻ thù để gìn giữ từng tấc đất của quê hƣơng, đất nƣớc. Chỉ có điều giọng ngợi ca của Thanh Thảo không còn ồn ào nhƣ trong các trƣờng ca giai đoạn trƣớc. Ở anh, sự ngợi ca cũng đi vào chiều sâu cảm xúc. Thanh Thảo không chỉ là nhà thơ mà còn là một chiến sỹ. Anh cùng với bao bạn bè cùng trang lứa đã xếp lại sách vở, từ giã trƣờng lớp, những kỳ nghỉ hè để lên đƣờng vào Nam chiến đấu. Băng mình vào khói lửa chiến tranh, tự mình nếm trải những gian nan thử thách, những hiểm nguy dƣới bom đạn kẻ thù, cái nhìn của Thanh Thảo với cuộc chiến tranh không phải là cái nhìn của ngƣời ngoài cuộc mà là cái nhìn trải nghiệm, cái nhìn hóa thân để rồi bàn luận, phản ánh. Viết về tình đồng đội, quê hƣơng, tình yêu tổ quốc, về những mất mát hy sinh, những khó khăn gian khổ…Trƣờng ca của anh luôn có một giọng trầm tĩnh, suy tƣ, triết lý. Viết về hiện thực chiến tranh, Thanh Thảo đã phơi bày một sự thật tàn khốc bằng những lời thơ ngắn với cảm xúc ngậm ngùi: Những năm Một chiếc áo có thể sống lâu hơn một cuộc đời Rồi tới lúc chúng con thay áo khác Nhưng khi cởi áo ra Con không còn gì thay được (Những người đi tới biển) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 Không còn cái hào hứng, sôi nổi, hồn nhiên nhƣ trong thơ Phạm Tiến Duật, cái nhìn của ngƣời lính trong trƣờng ca Thanh Thảo trƣớc hiện thực cuộc chiến, trƣớc sự dấn thân của mình là những tâm sự chân tình, những giãi bày chứa chất sự suy tƣ. Ở những câu thơ khác trong bản trƣờng ca về cuộc hành trình của cái tôi thế hệ, đồng thời là của dân tộc từ những cánh rừng đi ra biển, ta cũng bắt gặp giọng điệu trầm tĩnh ẩn chứa những tâm trạng sâu kín giữ dội: Người ta không thể chọn để được sinh ra Nhưng chúng tôi đã chọn cánh rừng phút giây năm tháng ấy (Những người đi tới biển ) Nói về cuộc hành quân của thế hệ mình, sự lựa chọn cách sống của bản thân cũng nhƣ những đồng đội, trƣờng ca Thanh Thảo có một giọng thật đặc biệt: Không có những lời tuyên bố ồn ào mà chỉ lặng lẽ bày tỏ nhƣng nó đã thể hiện cao độ ý chí, lòng quyết tâm nhận về sứ mệnh lịch sử trong cuộc đối đầu với kẻ thù hung hãn của những ngƣời chiến sỹ: Chúng tôi không thể chết vì hư danh Không thể chết vì tiền bạc Chúng tôi xa lạ với những tin tưởng điên cuồng Những liều thân vô ích Đất nước đẹp mênh mang Đất nước thấm sâu xuống tận cùng xương thịt Chỉ riêng Người chúng tôi dám chết Rõ ràng sự lựa chọn: Gánh vác sứ mệnh lịch sử giải phóng dân tộc trên vai, những ngƣời lính thế hệ Thanh Thảo ý thức rõ việc làm của mình. Họ hiểu rằng con đƣờng họ đi là chính nghĩa, con đƣờng đó có hy sinh có gian khổ nhƣng họ vẫn chủ động lựa chọn và sẵn sàng hiến thân – một sự hiến thân tỉnh táo, sự hiến thân biết trƣớc – cho dân tộc, cho tổ quốc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 Trong không khí của ngày hội chiến thắng, khi cả dân tộc hân hoan xuống đƣờng ca bài ca khải hoàn thì Thanh Thảo lại ngậm ngùi trƣớc sự hy sinh của những ngƣời đồng đội trƣớc cöa ngõ chiến thắng: Ngày dân tộc tụ về đường số 1 Lßng không nguôi thương những cánh rừng này Nơi hàng vạn đứa con nằm lưng đèo cuối dốc Dọc theo lối mòn chìm khuất dưới tầng cây Nếu một ngày ta dựng những hàng bia Xin hãy đề “nơi đây những cuộc đời chưa bao giờ yên nghỉ” (Những người đi tới biển) Những vần thơ của anh xuất phát từ tấm lòng thành kính, biết ơn đối với những ngƣời đồng chí, đồng đội đã khuất. Những câu thơ dài nối tiếp nhau nhƣ những giọt nƣớc mắt của ngƣời ở lại tƣởng nhớ về những ngƣời đã khuất. Nói về ngày chiến thắng nhƣng giọng thơ Thanh Thảo là tiếng khóc nghẹn ngào dấu trong một dáng vẻ điềm tĩnh. Trƣớc sức mạnh của quần chúng nhân dân, trƣớc sự trƣờng tồn vĩnh hằng của nhân dân, tổ quốc Thanh Thảo đã có những chiêm nghiệm thật sâu sắc: Đất nằm yên như chết/ nhưng có bao giờ đất chết đâu anh. Ngợi ca những ngƣời nghĩa sỹ Cần Giuộc dũng cảm, giọng thơ Thanh Thảo cũng thể hiện một cách đầm lắng, thiết tha: Một trăm hai mươi năm Đất nước dài theo bàn chân các anh Anh nước nhon trong mắt các anh Chưa lúc nào ngớt bão (Những nghĩa sĩ Cần Giuộc) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 Cảm thức về tổ quốc về dân tộc là tình cảm, là nhận thức về sự quan trọng của tổ quốc, của nhân dân đối với ý nghĩa sự tồn tại của những ngƣời du kích Ba Tơ cũng chính là những lời xuất phát tận sâu thẳm đáy lòng tác giả: Tổ quốc ở trong tôi Hơn những giấc mơ kỳ diệu nhất Nếu phút nào tôi ở ngoài tổ quốc Đó là điều bất hạnh của đời tôi Này đây vàng bạc này đây nhà cửa Và máu những nợ nần Những nỗi đau và khoảng sáng hồn tôi chân thực Tất cả thuộc về người (Bùng nổ mùa xuân) Tổ quốc là lẽ sống! Tuyên ngôn ấy thể hiện cảm xúc chân thành thấm đẫm chất sâu lắng trầm tƣ. Tổ quốc là hiện thân cho sự đầy đủ, cho vinh quang và cho cả những mất mát hy sinh, nỗi đau không thể bù đắp. Gƣơng mặt tổ quốc sáng trong cao đẹp trong tâm hồn mỗi con ngƣời. Lời thơ nhƣ thôi thúc, nhắc nhở mỗi cá nhân trƣớc trách nhiệm với dân tộc. Viết về quá khứ hào hùng của dân tộc với tất cả những cung bậc tình cảm của mình, cảm hứng ngợi ca trong trƣờng ca của Thanh Thảo đã đi vào chiều sâu, giọng điệu trƣờng ca anh không còn ồn ào mà vô cùng điềm tĩnh thể hiện cái nhìn dự cảm, sâu sắc. Thể thơ cũng là một trong những yếu tố góp phần tạo nên giọng điệu riêng của Thanh Thảo. Trƣờng ca Thanh Thảo thƣờng phối hợp sử dụng đan xen nhiều thể thơ tạo ra những nhịp điệu khác nhau: Khi thì trầm, khi lại bổng. Nhịp điệu đó khiến cho giọng điệu trƣờng ca của anh khi trầm lắng suy tƣ, lúc lại cũng ồn ào tƣơi trẻ. Bên cạnh những câu thơ giàu chất hiện thực, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 không câu nệ vào vần luật, phép tắc thể hiện những cung bậc tình cảm khi lên bổng lúc xuống trầm của tác giả theo mạch cảm xúc hoặc sự kiện nhƣ: Các anh những người trốn thuế Các anh – dân lậu Từ bỏ quê nhà xiêu tán lênh đênh Như bèo dạt như mây trôi Khuôn mặt buồn hơn câu hát Câu hát buồn hơn đêm rừng sác hoang vu (Những nghĩa sĩ Cần Giuộc) Đồng thời anh cũng có những câu thơ giản dị, xinh xắn nhƣng gấp gáp thúc giục: Hãy tỉnh dậy Chớ mộng du Đừng khiếp sợ Sống trên đời Sông có khúc Người có thời Hết buồn khổ Tới mừng vui Hãy tỉnh dậy Nào bạn ơi (Đêm trên cát) Càng về sau, trong các trƣờng ca viết về chủ đề thế sự, giọng điệu triết lý lại đƣợc Thanh Thảo sử dụng nhiều. Ở những trƣờng ca viết sau chiến tranh này, khi nỗi đau thời chiến tuy không còn thƣờng trực nhƣng con ngƣời vẫn phải hằng ngày hằng giờ chèo chống với cuộc đời để mƣu sinh, tồn tại; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 những giá trị trƣớc kia chúng ta tôn thờ nay cũng đã dần dần bị thay đổi thì giọng điệu triết lý thể hiện sự trăn trở suy tƣ đã trở thành giọng điệu chủ yếu trong trƣờng ca Thanh Thảo. Bằng giọng thơ trầm lắng, chất chứa những ƣu tƣ, Thanh Thảo đã hóa thân vào nhân vật Nguyễn Đình Chiểu để giãi bày những mong ƣớc, sự hy vọng và tin tƣởng ở con ngƣời; hóa thân vào nhân vật Cao Bá Quát để suy ngẫm về những vấn đề đạo đức nhân phẩm, vai trò sứ mệnh của thơ ca và nhà thơ; đồng thời cái tôi hóa thân của nhà thơ vào nhân vật trữ tình trong Khối vuông Rubich đã thể hiện cái nhìn đa chiều, giọng điệu phức hợp đa thanh của nhà thơ khi phản ánh những mảng màu khác nhau của cuộc sống. Nhìn một cách tổng quát, giọng điệu chủ yếu của trƣờng ca Thanh Thảo chính là giọng trầm tĩnh, suy tƣ. Dù viết về hiện thực chiến tranh, lịch sử hào hùng của dân tộc hay các vấn đề thế sự đời thƣờng thì Thanh Thảo vẫn giữ cho mình sự chắc chắn nhƣng không hề đơn điệu về giọng điệu. Bởi trƣờng ca của anh là phức hợp của âm thanh, chi tiết, hình ảnh và cảm xúc đã vào độ chín của một con ngƣời từng trải có tâm hồn nghệ sỹ. “Trong đời sống thơ trẻ sau 1975 đến nay, Thanh Thảo với những sản phẩm tinh thần đã và sẽ có của mình xứng đáng là một gương mặt tiêu biểu. Người đọc tin rằng, víi anh thơ không phải là lời phát mà còn là tiếng vọng sau đó. Và anh trên mỗi chặng đường sáng tác của mình sẽ không ngừng tìm tòi những biểu hiện mới để thơ mãi âm vang.”[81,49]. Trƣờng ca của Thanh Thảo về mặt kết cấu tƣ tƣởng, giọng điệu hay trong việc xây dựng các biểu tƣợng đều có những đóng góp mới mẻ cho thể loại trƣờng ca nói riêng, thơ Việt Nam hiện đại nói chung. Những đóng góp đó đã đƣa Thanh Thảo lên vị trí những nhà thơ lớn và trở thành “ông vua trường ca” của nền văn học Việt Nam hiện đại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 KẾT LUẬN 1. Vào những năm bảy mƣơi của thế kỷ XX, nền văn học Việt Nam chứng kiến sự nở rộ của thể loại trƣờng ca hiện đại. Từ đó đến nay, xung quanh khái niệm trƣờng ca còn rất nhiều ý kiến chƣa thống nhất giữa các nhà nghiên cứu. Song về đại thể cả các nhà nghiên cứu và các tác giả sáng tác trƣờng ca đều cho rằng: trƣờng ca là một hiện tƣợng thâm nhập của các thể loại thơ, là một kết cấu mềm dẻo, đa diện. Trên bình diện thi pháp thể loại, trƣờng ca là hệ quả tất yếu của quá trình thơ trữ tình mở rộng chức năng xã hội- thẩm mỹ của các yếu tố tự sự trong kết cấu tác phẩm. trƣờng ca hiện đại lấy đề tài lịch sử - dân tộc làm nền, lấy chủ nghĩa anh hùng cách mạng làm cảm hứng chiều sâu nhận thức của nhân vật. Trong qóa trình vận động, nội dung thể loại trƣờng ca ngày càng phong phú theo hƣớng gia tăng tính triết luận, phản ánh những vấn đề gần gũi với đời sống xã hội. 2. Thanh Thảo thuộc thế hệ các nhà thơ trẻ trƣởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Ông là ngƣời đã dành phần lớn sự nghiệp sáng tác của mình cho thể loại trƣờng ca. Thanh Thảo là một trƣờng hợp đặc biệt kiên trì và thủy chung với thể loại này. Sau trƣờng ca đầu tay Những người đi tới biển (1977), Thanh Thảo liên tiếp cho ra đời hàng loạt những trƣờng ca đặc sắc, có sức bao chứa lớn làm nên tầm vóc của một nhà thơ chuyên về thể loại trƣờng ca nhƣ: Đêm trên cát (1982), Những ngọn sóng mặt trời (gồm liên hoàn ba trƣờng ca: Những nghĩa sỹ Cần Giuộc, Bùng nổ mùa xuân, Trẻ con ở Sơn Mỹ- 1985), và Trò chuyện với nhân vật của mình (2002)…Có thể nói, Thanh Thảo là một trong những cây bút có đóng góp lớn nhất cho sự sáng tạo và phát triển của thể loại trƣờng ca trong nền thơ ca Việt Nam hiện đại trên cả phƣơng diện nội dung lẫn hình thức thể hiện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 Trƣờng ca của Thanh Thảo thấm đẫm chất sử thi, giàu tính tƣ tƣởng và tầm khái quát, triết lý về sứ mệnh lịch sử của thế hệ mình; về nguồn cội sức mạnh của dân tộc, đất nƣớc; về những giá trị tinh thần cao cả tiềm ẩn trong lịch sử đấu tranh dựng nƣớc và giữ nƣớc…Nhƣng đặc biệt hơn, Thanh Thảo đã luôn luôn tìm tòi, sáng tạo không ngừng và để lại trong mỗi tác phẩm những dấu ấn riêng không pha trộn với các tác giả khác cũng nhƣ không lặp lại chính mình. 3. Tƣ tƣởng thẩm mỹ bao trùm trong các sáng tác trƣờng ca của Thanh Thảo chính là tƣ tƣởng về nhân dân, đất nƣớc, Tổ quốc. Những người đi tới biển đƣợc coi là bản anh hùng ca của thế hệ trẻ cầm súng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nƣớc. Góc nhìn nghệ thuật về chiến tranh trực tiếp từ chiến hào của cái tôi trải nghiệm của tác giả đã làm nên nét đặc sắc thẩm mỹ của trƣờng ca này. Những ngọn sóng mặt trời là bản trƣờng ca liên hoàn bao gồm ba trƣờng ca Những nghĩa sĩ Cần Giuộc, Bùng nổ mùa xuân, Trẻ con ở Sơn Mỹ. Ở bản trƣờng ca này, Thanh Thảo tập trung khám phá và lý giải cội nguồn sức mạnh chiến thắng của dân tộc qua việc xây dựng thành công những hình tƣợng cụ thể có tính chất tiêu biểu cho sức mạnh quật cƣờng, sự trƣờng tồn, vĩnh hằng, bất diệt của quần chúng nhân dân. Đến các trƣờng ca viết sau chiến tranh nhƣ Khối vuông Rubích, Đêm trên cát và Trò chuyện với nhân vật của mình, một mặt tác giả vẫn tiếp tục mạch tƣ tƣởng nhận thức về lịch sử, nhƣng, trên một khía cạnh khác, tác giả đã thể hiện những nỗi băn khoăn, trăn trở về các vấn đề nhân sinh, thế sự cũng nhƣ vai trò của thơ ca trong đời sống con ngƣời. 4. Về mặt nghệ thuật, các tác phẩm trƣờng ca của Thanh Thảo có thể quy về hai dạng kết cấu lớn đó là: thứ nhất, các tác phẩm kết cấu theo sự kiện và tuyến sự kiện nhƣ ở Những người đi tới biển, Những ngọn sóng mặt trời; thứ hai, các tác phẩm kết cấu theo mạch cảm xúc và tâm trạng bao gồm: Đêm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 trên cát, Khối vuông Rubich, Trò chuyện với nhân vật của mình. Tuy nhiên, ở mỗi trƣờng ca cụ thể, Thanh Thảo lại có cách tổ chức rất riêng không trùng lặp tạo ra sự mới mẻ cho các trƣờng ca của anh. Ngay trong các tác phẩm thuộc một trong hai kiểu kết cấu trên thì ta vẫn bắt gặp sự đan xen, hòa quyện giữa mạch sự kiện, tính chất “chuyện” dƣới sự dẫn dắt của mạch cảm xúc, cái tôi trữ tình hóa thân của tác giả. Điều đó làm nên sự thống nhất trong mạch nguồn phát triển trong mỗi tác phẩm đồng thời thể hiện đầy đủ dấu ấn cá nhân của tác giả. 5. Thanh Thảo đã sáng tạo một hệ thống biểu tƣợng đặc sắc có sức gợi cao góp phần thể hiện nổi bật tƣ tƣởng thẩm mỹ về nhân dân, dân tộc, đất nƣớc trong các sáng tác trƣờng ca của anh nhƣ: sóng, cỏ, mặt đất, cát, lửa, mặt trời… Hệ biểu tƣợng sóng, cát và mặt đất có ý nghĩa biểu trƣng cho sức mạnh tiềm ẩn, sức mạnh vô địch và sự trƣờng tồn, bất diệt của quần chúng nhân dân. Và hệ biểu tƣợng cỏ, lửa lại mang ý nghĩa biểu trƣng cho sức mạnh bền bỉ và ý chí chiến thắng của thế hệ trẻ. Việc sáng tạo và sử dụng thành công hai hệ biểu tƣợng này không chỉ góp phần thể hiện sâu sắc tƣ tƣởng về nhân dân, về sứ mệnh lịch sử của thế hệ những ngƣời lính trẻ trong trƣờng ca mà còn đánh dấu sự đóng góp của Thanh Thảo trên con đƣờng cách tân thơ ca nói chung, thể loại trƣờng ca nói riêng. 6. Khi đang viết những lời kết luận của luận văn này, tôi đƣợc biết Thanh Thảo vừa cho ra mắt một trƣờng ca mới viết về Trƣờng Sơn những năm đánh Mỹ có tên Metro. Trƣờng ca đƣợc cấu trúc theo hai chiều đồng hiện về quá khứ và tƣơng lai. Đối với Thanh Thảo, những giá trị tinh thần cao cả của một thời vẫn là nguồn năng lƣợng không bao giờ vơi cạn của trƣờng ca. Thanh Thảo viết trƣờng ca hiện nay với cấu trúc hoàn toàn khác trƣớc, nhƣng những tác phẩm trƣờng ca đầu tay của anh Những người đi tới biển và Những ngọn sóng mặt trời trƣớc sau vẫn là mẫu mực cổ điển của thể loại thơ ca Việt Nam hiện đại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Vũ Tuấn Anh (1998), Nửa thế kỷ thơ Việt Nam 1045 – 1995, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nôi. 2. Vũ Tuấn Anh (1999), “Văn học Việt Nam hiện đại, nhận thức và thẩm định”, Những vấn đề Lý luận và lịch sử văn học, tài liệu Viện VH. 3. Lại Nguyên Ân (1975), “Mấy suy nghĩ về thể loại trƣờng ca”, Tạp chí văn học số 4. 4. Lại Nguyên Ân (1980), “Vấn đề thể loại sử thi của văn học hiện đại”, Tạp chí văn học số 1. 5. Lại Nguyên Ân (1981), “Bàn góp về trƣờng ca”, Tạp chí văn học số 1. 6. Lại Nguyên Ân (1984), “Thể trƣờng ca gần đây”, Văn học và phê bình, Nxb Tác phẩm mới. 7. Lại Nguyên Ân (1986), “Văn học Việt Nam từ sau Cách mạng tháng 8 – Một nền sử thi hiện đại”, Tạp chí văn học số 5. 8. Lại Nguyên Ân (1987), “Nội dung thể tài và sự phát triển thể loại trong nền văn học mới”, Một thời đại văn học mới, Nxb Văn học, Hà Nội. 9. Lại Nguyên Ân (1998), Dấu chân những người lính trẻ và thơ Thanh Thảo, Nxb VH. 10. Thu Bồn (1986), Người vắt sữa bầu trời, Nxb Trẻ, TP HCM. 11. Thu Bồn (2003), “Bài ca chim chơ rao”, Thu Bồn – thơ và trường ca, Nxb Đà Nẵng. 12. Thu Bồn (2003), “Ba dan khát”, Thu Bồn – thơ và trường ca, Nxb Đà nẵng. 13. Thu Bồn (2003), “Oran bảy sáu ngọn”, Thu Bồn – thơ và trường ca, Nxb Đà nẵng. 14. Hồng Diệu (1981), “Thêm vài ý nghĩ”, Văn nghệ quân đội số 2. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 15. Phạm Tiến Duật (1980), “Nhân bàn về trƣờng ca đôi điều nghĩ về hình thức”, Văn nghệ quân đội tháng 12. 16. Nguyễn Khoa Điềm (1977), “Mặt đƣờng khát vọng” , Tuyển tập trường ca, Nxb Quân đội, Hà Nội. 17. Nguyễn Đăng Điệp(2002), Giọng điệu trong thơ trữ tình, Nxb Văn học, Hà Nội. 18. Nguyễn Đỗ (1995), “Không đề Thanh Thảo”, Ngón thứ sáu của bàn tay, Nxb Đà Nẵng. 19. Hà Minh Đức (1977), Thực tiễn cách mạng và sáng tạo thi ca, Nxb Văn học, Hà Nội. 20. Phan Ngọc Cảnh (1980), “Trƣờng ca và ngƣời viết trƣờng ca”, Tạp chí văn nghệ quân đội (11). 21. N.V. Gôgôl (1971), Những linh hồn chết, Về trƣờng ca vĩ đại của N.V. Googôl (bài giới thiệu của X.Maisxkin), Nxb Văn học thiếu nhi, M (sách tiếng Nga). 22. Nguyễn Việt Chiến (2007), “Thanh Thảo còn những bài thơ nhỏ”, Tạp chí Sông Trà (20) 23. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2000), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội, Hà Nội. 24. Đông Hải (1999), “Khối vuông Rubic và hình tƣợng tƣ duy thơ Thanh Thảo”, Tạp chí văn nghệ Quảng Ngãi- Xuân Kỷ Mão. 25. Lê Thị Hồng Hạnh (2008), Biểu tượng nước trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, ĐHSP HN. 26. Trần Mạnh Hảo (1994), Đất nước hình tia chíp, Nxb Quân đội nhân dân, 27. TrÇn M¹nh H¶o (1980), Vµi ý nghÜ nhá, T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi(11), tr.123- 125. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 28. Bùi Công Hùng (2000), Sự cách tân thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 29. Nguyễn Thị Ngân Hoa (2006), Tìm hiểu những nhân tố tác động tới ý nghĩa của biểu tượng, TCNN số 10. 30. Phạm Hổ (1981), “Ngƣời lính trong “Trường ca sư đoàn””, Báo văn nghệ. 31. Sử Hồng và Trần Đăng Suyền (1981), “Hình tƣợng nhân dân trong “Những ngọn sóng mặt trời”, Báo Văn nghệ. 32. Hê ghen (1999), Mỹ học, Nxb Văn học. 33. Nguyễn Thu Hƣơng (2002), Một số trường ca tiêu biểu về cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Luận văn thạc sỹ ĐHSP HN. 34. Hoàng Ngọc Hiến (1981), “Những nét độc đáo và nét loại hình của “Bài ca chàng Đam San” nhƣ là một tác phẩm anh hùng ca”, Tạp chí Dân Tộc học số 1. 35. Hoàng Ngọc Hiến (1981), “Về đặc trƣng của trƣờng ca”, Tạp chí văn học số 3. 36. Hoàng Ngọc Hiến (1999), Năm bài giảng thể loại, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 37. Kormilôv.X.I (2001), Từ điển bách khoa văn học thuật ngữ và khái niệm, Matxcova, “Intelvak”. 38. Nguyễn Thụy Kha (1999), Thanh Thảo, người lính, những khúc ca lính Việt- Lời quê góp nhặt, Nxb Hội nhà văn. 39. Đỗ Văn Khang (1982), “Từ ý kiến về trƣờng ca sử thi của Hê – ghen đến trƣờng ca hiện đại của ta”, Tạp chí văn học số 6. 40. Nguyễn Văn Khỏa (1978), Anh hùng ca của Homerơ, Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 41. Khrapchenkô. M.B (1984), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 42. Khrapchenkô. M.B (91984), Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực, con người, tập I, II, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 43. Mã Giang Lân (1982), “Trƣờng ca vấn đề thể loại”, Tạp chí Văn học số 6. 44. Mã Giang Lân (2003), Văn học Việt Nam 1945 – 1954, Nxb Giáo dục, HN. 45. Nguyễn Văn Long (1977), “Hƣớng đi của một số nhà thơ”, Báo Văn nghệ số 539. 46. Nguyễn Văn Long (chủ biên – 2000), Giảng văn văn học Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 47. Nguyễn Văn Long(2002), Tiếp cận và đánh giá văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 48. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam (1985), Lý luận văn học tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 49. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam (1986), Lý luận văn học tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 50. Nicôlai –Niculin (1985), “Văn học của một dân tộc chiến thắng”, Báo Văn nghệ số 38. 51. Anh Ngọc (1988), “Hãy đƣa tôi một tƣ tƣởng”, Văn nghệ quân đội số 12. 52. Anh Ngọc (1988), Sông Mê Kông bốn mặt, Nxb Văn nghệ. 53. Anh Ngọc (1983), Điệp khúc vô danh, Nxb Quân đội nhân dân. 54. Hoàng Kim Ngọc (1977), Những đóng góp của các nhà thơ trẻ thời kỳ chống Mỹ, Luận văn thạc sỹ, trƣờng ĐHSP HN. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 55. Nguyễn Lƣơng Ngọc (1962), Mấy vấn đề về nguyên lý văn học, tập 1, Nxb Giáo dục Hà Nội. 56. Bùi Văn Nguyên, Hà Minh Đức (1968), Thơ ca Việt Nam – Hình thức và thể loại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 57. Bùi Văn Nguyên (1975), “Vẻ đẹp hùng tráng và nên thơ trong trƣờng ca Tây Nguyên”, Tạp chí Văn học. 58. Lã Nguyên (1971), Diện mạo văn học Việt Nam 1945 – 1975 (nhìn từ góc độ thi pháp thể loại), 50 năm văn học Việt Nam sa Cách mạng tháng Tám, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 59. Nhiều tác giả (1971), Lý luận văn học tập I, II, III. Sách ĐHSP, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 60. Nhiều tác giả (1972), Mười năm văn học chống Mỹ, Nxb Giải Phóng. 61. Nhiều tác giả (1978), Từ điển Văn học, Nxb Giáo dục Hà Nội. 62. Nhiều tác giả (1979), Văn học Việt Nam chống Mỹ cứu nước, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 63. Nhiều tác giả (1982), Lịch sử văn học Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, HN. 64. Nhiều tác giả (1982), Mười nhà thơ lớn của thế kỷ, Nxb Tác Phẩm mới, Hà Nội. 65. Nhiều tác giả (1984), Nhà thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 66. Nhiều tác giả (1984), Chiến trường sống và viết tập 2, Nxb Tác Phẩm mới Hà Nội. 67. Nhiều tác giả (1996), Năm mươi năm văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 68. Nhiều tác giả (2000), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 115 69. Thiếu Mai (1980), “Hữu Thỉnh trên đƣờng tới thành phố”, Văn nghệ Quân đội tập 12. 70. Thiếu Mai (1980), “Thanh Thảo thơ và Trƣờng ca”, Tạp chí văn học tập 2. 71. Nguyễn Đăng Mạnh (1979), Nhà văn, tư tưởng và phong cách, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 72. Nguyễn Đăng Mạnh (1994), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 73. Nguyễn Đăng Mạnh, Lại Nguyên Ân, Vƣơng Trí Nhàn, Trần Đình Sử, Ngô Thảo (1987), Một thời đại văn học mới, Nxb Văn học, Hà Nội. 74. Nguyễn Đức Mậu (1978), Trường ca sư đoàn, Nxb Quân đội nhân dân. 75. Lê Thị Mây (2003), Lửa mùa hong áo, Nxb Quân đội nhân dân. 76. Lƣu Oanh (1995), Cái tôi trữ tình trong thơ ca giai đoạn 1975- 1990, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 77. Vũ Đức Phúc (1982), “Chung quanh vấn đề trƣờng ca”, Tạp chí văn học (6). 78. Nguyễn Bình Phƣơng (1986), Đổ bóng xuống mặt trời, báo Văn nghệ CA (10). 79. Nguyễn Đức Quyền (1980), Những vẻ đẹp thơ, Nxb Hôi VHNT Nghĩa Bình. 80. Từ Sơn (1981), “Về khái niệm trƣờng ca”, Văn nghệ quân đội số1. 81. Chu Văn Sơn (1981), Thanh Thảo, nghĩa khí và cách tân, Nhà Văn, tập 12. 82. Trần Đăng Suyền (2004), Nhà văn- Hiện thực đời sống và cá tính sáng tạo, Nxb Văn học, Hà Nội . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 116 83. Vũ Văn Sỹ (2001), “Sự biến đổi của thể loại thơ từ sau 1975”- Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 84.Vũ Văn Sỹ (2003), “Thời nở rộ trƣờng ca, một hiện tƣợng s¸ng tạo thể loại”, Tạp chí Văn nghệ 85. Nguyễn Bá Thành (1996), Tư duy thơ và tư duy thơ hiện đại Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội. 86. Nguyễn Trọng Tạo (1998), Văn chương cảm và luận. Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội 87. Thanh Thảo (1982), Những nghĩa sỹ Cần Giuộc, Nxb Văn nghệ TP HCM. 88. Thanh Thảo (1985), Khối vuông Rubich, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 89. Thanh Thảo (1997), Trẻ con ở Sơn Mỹ, Nxb Văn học, Hà Nội. 90. Thanh Thảo (2000), Bùng nổ mùa xuân, Sở Văn hóa Thông tin Quảng Ngãi. 91. Thanh Thảo (2002), Trò chuyện với nhân vật của mình, Nxb Quân đội nhân dân, Hà Nội. 92. Bích Thu (1998), Theo dòng văn học, Nxb Khoa học và xã hội, Hà Nội. 93. Hữu Thỉnh (1980), Vài suy nghĩ về thể loại trường ca, Văn nghệ Quân đội nhân dân tập 12. 94. Hữu Thỉnh (1996), Trường ca biển, Nxb Quân đội nhân dân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 117 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài..................................................................................................... 2 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 3 2.1. Những ý kiến về thơ Thanh Thảo nói chung ...................................... 3 2.2. Những ý kiến riêng về trường ca Thanh Thảo ................................... 5 3. Đối tƣợng nghiên cứu ............................................................................................. 7 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 7 5. Phƣơng pháp và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 7 5.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................. 7 5.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 8 6. Đóng góp của luận văn ........................................................................................... 8 7. Kết cấu của luận văn ............................................................................................... 8 NỘI DUNG .................................................................................................... 9 CHƢƠNG 1 ................................................................................................... 9 HIỆN TƢỢNG TRƢỜNG CA VÀ TRƢỜNG CA ......................................... 9 CỦA THANH THẢO .................................................................................... 9 1.1. Sơ lƣợc về thể loại trƣờng ca .............................................................................. 9 1.1.1. Về nội hàm khái niệm “trường ca” ................................................ 9 1.1.2. Khái niệm trường ca và một số ý kiến về trường ca trong văn học Việt Nam hiện đại .................................................................................. 11 1.2. Hiện tƣợng sáng tạo trƣờng ca trong văn học Việt Nam hiện đại .................. 14 1.2.1. Những tiền đề lịch sử và văn học của trường ca .......................... 15 1.2.1.1. Tiền đề lịch sử ........................................................................... 15 1.2.2. Tiền đề văn học ............................................................................ 16 1.2.2. Về các chặng đường phát triển của trường ca Việt Nam hiện đại 19 1.2.3. Đặc điểm thẩm mỹ của trường ca Việt Nam hiện đại ................... 23 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 118 1.2.3.1. Về nội dung .............................................................................. 23 1.2.3.2. Về kết cấu ................................................................................. 26 1.3. Thơ trƣ̃ tình và trƣờng ca của Thanh Thảo ...................................................... 28 1.3.1. Thơ trữ tình của Thanh Thảo ....................................................... 28 1.3.2. Trƣờng ca Thanh Thảo................................................................................... 34 CHƢƠNG 2 ................................................................................................. 37 TƢ TƢỞNG THẨM MỸ TRONG TRƢỜNG CA ....................................... 37 CỦA THANH THẢO .................................................................................. 37 2.1. Tƣ tƣởng thẩm mỹ, tứ thơ lớn của trƣờng ca ................................................... 37 2.2. Những người đi tới biển hay sứ mệnh lịch sử của thế hệ trẻ cầm súng ......... 40 2.3. Những ngọn sóng mặt trời, biểu tƣợng kết tinh của tƣ tƣởng nhân dân ........ 50 2.4. Niềm trăn trở thế sự trong các tác phẩm trƣờng ca Thanh Thảo viết sau chiến tranh ........................................................................................................................... 61 CHƢƠNG 3 ................................................................................................. 72 ĐẶC TRƢNG NGHỆ THUẬT .................................................................... 72 3.1. Kết cấu trƣờng ca của Thanh Thảo .................................................................. 72 3.1.1. Kiểu kết cấu theo sự kiện và tuyến sự kiện ................................... 75 3.1.2. Kiểu kết cấu theo mạch cảm xúc và tâm trạng ............................. 82 3.2. Biểu tƣợng .......................................................................................................... 87 3.2.1. Hệ biểu tượng sóng, cát và mặt đất– sức mạnh tiềm ẩn của quần chúng nhân dân ..................................................................................... 89 3.2.2. Hệ biểu tượng cỏ, lửa - sức mạnh bền bỉ và ý chí tất thắng của cái tôi thế hệ ................................................................................................ 95 3.3. Giọng điệu ........................................................................................................ 100 KẾT LUẬN ................................................................................................ 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 119 LỜI CẢM ƠN Với tấm lòng thành kính, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình với PGS.TS. Vũ Văn Sỹ - ngƣời thầy hƣớng dẫn khoa học đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn tôi thực hiện luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học – trƣờng Đại học sƣ phạm Thái nguyên, các thầy giáo trƣờng Đại học sƣ phạm I Hà Nội, các thầy cô giáo Viện Văn học đã dạy bảo và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu luận văn này. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới trƣờng THPT Dƣơng Tự Minh, Thái Nguyên, các đồng nghiệp, gia đình và bạn bè đã luôn cổ vũ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập. Xin trân trọng cảm ơn ! Thái Nguyên ngày 30 - 9 – 2009 Tác giả