Lý luận về sự cạnh tranh & sự vận dụng vào thực tiễn ở Việt Nam

ông tạo ra giá trị thặng dư người tư bản không được gì, sản phẩm xã hội không tăng lên, kinh tế không phát triển. Chính vì thế, giai cấp tư bản tìm thấy lao động thặng dư là một phát minh vĩ đại để tạo ra bước tăng trưởng kinh tế và chính lòng khao khát lao động thặng dư bằng mọi cách đã làm cho nền kinh tế phát triển nhảy vọt từ khi họ lên nắm địa vị chính trị. ở bề ngoài xã hội thì không có giá trị thặng dư mà chỉ có lợi nhuận thôi. 2. Lợi nhuận. Giá trị của hàng hoá sản xuất trong xã hội TBCN, bao gồm ba bộ phận: 1 - Giá trị của tư bản bất biến (c) (một phần giá trị của máy móc, nhà xưởng, giá trị của nhiên liệu,...). 2- Giá trị tư bản khả biến (v). 3- Giá trị thặng dư (m): Lượng giá trị của hàng hoá là do số người lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra hàng hoá quyết định. Nhưng nhà tư bản không hao phí lao động bản thân vào sản xuất hàng hoá, mà chỉ bỏ tư bản vào đó thôi. Chi phí tư bản chủ nghĩa để sản xuất hàng hoá, gồm có những chi phí về tư bản bất biến và tư bản khả biến (c + v), tức là những chi phí về tư liệu sản xuất và tiền lương công nhân. Đối với nhà tư bản, hàng hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo tư bản đã chi phí, đối với xã hội, hàng hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo lao động đã hao phí. Bởi vậy những chi phí tư bản chủ nghĩa để sản xuất hàng hoá, thấp hơn giá trị sản xuất thực tế (c + v + m). Chỗ chênh lệch giữa giá trị hay chi phí sản xuất thực tế và chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa, là giá trị thặng dư (m) mà nhà tư bản chiếm không. Khi nhà tư bản hàng hoá do xí nghiệp của mình sản xuất ra, thì giá trị thặng dư biểu hiện thành một số thừa ngoài chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa. Khi xác định mức thu nhập của xí nghiệp, nhà tư bản so sánh số thừa đó với số tư bản đã ứng trước tức là tổng tư bản đã bỏ vào sản xuất. Giá trị thặng dư, khi so sánh với tổng tư bản, thì biểu hiện thành hình thức lợi nhuận. Vì giá trị thặng dư bị đem so sánh không phải với tư bản khả biến mà với toàn bộ tư bản cho nên chỗ khác nhau giữa tư bản bất biết dùng vào việc mua tư liệu sản xuất và tư bản khả biến dùng vào việc mua sức lao động bị xoá mờ đi. Do đó mà sinh ra cái vẻ bề ngoài giả dối khiến cho người ta tưởng lầm rằng: lợi nhuận là do tư bản đẻ ra. Nhưng sự thật thì nguồn gốc của lợi nhuận là giá trị thặng dư, và giá trị thặng dư chỉ là do lao động của công nhân sáng tạo ra trong quá trình sử dụng lao động, mà giá trị của nó thể hiện ở tư bản khả biến. Lợi nhuận là giá trị thặng dư so sánh với số tư bản đã bỏ vào sản xuất; nhìn bề ngoài giá trị thặng dư có vẻ như là kết quả của số tư bản ấy. Vì vậy Mác gọi lợi nhuận là hình thái biến tướng của giá trị thặng dư. Và như vậy, hình thức lợi nhuận đã che giấu quan hệ bóc lột bằng cách tạo ra quan niệm sai lầm rằng: lợi nhuận là do chính bản thân tư bản đẻ ra. Chính các hình thức của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa đã làm lu mờ và che giấu thực chất bóc lột của nó. Nếu gọi lợi nhuận là p, thì công thức GT = c + v + m = k + m sẽ chuyển hoá thành GT = k + p hay giá trị hàng hoá = chi phí sản xuất + lợi nhuận vậy, cức thoạt nhìn ta thấy rằng p và m cùng là một. Tuy nhiên giữa lợi nhuận và giá trị thặng dư không phải là hoàn toàn thống nhất mà giữa chúng cũng có sự khác nhau. Về mặt chất: giá trị thặng dư phản ánh nguồn gốc sinh ra từ tư bản lưu động, là biểu hiện của lao động thặng dư; còn lợi nhuận được xem là toàn bộ tư bản ứng trước đề ra. Giá trị thặng dư là biểu hiện của quan hệ giai cấp; còn lợi nhuận biểu hiện mối quan hệ giữa vật với vật. Về mặt lượng: nếu hàng hoá bán đúng giá trị của nó thì người ta đã thực hiện được một lợi nhuận rồi. Lợi nhuận đó bằng giá trị thừa ra ngoài chi phí sản xuất hàng hoá, tức là bằng toàn bộ giá trị thặng dư chứa đựng trong giá trị của hàng hoá (m = p). Nhưng nhà tư bản có thể bán hàng hoá dưới giá trị của nó mà vẫn có lợi nhuận. Bởi vì chừng nào có giá bán của hàng hoá còn cao hơn chi phí sản xuất của nó, dù giá bán thấp hơn giá trị của nó thì bao giờ cũng vẫn thực hiện được một bộ phận giá trị thặng dư chứa đựng trong đó. Như vậy, lợi nhuận là một phạm trù trong lưu thông. Nhà tư bản thu được lợi nhuận nhiều hay ít phụ thuộc vào giá trị hàng hoá. Lợi nhuận xoay quanh giá trị thặng dư cũng như giá cả dao động quanh giá trị nhưng tổng giá trị thặng dư bằng tổng lợi nhuận cũng như tổng giá trị bằng tổng giá cả. Tóm lại, sự khác nhau giữa lợi nhuận giá trị thặng dư cũng giống như sự khác nhau giữa giá trị và giá trị trao đổi. Lợi nhuận là sự thể hiện, tức là “hình thái biến tướng” của giá trị thặng dư. Và cũng như khi nghiên cứu giá trị, thoạt tiên Mác gạt bỏ hình thái giá trị của nó, tức giá trị trao đổi. Chỉ sau khi lần mò vết tích của giá trị, Mác mới trở lại giá trị trao đổi. ở đây cũng thế, thoạt tiên Mác nghiên cứu giá trị thặng dư mà không đả động gì đến các hình thái của nó, Mác chỉ giải thích thực chất của giá trị thặng dư, xét xem nó được sản xuất như thế nào và ai sản xuất nó. Chỉ sau khi nghiên cứu như thế, Mác mới chuyển sang nghiên cứu hình thái của nó tức là nghiên cứu lợi nhuận. Nhưng lúc này phạm vi sản xuất sang một bên và chuyển sang phạm vi lưu thông, vì giá trị thặng dư chỉ chuyển hoá thành lợi nhuận trong lưu thông. Như vậy, Mác đã chỉ ra rằng: giá trị thặng dư biểu hiện thực chất của phương thức sản xuất TBCN. Còn lợi nhuận là một trong những “hình thái cụ thể” mà dưới hình thái đó tư bản hiện ra ở bề mặt của xã hội. 3. Tỷ suất lợi nhuận. Đối với người chủ xí nghiệp thì mức lãi của xí nghiệp TBCN cao hay thấp là do tỷ suất lợi nhuận quyết định. Tỷ suất lợi nhuận là biểu hiện tỷ số giữa giá trị thặng dư và tổng tư bản (P’ = m/k.100%). Ví dụ: nếu tư bản ứng trước là 20.000$, nếu lợi nhuận hàng năm là 40.000$ thì tỷ suất lợi nhuận là 40.000/20.000.100% = 20%. Sự chuyển hoá giá trị thặng dư thành lợi nhuận được hoàn thành ở sự chuyển hoá tỷ suất giá trị thặng dư thành tỷ suất lợi nhuận. Sự chuyển hoá giá trị thặng dư thành lợi nhuận đã nằm trong việc chia giá trị của hàng hoá thành chi phí sản xuất kinh tế tăng thêm ngoài chi phí sản xuất, nhưng sự chuyển hoá đó được biểu hiện một cách độc lập và đặc thù trong tỷ suất lợi nhuận. Tỷ suất lợi nhuận biểu hiện tỷ số giữa số tăng thêm nói trên với tổng tư bản. Do đó, nó củng cố ấn tượng cho rằng lợi nhuận là “con để” của tư bản. Dưới chế độ TBCN, mức độ bóc lột lao động của người khác mang hình thức tăng giá trị, biểu hiện ở tỷ suất giá trị thặng dư, như vậy sẽ không tránh khỏi việc phải chuyển tỷ suất giá trị thặng dư thành tỷ suất lợi nhuận bởi vì cả bản thân giá trị lẫn mức tăng giá trị đều chỉ có thể hiện trong lưu thông. Nhưng trong lưu thông còn có sự khác nhau giữa tư bản khả biến và tư bản bất biết, giá trị của hàng hoá chia ra thành chi phí sản xuất và số tăng thêm ngoài chi phí sản xuất. Do đó trong biểu thức về mức độ, bóc lột tỷ số giữa giá trị thặng dư với tư bản khả biến (m/v), đã chứa đựng sự chuyển hoá tỷ số ấy thành tỷ số giữa giá trị thặng dư với tổng tư bản (m/(c+v)) hay (m/k) trên thực tế, các nhà tư bản không chỉ quan tâm đến lợi nhuận mà còn quan tâm nhiều hơn đến tỷ suất lợi nhuận. Bởi vì tỷ suất lợi nhuận cho biết nhà tư bản đầu tư vào đâu thì có lợi. Đối với nhà tư bản nếu P’=100% thì đầu tư khắp nơi, nếu P’=200% thì sẽ bất chấp cả pháp luật và còn nếu P’=300% thì treo cổ nhà tư bản vẫn cứ làm. Do đó, tỷ suất lợi nhuận không chỉ là mục tiêu theo đuổi mà còn là động lực chính, là yếu tố để cạnh tranh, là sự thèm khát vô hạn. Trên thực tế thì tỷ suất lợi nhuận cao hay thấp tuỳ thuộc vào nhiều nhân tố khách quan như tỷ suất giá trị thặng dư, tiết kiệm tư bản bất biến, cấu tạo hữu cơ, tốc độ chu chuyển,... Bởi thế, các nhà tư bản đầu tư vào Việt Nam đang tập trung vào những ngành có tỷ suất lợi nhuận cao, thu lợi nhuận nhanh như chủ nghĩa khai thác, du lịch. 4. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân. Trong cuộc đấu tranh giành chỗ đầu tư có lợi nhất, các nhà tư bản cạnh tranh với nhau kịch liệt. Họ muốn đầu tư vào những ngành sản xuất có triển vọng thu được nhiều lợi nhuận hơn trong khi theo đuổi lợi nhuận cao, tư bản chuyển từ ngành này sang ngành khác, kết quả là hình thành nên tỷ suất lợi nhuận bình quân và tiến hành phân phối lao động và tư bản sản xuất giữa các ngành sản xuất TBCN. Giả sử trong xã hội có ba ngành: Ngành da, ngành dệt và ngành chế tạo máy móc, với số tư bản bằng nhau, nhưng cấu tạo hữu cơ thì khác nhau. Tư bản ứng trước trong mỗi ngành ấy là 100 đơn vị (thí dụ là 100 triệu đồng đôla). tư bản của ngành da gồm 70 đơn vị là tư bản bất biến và 30 đơn vị là tư bản khả biến; tư bản của ngành dệt gồm có 80 đơn vị là tư bản bất biến và 20 đơn vị là tư bản khả biến; và tư bản của ngành chế tạo máy móc gồm có 90 đơn vị là tư bản bất biến và 10 đơn vị là tư bản khả biến. Giả sử tỷ suất giá trị thặng dư trong cả ba ngành đều như nhau: 100%. Như thế thì giá trị thặng dư tạo ra trong ngành da sẽ là 30 đơn vị, trong ngành dệt là 20 và trong ngành chế tạo máy móc là 10. Giá trị của hàng hoá trong ngành thứ nhất sẽ là 130, trong ngành thứ hai là 120, trong ngành thứ ba là 110, và trong toàn bộ cả ba ngành là 360 đơn vị. Nếu hàng hoá bán ra theo giá trị của nó, thì tỷ suất lợi nhuận trong ngành da sẽ là 30% ((30/100).100), trong ngành dệt là 20% ((20/100).100), trong ngành chế tạo máy móc là 10% ((10/100).100). Phân phối lợi nhuận như thế thì sẽ rất có lợi đối với các nhà tư bản thuộc ngành da, nhưng không có lợi đối với các nhà tư bản thuộc ngành chế tạo máy móc. Khi ấy thì các chủ xí nghiệp ngành chế tạo máy móc sẽ đi tìm nơi đầu tư có lợi hơn. Và họ sẽ thấy ngành da là nơi có lợi hơn cả. Thế là họ chuyển tư bản ở ngành chế tạo máy móc sang ngành da. Kết quả là số lượng hàng hoá sản xuất ra trong ngành da sẽ tăng lên, sự cạnh tranh tất nhiên sẽ sâu sắc thêm và sẽ bắt buộc các chủ xí nghiệp của ngành này phải giảm giá hàng hoá của họ xuống, điều đó sẽ đi đến chỗ hạ thấp tỷ suất lợi nhuận. Trái lại, trong ngành chế tạo máy móc, số lượng hàng hoá sản xuất ra sẽ ít đi, và sự thay đổi tương quan giữa cung và cầu sẽ giúp cho các chủ xí nghiệp nâng cao được giá hàng của họ lên và do đó tỷ suất lợi nhuận cũng tăng lên. Tình trạng sụt giá trong ngành da và lên giá trong ngành chế tạo máy móc, sẽ tiếp diễn cho đến khi nào tỷ suất lợi nhuận trong cả ba ngành xấp xỉ bằng nhau mới thôi. Điều đó sẽ xảy ra khi mà hàng hoá của cả ba ngành đểu bán theo giá 120 đơn vị (130 + 120 + 110)/3. Lợi nhuận bình quân của mỗi ngành, trong những điều kiện ấy, sẽ là 20 đơn vị. Lợi nhuận bình quân là một lợi nhuận bằng nhau của những số tư bản bằng nhau bỏ vào các ngành sản xuất khác nhau. Việc bình quân hoá tỷ suất lợi nhuận và việc biến giá trị thành giá cả sản xuất càng che dấu thêm quan hệ bóc lột, càng che dấu thêm nguồn gốc làm giàu thực sự của bọn tư bản. Thực ra thì sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân có nghĩa là phân phối lại giá trị thặng dư giữa các nhà tư bản trong các ngành sản xuất khác nhau. Nhà tư bản thuộc ngành có cấu tạo hữu cơ tư bản cao, chiếm đoạt được một phần giá trị thặng dư do các ngành có cấu tạo hữu cơ tư bản thấp sáng tạo ra. Bởi vậy, công nhân không những bị nhà tư bản thuê mình bóc lột, mà còn bị toàn bộ giai cấp các nhà tư bản bóc lột. Toàn bộ giai cấp các nhà tư bản đều quan tâm đến việc nâng cao mức độ bóc lột công nhân, vì điều đó làm tăng thêm tỷ suất lợi nhuận bình quân. Như Mác đã vạch rõ, tỷ suất lợi nhuận bình quân thay đổi tuỳ theo mức độ bóc lột của toàn bộ tư bản đối với toàn bộ lao động. III. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về lợi nhuận. 1. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về lợi nhuận. Các nhà kinh tế học hiện đại cho rằng: lợi nhuận là lượng dôi ra của doanh thu so với chi phí. Trong đó, doanh thu của một hãng là số tiền mà nó kiếm được qua việc bán hàng hoá hoặc dịch vụ trong một giai đoạn nhất định, ví dụ như một năm. Chi phí của hãng là những phí tổn phải chịu khi sản xuất ra hàng hoá hoặc dịch vụ trong thời kỳ đó. Lợi nhuận là mục tiêu cao nhất, là điều kiện tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Để cung cấp hàng hoá cho thị trường, các nhà sản xuất phải bỏ tiền vốn trong quá trình sản xuất và kinh doanh. Họ mong muốn chi phí cho các đầu vào thấp nhất và bán hàng hoá với giá cao nhất để sau khi trừ đi các chi phí còn số dư dôi ra không chỉ sản xuất giản đơn mà còn tái sản xuất mở rộng, không ngừng tích luỹ phát triển sản xuất, củng cố và tăng cường vị trí của mình trên thị trường. + Ngày nay, để thu được nhiều lợi nhuận, nhà tư bản sẽ không đầu tư nhiều vốn để thuê lao động mà đầu tư vào máy móc hiện đại, tự động khi mà lợi nhuận thu được phải tương xứng với lợi nhuận bình quân xã hội, mặc dù giá trị được tạo ra trong đó có giá trị thặng dư nhỏ hơn nhiều so với giá trị của hàng hoá. Vì vậy lợi nhuận nhà tư bản thu được trong điều kiện tiến bộ kỹ thuật, tự động hoá là do sự chuyển hoá giá trị thặng dư được tạo ra trong xã hội dưới hình thức giá trị thặng dư siêu ngạch được sau đi bù lại giữa các nhà tư bản. Việc áp dụng rộng rãi máy móc hiện đại, tự động trong điều kiện ngày nay đã khiến không ít người đặt câu hỏi rằng: “phải chăng trong các dây chuyền sản xuất tự động đó không còn bóc lột tư bản và chính máy móc đã sáng tạo ra lợi nhuận?”. 2. Lý luận về máy móc tạo ra lợi nhuận. Trước hết, ta cần khẳng định rằng, máy móc và hệ thống máy móc dù có tinh vi, hiện đại đến đâu cũng chỉ là sản phẩm lao động của con người. Con người không thể chế tạo được một động cơ vĩnh cữu. Trong dây chuyền sản xuất tự động, giá trị thặng dư được tạo ra không chỉ là sản phẩm của lao động quá khứ mà vẫn cần tới lao động hiện tại. Mác viết rằng: “lao động biểu hiện ra không phải chủ yếu với tư cách là lao động được nhập vào quá trình sản xuất nữa, mà là chủ yếu với tư cách là một loại lao động trong đó con người ngày càng đứng sang bên cạnh với chức năng giám sát, điều khiển, sáng tạo mà máy móc không làm nổi”. Lợi nhuận siêu ngạch mà nhà tư bản thu được khi áp dụng máy móc hiện đại hơn so với các nhà tư bản khác chẳng qua chỉ là sự phân phối lại giá trị thặng dư sẵn có trên phạm vi toàn xã hội. Do áp dụng máy móc hiện đại nên lao động ở đây có năng suất cao hơn thì giá thành sản phẩm sẽ thấp hơn. Song trên thị trường giá bán hàng hoá cùng loại vẫn theo giá thị trường nên nhà tư bản có máy móc hiện đại hơn sẽ thu được nhiều lợi nhuận siêu ngạch hơn. Thực tế, trên quy mô thị trường thế giới, các nhà tư bản phát triển sản xuất bằng máy móc hiện đại và đem bán hàng hoá tại các nước kinh tế chậm phát triển đã thu được lợi nhuận khổng lồ khó có thể hình dung được. Lượng lợi nhuận siêu ngạch mà một nhà tư bản thu được là do phần lợi nhuận của các nhà tư bản khác mất đi mà thôi. Nếu mọi cơ sở sản xuất đều trang bị máy móc hiện đại như nhau thì hiện tượng lợi nhuận siêu ngạch sẽ biến mất và người tiêu dùng được lợi vì giá cả hàng hoá được hạ thấp. Nhưng chỉ khi cần một nhà tư bản nào đó áp dụng máy móc hiện đại hơn và thu được lợi nhuận siêu ngạch thì lập tức dẫn đến sự cạnh tranh để rồi sớm hay muộn sẽ làm triệt tiêu lợi thế cá biệt, triệt tiêu lợi nhuận siêu ngạch. Tóm lại, nguồn gốc của lợi nhuận cũng như lợi nhuận siêu ngạch là từ giá trị thặng dư - muốn lao động không công do công nhân sáng tạo ra và bị nhà tư bản chiếm đoạt - đúng như Mác đã khẳng định và chứng minh. IV- Các hình thức của lợi nhuận. Như ta đã biết, giá trị thặng dư lợi nhuận không hoàn toàn đồng nhất nhưng chúng đều có chung nguồn gốc từ lao động thặng dư. Giá trị thặng dư là phần giá trị mà nhà tư bản bóc lột không công của người côn nhân còn lợi nhuận là số tiền thu được sau khi bán sản phẩm trên thị trường so với số tiền bỏ vào sản xuất. Có thể nói, chính giá trị thặng dư biểu hiện sự bóc lột sản xuất, chứng minh công thức, mâu thuẫn của tư bản một cách chính xác và khoa học. Trước Mác, các nhà kinh tế học đã hình dung ra giá trị thặng dư nhưng họ chưa có đủ lý luận để diễn đạt mà chỉ biểu hiện quan điểm của mình trong vấn đề thu nhập, tiền lương. Chỉ đến Mác, ông mới chứng minh xây dựng lý thuyết giá trị thặng dư là phát minh vĩ đại của mác mà như Lênin nói là “hòn đá tảng” trong học thuyết kinh tế. Tuy nhiên, chúng ta phải hiểu rằng Mác không phải là người phát minh ra giá trị thặng dư, càng không phải là người làm ra nó: chính người tìm ra giá trị thặng dư là nhà tư bản và người lao động thặng dư là công nhân giá trị thặng dư rất rõ ràng nhưng nó được che dấu bởi lợi nhuận và nó tồn tại trong xã hội tư bản bởi các hình thái sau: 1. Lợi nhuận công nghiệp: Về bản chất là phần giá trị do công nhân tạo ra bị nhà tư bản chiếm không và phần giá trị này bán trên thị trường thu được một số tiền lời sau khi trừ đi chi phí sản xuất. Ngày lao động của công nhân (giả sử là 8h) được chia ra làm hai phần: một phần làm ra giá trị tương đương với số tiền lương của anh ta và làm ra giá trị thặng dư. Vì thèm muốn lợi nhuận nên nhà tư bản công nghiệp luôn tìm cách tăng phần thời gian lao động thặng dư như tăng giờ làm, tăng năng suất lao động (giảm thời gian lao động tất yếu). Thời gian lao động thặng dư càng nhiều thì càng thuộc về nhà tư bản và sẽ thu được lợi nhuận càng cao. Như vậy, lợi nhuận công nghiệp là hình thái gần nhất, dễ thấy nhất với giá trị thặng dư và lợi nhuận công nghiệp là động lực mạnh mẽ nhất để phát triển sản xuất. 2. Lợi nhuận thương nghiệp. Trong lưu thông, trao đổi không tạo ra giá trị nhưng nhà tư bản thương nghiệp làm nhiệm vụ lưu thông hàng hoá, làm cho hàng hoá được bán đi nhanh hơn. Tư bản thương nghiệp thực hiện khâu tiêu thụ cho tư bản công nghiệp. Vì thế, họ phải thu được một phần lợi nhuận mà nhà tư bản thương nghiệp chiếm được. Về thực chất, lợi nhuận thương nghiệp là một phần giá trị thặng dư được sáng tạo ra trong lĩnh vực sản xuất mà nhà tư bản công nghiệp nhường cho nhà tư bản thương nghiệp. Sở dĩ nhà tư bản công nghiệp nhường cho nhà tư bản thương nghiệp một phần giá trị thặng dư trong lúc họ luôn khao khát, thèm muốn nó là bởi vì: Nhà tư bản thương nghiệp rất am hiểu thị trường, khách hàng do đó giúp cho hàng hoá bán đi nhanh hơn, tốc độ chu chuyển nhanh hơn nên nhà tư bản công nghiệp rảnh tay để sản xuất. Do có vai trò quan trọng như vậy, nhà tư bản công nghiệp phải nhường một phần giá trị thặng dư cho nhà tư bản thương nghiệp. Lợi nhuận thương nghiệp là sự chênh lệch giữa giá bán và giá mua hàng hoá. Điều đó không có nghĩa là nhà tư bản thương nghiệp bán giá cao hơn giá trị mà là họ mua hàng hoá thấp hơn giá trị và khi bán thì bán đúng giá trị. 3. Lợi tức cho vay. Nhà tư bản muốn hoạt động nhưng bản thân họ không đủ vốn hoặc không có vốn nên họ phải đi vay để làm vốn đem vào sản xuất. Một số nhà tư bản có tiền nhưng chưa đến chu kỳ sử dụng hoặc chưa sử dụng nên họ cho vay và nhận được một khoản tiền ứng với số tiền cho vay từ tay nhà tư bản đi vay, gọi là lợi tức. Lợi tức cho vay là một phần lợi nhuận bình quân mà nhà tư bản đi vay phải trả cho nhà tư bản cho vay ứng với món tiền mà nhà tư bản cho vay đã đưa cho nhà tư bản đi vay, lợi tức cao hay thấp còn tuỳ thuộc vào nhiều yếu tố như sự cấp thiết, hoàn cảnh lịch sử, sự thoả thuận giữa các nhà tư bản,... đối với tư bản thì tiền không thể chết trong két sắt mà nó đẻ ra liên tục. 4. Lợi nhuận ngân hàng. Ngân hàng là cơ quan kinh doanh tiền tệ, làm môi giới giữa người đi vay và người cho vay. Tuy nhiên, tư bản ngân hàng khác tư bản cho vay ở chỗ: tư bản ngân hàng là tư bản hoạt động, ngoài nguồn vốn nhàn rỗi còn có các hứng khoán,... Ngân hàng tham gia vào sản xuất với tư bản và cả hai bên chi phí liên quan đến nhau cùng chia lợi nhuận. Lợi nhuận ngân hàng là phần lợi nhuận thu được ứng với số tiền mà ngân hàng chung vốn với nhà tư bản tham gia sản xuất. Ngân hàng có vai trò đặc biệt quan trọng đối với nhà sản xuất. Một đất nước có phát triển thì hệ thống ngân hàng phải phát triển bởi vì vai trò của ngân hàng trong cơ chế thị trường là yếu tố đặc biệt quan trọng. 5. Địa tô: Tư bản không chỉ hình thành và thống trị trong lĩnh vực công nghiệp mà còn mở rộng cả trong nông nghiệp. Địa chủ có nhiều ruộng đất còn nhà tư bản cần ruộng để kinh doanh. Nhà tư bản kinh doanh ruộng đất phải thu thêm một phần giá trị thặng dư dôi ra ngoài lợi nhuận bình quân, tức là lợi nhuận siêu ngạch. Lợi nhuận siêu ngạch này tương đối ổn định và lâu dài và nhà tư bản phải trả cho chủ ruộng đất dưới hình thái địa tô TBCN. Như vậy, địa tô TBCN là một phần giá trị thặng dư còn lại sau khi đã khấu trừ đi phần lợi nhuận bình quân của nhà tư bản kinh doanh ruộng đất. phần II Vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường I. Vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường. 1. Lợi nhuận là động lực trong nền kinh tế thị trường. Con người bao giờ cũng đứng ở vị trí trung tâm, là nhân tố hàng đầu và quyết định đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Đã là con người thì nhu cầu và hành động của họ trước hết là nhằm thoả mãn các nhu cầu của mình. Vì vậy, động lực của sự phát triển là nhu cầu của mỗi thành viên trong xã hội. Xét về mặt kinh tế, động lực chính là nhu cầu vật chất, lợi ích vật chất của con người, trong đó quyền sở hữu và quyền hưởng thụ là những khía cạnh khác nhau của lợi ích. Khi đã thừa nhận đặt con người vào vị trí trung tâm thì vấn đề cốt lõi là phải đảm bảo lợi ích cá nhân, thoả mãn các nhu cầu chính đáng và ngày càng tăng của mỗi cá nhân, coi đó là động lực trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế nói chung. Trong nền kinh tế thị trường, cái mà nhà sản xuất kinh doanh quan tâm trước hết là lợi nhuận và hiệu quả sản xuất kinh doanh được thể hiện chủ yếu ở lợi nhuận nhiều hay ít. Lợi nhuận là nhân tố chênh lệch giữa doanh thu bán hàng với phí tổn sản xuất. Trong lịch sử có nhiều nhà kinh tế quan niệm rằng lợi nhuận chính là sự trả công cho những ai dám “mạo hiểm” vay vốn đầu tư vào sản xuất kinh doanh và dám chấp nhận rủi ro, thậm chí phá sản. Để đạt được lợi nhuận tất yếu các nhà sản xuất kinh doanh phải cạnh tranh mạnh mẽ với nhau, tìm mọi cách giảm chi phí để thu lợi nhuận cao nhất. Như vậy, trong nền kinh tế thị trường, lợi nhuận là động lực chi phối hoạt động của người sản xuất kinh doanh. a. Lợi nhuận phân bổ các nguồn lực của xã hội vào đúng nơi, đúng lúc. Doanh nghiệp là đơn vị kinh doanh hàng hoá, dịch vụ theo nhu cầu thị trường và xã hội để đạt lợi nhuận tối đa, đạt hiệu quả kinh tế và xã hội cao nhất. Trong cơ chế thị trường, doanh nghiệp luôn bị thị trường thẩm phán về lợi nhuận. Nếu doanh nghiệp làm ăn có lãi thì một phần lợi nhuận thu được sẽ đi vào tích luỹ để doanh nghiệp tiếp tục tái sản xuất mở rộng. Lợi nhuận doanh nghiệp thu được trên thị trường sẽ trả lời câu hỏi: có nên tiếpt ục sản xuất hay không? sản xuất cái gì? đổi mới cái gì?... Không còn nữa và sẽ không còn một doanh nghiệp kinh doanh vẫn tiếp tục sản xuất khi mặt hàng đó không thu được lợi nhuận. Như vậy lợi nhuận sẽ điều hướng các yếu tố sản xuất nhằm phân bổ sản xuất hàng ngàn mặt hàng khác nhau cho phù hợp với nhu cầu. Không một bộ máy thứ hai nào, dù tài giỏi đến đâu có thể giải quyết tốt đẹp vấn đề này. Cơ chế giá cả và lợi nhuận tự do sẽ tối đa hoá sản xuất và làm giảm tình hình khan hiếm nhanh chóng hơn bất cứ một cơ chế nào. b. Lợi nhuận là nhân tố quyết định sự phát triển của lực lượng sản xuất. Doanh nghiệp cũng như các nhà kinh tế phải cố gắng hết sức để đạt được lợi nhuận tối đa. Họ phải làm gì? phải lựa chọn cái nào? sản xuất ra sao?,... Đó là một vấn đề rất khó trả lời một cách cụ thể nhưng chắc chắn rằng nếu sản xuất không có lãi doanh nghiệp sẽ bị loại khỏi thị trường. Trên thương trường, các doanh nghiệp luôn luôn phải tiến lên nếu dừng lại đồng nghĩa với nguy cơ phá sản đang tiến đến. Vì vậy, các ông chủ phải làm mọi cách để doanh nghiệp ngày càng mở rộng, phải làm cho lợi nhuận đẻ ra lợi nhuận thì mới có điều kiện phát triển trong môi trường gay go quyết định lợi nhuận đòi hỏi các doanh nghiệp phải tìm ra phương pháp sản xuất tối ưu nhất, giảm tối thiểu mức chi phí sản xuất, tăng năng suất lao động để giảm giá thành sản phẩm, giành thắng lợi trong cạnh tranh, thu được nhiều lợi nhuận. Do vậy, khoa học và công nghệ mới tiên tiến được ứng dụng ngày càng nhiều. Đây chính là nhân tố quyết định sự phát triển của lực lượng sản xuất xã hội. c. Lợi nhuận góp phần nâng cao mức sống cho nhân dân. Trong nền kinh tế thị trường, các nhà sản xuất kinh doanh ngoài phần thu nhập là tiền lương, còn khoản thu nhập khác, đó là lợi nhuận và phần này ngày càng tăng lên, chiếm ưu thế trong tổng thu nhập. Tổng thu nhập là mỗi người lao động nói chung, mỗi nhà sản xuất kinh doanh nói riêng có được vừa phản ánh kết quả lao động của mỗi người, vừa phản ánh kết quả lao động của tập thể với tư cách là một chỉnh thể. Để thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế cần phải phát huy tối đa sức sáng tạo của các nhà sản xuất kinh doanh giỏi và thạo với cơ chế thị trường. Muốn vậy, cần không ngừng nâng cao thu nhập (trong đó có lợi nhuận) của họ. Thực tế cho thấy đời sống của người công nhân ở các nước tư bản phát triển đã được cải thiện nhiều hơn thời Mác sống. ở những nước này, lực lượng sản xuất rất được quan tâm, thúc đẩy góp phần tăng năng suất lao động xã hội. Do đó, giá cả tư liệu sinh hoạt giảm xuống. Với đồng lương cố định, người công nhân có thể mua được nhiều vật phẩm tiêu dùng hơn, do đó đời sống của họ được cải thiện hơn. Ngoài ra do khối lượng thặng dư thu được quá lớn, với tốc độ nhanh để tránh sự phản ứng của người lao động và quần chúng nhân dân, và để che đậy sự bóc lột tàn bạo ấy, các nhà tư bản cũng phải bỏ ra một phần giá trị thặng dư thu được để lo cho đời sống dân sinh xã hội. Như vậy, lợi nhuận góp phần nâng cao mức sống cho người dân phải hăng say lao động, nâng cao hiệu quả công việc hơn nữa hay nói cách khác đây chính là điều kiện để tái sản xuất ra sức lao động trong điều kiện nền sản xuất hiện đại. d. Lợi nhuận tạo điều kiện tái sản xuất mở rộng cho xã hội. Vì mục đích lợi nhuận các nhà tư bản không ngừng phát triển sản xuất, nâng cao năng suất lao động, tạo ra sản phẩm ngày càng nhiều. Đồng thời, phân công lao động ngày càng sâu, mối liên hệ giữa các xí nghiệp, các ngành kinh tế càng chặt chẽ thì thị trường càng phát triển, các nhà tư bản phải mua bán với nhau nhiều hơn. Bên cạnh đó, tầng lớp nhân dân cũng cần nhiều tư liệu tiêu dùng hơn. Do đó, hàng hoá sản xuất ra có thể tiêu thụ được, lợi nhuận vì vậy cũng thu được nhiều hơn. Và một phần lợi nhuận đó được các nhà tư bản mang vào tích luỹ để tái sản xuất mở rộng nhằm lần sau thu được lợi nhuận nhiều hơn lần trước. Do vậy, lợi nhuận tạo điều kiện để mở rộng sản xuất là động lực thúc đẩy xã hội phát triển. Như vậy, lợi nhuận kích thích các chủ thể kinh tế, kích thích họ tìm tòi, cải tiến phương thức sản xuất, phát triển lực lượng sản xuất. Đồng thời nền kinh tế thị trường phát triển cũng huy động được nguồn lực của xã hội và phát triển kinh tế để thu được nhiều lợi nhuận. Do vậy, có thể nói lợi nhuận chính là động lực của nền kinh tế thị trường. 2. Các nhân tố ảnh hưởng và quyết định đến lợi nhuận. Trên đây ta đã thấy được tầm quan trọng của lợi nhuận như thế nào rồi. Bây giờ ta xem xét các yếu tố nào ảnh hưởng đến lợi nhuận. a - Quy mô sản xuất hàng hoá dịch vụ: Một doanh nghiệp muốn thu được lợi nhuận thì phải giải quyết được ba vấn đề kinh tế cơ bản: sản xuất cái gì? sản xuất như thế nào? sản xuất cho ai? + Sản xuất cái gì tức là quyết định cái gì đòi hỏi phải làm và nên sản xuất hàng hoá dịch vụ gì với số lượng bao nhiêu, bao giờ sản xuất. Trên cơ sở nhu cầu của thị trường các Chính phủ và các nhà kinh doanh tính toán khả năng sản xuất của nền kinh tế, của doanh nghiệp và các chi phí sản xuất tương ứng để lựa chọn và quyết định cung ứng cái gì để đạt được lợi nhuận, đạt được thu nhập quốc dân. Chính giá cả thị trường là bàn tay vô hình để điều chỉnh quan hệ cung cầu và giúp chúng ta lựa chọn, quyết định. + Sản xuất như thế nào nghĩa là do ai và những tài nguyên nào với hình thức công nghệ nào, phương pháp sản xuất nào. Sau khi đã lựa chọn được cần sản xuất cái gì, các Chính phủ, các nhà kinh doanh phải xem xét việc làm thế nào để chi phí ít nhất, cạnh tranh thắng lợi trên thị trường để thu được lợi nhuận cao nhất. Động cơ lợi nhuận đã khuyến khích các doanh nghiệp tìm kiếm, lựa chọn các đầu vào để sản xuất ra đầu ra nhanh nhất, sản xuất được nhiều nhất, chất lượng cao với chi phí thấp nhất. + Sản xuất cho ai tức là đòi hỏi phải xác định rõ ai sẽ là đối tượng để sản xuất, đối tượng sản xuất nào mà tiêu thụ được hàng hoá sản xuất ra để từ đó đạt đến lợi nhuận. Tiếng gọi của lợi nhuận cao sẽ làm cho các nhà kinh tế có mặt khắp mọi nhu cầu chứ không phải làm một mặt hàng nhất định. Ba vấn đề đó phải được giải quyết trong mọi xã hội dù là một nước XHCN hay là một nước công nghiệp TBCN, một công xã, một bộ tộc, một địa phương, một ngành, một doanh nghiệp hay thậm chí cả một đàn ong mật. b. Tổ chức tiêu thụ hàng hoá dịch vụ: Bán hàng hoá trên thị trường cũng là ảnh hưởng đến lợi nhuận cao hay thấp, một nhà kinh tế là một ông chủ phải xem xét nhu cầu của thị trường trong nước và thế giới để cân nhắc hàng hoá của mình. Đó là nhu cầu có khả năng thanh toán và khả năng đáp ứng của doanh nghiệp, nhu cầu đó càng lớn thì tạo ra lợi nhuận càng cao. Cung và cầu trên thị trường luôn biến đổi đòi hỏi người sản xuất phải xử lý kịp thời và điều chỉnh đúng đắn. Nếu cung cầu thì nên ngừng ngay sản xuất và di chuyển sang ngành khác. c. Tổ chức quản lý các hoạt động kinh tế vĩ mô của doanh nghiệp. Bây giờ là tài lãnh đạo và phán đoán của doanh nghiệp sẽ định hướng cho các kế hoạch, phương án sản xuất nhằm thu được lợi nhuận. Cái này còn phụ thuộc từ từng cá nhân lãnh đạo nhưng vai trò của họ cực kỳ quan trọng trong việc một doanh nghiệp nên lựa chọn sản xuất cái gì để thu được lợi nhuận cũng như sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Những yếu tố quyết định về lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường. - Lợi nhuận là lợi tức ẩn. Đối với các nhà kinh tế học, lợi nhuận kinh doanh là tổng hợp của nhiều khoản khác nhau. Phần lớn giá trị lợi nhuận kinh doanh được báo cáo chỉ là phần lợi tức của các chủ sở hữu công ty có được do lao động của họ hay do vốn đầu tư của họ mang lại, có nghĩa là tiền trả cho yếu tố sản xuất do họ cung cấp. Vì vậy, có một số giá trị tuy thường gọi là lợi nhuận nhưng thực chất là tô, tiền thuê, tiền công lấp dưới các tên gọi khác nhau. - Lợi nhuận là phần thưởng cho việc gánh chịu rủi ro và cho sự đổi mới. Nửa thế kỷ trước đây một nhà kinh tế học trường đại học Chicagô cho rằng, tất cả lợi nhuận thực sự đều có liên quan tới tính không chắc chắn và không hoàn hảo của thông tin, nói như vậy là ông ta ngụ ý cho rằng, nếu loại bỏ tất cả lợi tức ẩn thì ta được lợi nhuận thuần tuý, và đó là phần thưởng cho các hoạt động đầu tư có lợi tức bất định. Trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo và công nghệ không thay đổi sẽ không thu được chút lợi nhuận nào hết. Trong điều kiện đó, các chủ sở hữu thu được khoản tiền do các yếu tố sở hữu và sự rủi ro mang lại đúng bằng giá trị những dịch vụ này trong thị trường cạnh tranh. Trong thực tế, một số người sẽ có ý kiến mới hay bằng cách đổi mới, phát minh có thể thúc đẩy tạo ra các sản phẩm mới hoặc giảm chi phí sản xuất đối với các sản phẩm đang sản xuất. Mỗi đổi mới thành công, tạo ra một lĩnh vực độc quyền tạm thời. Trong thời hạn ngắn, họ thu được lợi nhuận nhờ đổi mới. Lợi nhuận thu được này chỉ là tạm thời và sẽ giảm đi do có nhiều người cạnh tranh và bắt chước làm theo. Nhưng một khi mức lợi nhuận nhờ đổi mới này giảm đi thì lại có những phát minh khác xuất hiện. Lợi nhuận nhờ đổi mới sẽ tiếp tục tồn tại cùng với các thay đổi tiếp tục về công nghệ. - Lợi nhuận lợi tức độc quyền: khi trên thị trường không có cạnh tranh hoàn hảo, các công ty có thể thu về lợi nhuận siêu ngạch do tự tăng giá. Nếu bạn là chủ sở hữu duy nhất bản quyền về một loại thuốc quý, hay bạn là người duy nhất kiếm được giấy phép lắp đặt đường cáp vô tuyến trong thành phố, bạn có thể tăng giá cao hơn chi phí biên, hạn chế mức cung, và thu được lợi nhuận độc quyền từ việc đầu tư của mình. 3. Các phương pháp tăng lợi nhuận. Thực sự là thiếu sót nếu không đề cập đến cách tăng lợi nhuận. Làm thế nào để tăng lợi nhuận? đó là câu hỏi đặt ra đối với bất kỳ ai làm kinh tế nhưng để trả lời một cách cụ thể thì khó trả lời. Nhưng có những cái chung nhất để trả lời câu hỏi đó: - Phải luôn luôn nắm vững thị hiếu khách hàng, tâm lý người mua. Ngành tiếp thị cho thấy rằng khách hàng luôn ưa chuộng những sản phẩm có tính chất lượng - hình thức giá rẻ. Bởi thế muốn thắng trên cạnh tranh cần phải thoa rmãn ba yếu tố đó trong sản phẩm. Đầu tư vào khoa học kỹ thuật là cách tốt nhất để làm được điều đó. Các doanh nghiệp, các nhà kinh tế phải tránh tình trạng tồn kho, ứ đọng, các nhà quản lý phải tính toán sao cho vừa phải phù hợp để khỏi tiền “chết” trong hàng hoá. Phải giải được bài toán “đầu vào - đầu ra” từ đó cung ra thị trường số lượng hàng hoá hợp lý nhằm luôn luôn tạo ra cung cầu. Vấn đề là họ phải hiểu, nắm bắt được tương đối cầu của khách hàng và thời thế. Ngành Marketing là đóng vai trò quan trọng trong việc bán sản phẩm, nhất là những khi mà doanh nghiệp chưa có uy tín, chưa phổ biến. Tuy nhiên quảng cáo phải có sức thuyết phục, phải có phần hợp lý tránh tình trạng quảng cáo hiện thực. Ngày nay, khách hàng là những người hết sức nhạy cảm, có nhiều thông tin chính xác cho nên chất lượng mới là yếu tố quan trọng để được chữ “tín”. Bởi thế Marketing phải luôn luôn đi sát thực tế sản phẩm. Một điều nữa - hết sức quan trọng - đó là tài cá nhân của người lãnh đạo, các ông chủ phải biết tính toán nên đầu tư vào đâu, số lượng bao nhiêu, làm như thế nào để khi bán sản phẩm họ thu được lợi nhuận. Vai trò ngoại giao của ông chủ phải làm tốt với các đối tác cũng như với công nhân. Những cái đó ảnh hưởng lớn đến việc lợi nhuận của doanh nghiệp có tăng lên hay không? Điều cuối cùng và cũng là điều quan trọng là đầu tư như thế nào? đầu tư vào đâu? đầu tư bằng cách nào? Câu trả lời là muốn tăng lợi nhuận thì chỉ có cách hiệu quả nhất là đầu tư vào khoa học kỹ thuật để giảm chi phí sản xuất và đồng thời tăng được chất lượng sản phẩm. Sở dĩ Nhật Bản có hiện tượng nhảy vọt thần kỳ như vậy là một phần họ đầu tư thậm chí là mua chất xám nhằm tăng trình độ khoa học trong sản phẩm nên họ thắng trên thị trường cạnh tranh. 4. Những mặt trái của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường. Bên cạnh những ưu điểm của mình: thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, tạo ra sự cân đối giữa các ngành sản xuất trong nền kinh tế quốc dân, phương thức sản xuất ngày càng hiện đại hơn, lợi nhuận cũng không tránh khỏi những mặt tiêu cực của nó. Chủ nghĩa tư bản càng phát triển thì cấu tạo hữu cơ của tư bản càng nâng cao. Mỗi xí nghiệp trong khi dùng máy móc thay thế công nhân, đều muốn giảm bớt chi phí sản xuất, mở rộng đường tiêu thụ hàng hoá, và thu lợi nhuận siêu ngạch. Nhưng khi mà những thành tựu kỹ thuật của một số xí nghiệp đã lan rộng ra, thì cấu tạo hữu cơ của tư bản trong phần lớn các xí nghiệp được nâng cao lên, do đó mà tỷ suất lợi nhuận chung giảm xuống. Đây là kết quả mà không một nhà tư bản nào mong muốn cả. Do vậy họ tìm cách để kìm hãm sự giúp sức của tỷ suất lợi nhuận và vì vậy dẫn đến những hậu quả sau - giai cấp công nhân bị áp bức bóc lột nặng nề. Nhà tư bản không quan tâm đến sức khoẻ và tính mệnh của công nhân. Các chủ xí nghiệp bắt công nhân làm việc trong những gian nhà chật hẹp, thiếu khí trời, họ giảm bớt các thiết bị an toàn lao động. Tính keo bẩn của các nhà tư bản đã đưa đến kết quả là sức khoẻ của công nhân bị mòn mỏi, bao nhiêu tai nạn lao động xảy ra, tỷ số công nhân chết tăng lên. - Việc áp dụng máy móc để tăng lợi nhuận làm tăng tỷ lệ thất nghiệp, gây ra một áp lực lớn đối với thị trường lao động. Điều đó khiến bọn chủ xí nghiệp giảm tiền lương xuống và định mức tiền lương thấp hơn giá trị của sức lao động rất nhiều. Vì vậy, trong khi các nhà tư bản ngày càng giàu có thì đời sống của người công nhân ngày càng bần cùng. Điều đó càng làm cho mâu thuẫn giữa giai cấp tư bản và giai cấp vô sản càng sâu sắc. - Ngày nay, trong nền sản xuất hiện tại việc chạy theo lợi nhuận kéo theo việc áp dụng nhiều máy móc - kỹ thuật hiện đại làm cho môi trường xung quanh trở lên ô nhiễm, tài nguyên thiên nhiên bị khai thác đến cạn kiệt; gây nên nhiều bệnh tật cho con người hiện nay, các nhà tư sản đổ xô vào các nước đang phát triển để chia sẻ hết gánh nặng này. Họ xuất sang các nước này những phương tiện kỹ thuật lạc hậu, gây ô nhiễm, tận dụng tài nguyên và nguồn nhân lực phong phú của các nước này. Nhân dân ở các nước đang phát triển do vậy bị bóc lột triệt để. Điều đó làm cho mâu thuẫn giữa các nước tư bản phát triển và đang phát triển ngày càng thêm sâu sắc. Ngoài ra, việc chạy theo lợi nhuận cũng làm cho một số cá nhân, doanh nghiệp tìm mọi cách trốn thuế, giảm thuế, buôn lậu, làm hàng giả,... gây ảnh hưởng không nhỏ đến ngân sách Nhà nước và tính mạng của con người. Để thu được lợi nhuận tối đa các doanh nghiệp đã liên kết với nhau, dẫn đến tình trạng độc quyền. Các tổ chức độc quyền lợi dụng ưu thế của mình để quy định giá cả, thu được lợi nhuận cao hơn. Do vậy, đã phá vỡ thế cạnh tranh hoàn hảo, gây lên tình trạng mất hiệu quả của kinh tế. Tóm lại, lợi nhuận bên cạnh vai trò to lớn của mình còn có những nhược điểm nhất định. Ngày nay, nhiều người tỏ ra rất phẫn nộ khi đề cập đến danh từ lợi nhuận. Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ định những tác dụng to lớn mà lợi nhuận đã đem lại cho nền kinh tế của chúng ta nói riêng và nền kinh tế thế giới nói chung. Do vậy để hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực do lợi nhuận gây ra phải cần đến vai trò của Nhà nước. 5. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường nhằm tăng cường những mặt tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực của lợi nhuận. Đảm bảo sự ổn định chính trị, xã hội và thiết lập khuôn khổ luật pháp để tạo ra những điều kiện cần thiết cho hoạt động kinh tế. Muốn vậy Nhà nước cần tạo ra hành lang luật pháp đảm bảo sự cạnh tranh bình đẳng giữa các chủ thể kinh tế, nghiêm trị những kẻ trốn lậu thuế, kinh doanh hàng cấm, làm hàng giả. Khuôn khổ luật pháp mà Nhà nước thiết lập có tác dụng sâu sắc tới các hành vi kinh tế của con người và cả bản thân Chính phủ cũng phải tuân theo. Đảm bảo cho nền kinh tế hoạt động có hiệu quả. Các doanh nghiệp có thể vì mục đích tối đa của mình mà lạm dụng tài nguyên xã hội, gây ô nhiễm môi trường sống của con người mà xã hội phải gánh chịu. Nhà nước cần buộc các doanh nghiệp phải trả tiền cho những thiệt hại do ô nhiễm mà doanh nghiệp ấy gây ra. Trong nền kinh tế thị trường, các tổ chức độc quyền có thể tăng thậm chí giảm số lượng hàng hoá mà chỉ tăng giá để tăng lợi nhuận. Một nền kinh tế bị thúc đẩy bởi cạnh tranh hoàn hảo sẽ đạt hiệu quả cao, nhưng cạnh tranh làm hạn chế khả năng đạt lợi nhuận nên các doanh nghiệp cố gắng giảm bớt cạnh tranh. Vì vậy, Nhà nước có nhiệm vụ bảo vệ cạnh tranh, chống độc quyền, đảm bảo tính hiệu quả của hoạt động thị trường. Việc chạy theo lợi nhuận, việc phân hoá giàu nghèo, tác động xấu đến đạo đức và tính người. Do vậy Nhà nước cần phân phối lại thu nhập cho công bằng, bảo vệ các thành viên của xã hội, chống lại những khó khăn về kinh tế, nâng cao mức sống của các nhóm dân cư có thu nhập thấp. Điều đó được thực hiện thông qua các chính sách phân phối, bảo hiểm xã hội, và phúc lợi xã hội. II. Vấn đề lợi nhuận ở Việt Nam 1. Thực trạng về vấn đề lợi nhuận ở nước ta. a. Thời kỳ trước năm 1986. Đây là cả một thời kỳ Nhà nước chưa đưa các doanh nghiệp hoạt động trong mối quan hệ trực tiếp với thị trường. Mọi hoạt động của các đơn vị kinh doanh đều dựa vào Nhà nước: kinh phí Nhà nước cấp, sản xuất kinh doanh bị lỗ được Nhà nước bù; sản xuất, tiêu thụ sản phẩm được Nhà nước đảm nhiệm. Lợi nhuận chưa được coi là động lực chi phối hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp. Vì vậy, trong nền kinh tế luôn xảy ra tình trạng “lãi giả lỗ thật, lỗ giả lãi thật”. Như vậy Nhà nước chưa nắm được nguồn vốn của các doanh nghiệp và từ đó buông lỏng trong khâu quản lý nó. Mặt khác do việc chưa đánh giá và xác định lợi nhuận một cách có căn cứ nên các đơn vị luôn tìm mọi thủ đoạn, mọi cách để được hưởng cao nhất, còn Nhà nước bị thiệt nhiều hơn. Trong thời gian này, do quá nhấn mạnh phát triển kinh tế quốc dân và phát triển nó một cách tràn lan, không có sự phân biệt rõ ràng giữa các ngành, các doanh nghiệp, nhiều doanh nghiệp có điều kiện khả năng làm ăn tốt, có khả năng thu dưdợc lợi nhuận cao với các doanh nghiệp làm ăn kém hiệu quả, thậm chí luôn thua lỗ. Với cơ chế quản lý phân phối “lỗ Nhà nước bù, lãi Nhà nước thu”, chúng ta đã chưa coi lợi nhuận với tư cách là hình thức thu nhập đối với người sản xuất kinh doanh. Trong cơ chế tập trung quan liêu bao cấp đó, cơ chế hình thành và phân phối lợi nhuận không được tiến hành trên cơ sở những căn cứ khoa học và khách quan, điều đó đã gây ra sự bất bình đẳng lớn giữa các đơn vị sản xuất kinh doanh, làm mất đi động lực thúc đẩy đòn bẩy lợi nhuận, tạo ra một tư tưởng ỷ lại ngày càng lớn vào Nhà nước, làm mất đi tính chủ động sáng tạo của các đơn vị sản xuất kinh doanh. b. Thời kỳ năm 1986 đến nay. Từ năm 1989 đến nay, nền kinh tế Việt Nam đã có những bước chuyển quan trọng trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Nhà nước đã đưa ra nhiều chính sách kinh tế nhằm từng bước tạo lập môi trường kinh doanh và buộc mọi doanh nghiệp phải hoạt động trong mối quan hệ trực tiếp với thị trường, phải chuyển sang hạch toán kinh doanh thực sự. Để thực hiện điều đó, Nhà nước đã thực hiện việc xoá bỏ cơ chế “lỗ Nhà nước bù, lãi Nhà nước thu” nhằm mở rộng quyền tự chủ cho các doanh nghiệp trong sản xuất kinh doanh, xoá bỏ mọi ách tắc trở ngại trong sản xuất và lưu thông, từng bước tạo ra thị trường thống nhất, hoàn chỉnh trong cả nước, xoá bỏ bao cấp qua giá, thực hiện chính sách một giá trong kinh doanh vật tư, hàng hoá và đưa dần nhiều mức giá trong nước lên sát với giá của thị trường thế giới, điều chỉnh lãi suất một cách hợp lý theo từng thời kỳ, khuyến khích mọi thành phần kinh tế đầu tư sản xuất kinh doanh trong môi trường cạnh tranh lành mạnh và bình đẳng với nhau trước pháp luật. Các phương hướng chính sách và biện pháp trên về cơ bản là đúng đắn và có tác dụng tích cực. Tuy nhiên do đa số các doanh nghiệp không chuyển kịp và thích nghi với cơ chế thị trường, nên Nhà nước thực hiện được xoá bỏ bao cấp qua vốn, tín dụng, giá và thị trường đầu ra,... thì phần lớn các doanh nghiệp bị đình đốn, thu hẹp sản xuất, tạm thời ngừng sản xuất toàn bộ hay bộ phận. Mặc dù đã có sự sắp xếp bố trí lại doanh nghiệp, nhưng số các doanh nghiệp làm ăn thua lỗ còn nhiều, đặc biệt là các doanh nghiệp địa phương. Điều này buộc Nhà nước phải hỗ trợ, tạo điều kiện cùng doanh nghiệp khắc phục tình trạng đình đốn suy thoái ngừng trệ trong sản xuất kinh doanh. Để làm điều đó Nhà nước đã áp dụng một số giải pháp tình thế sau: + Tập trung chỉ đạo thanh toán tình trạng nợ dây chuyền và chiếm dụng vốn lẫn nhau của các đơn vị kinh tế Nhà nước. + Cho doanh nghiệp vay vốn tín dụng với lãi suất ưu đãi và hoàn thu hồi vốn các khoản vay trước. + Trợ giá cho một số ngành công nghiệp nặng. + Phát hành thêm tiền để mua lương thực dự trữ, mua sản phẩm ứ đọng và tiếp tục cấp phát vốn xây dựng cơ bản cho các doanh nghiệp nhằm tạo ra sức mua, tăng cầu. + Tính toán lại mức thu quốc doanh; tạm hoãn giảm hoặc miễn thu quốc doanh đối với các doanh nghiệp đang thực sự gặp khó khăn đình đốn hoặc ngưng trệ. Chi hàng trăm tỷ đồng để hỗ trợ cho doanh nghiệp nhằm sắp lại lực lượng lao động cho các đơn vị kinh tế Nhà nước. Chuyển sang cơ chế thị trường, Nhà nước quy định và cho phép các doanh nghiệp tính lợi nhuận (trong thực tế gọi là lãi) theo cấu thành giá thành và lợi nhuận do vậy, các doanh nghiệp có xu hướng không muốn để lợi nhuận ở bảng tính toán, trái lại họ tìm mọi cách biến tướng nó để phải nộp ít nhất và được hưởng nhiều nhất. Trường hợp nếu thiếu tiền trả lương cho cán bộ, công nhân viên, thì họ sẵn sàng giảm khoản lợi nhuận và do đó giảm phần nộp cho Nhà nước để tăng nguồn thu cho doanh nghiệp. Từ khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, nhiều doanh nghiệp ngoài quốc doanh xuất hiện và góp phần làm sôi động nền kinh tế cả nước. Nhìn bề ngoài hầu hết các doanh nghiệp hoạt động rất hiệu quả và thu nhập của những người làm công ăn lương ở đây rất cao thậm chí cao gấp nhiều lần so với thu nhập của người lao động trong các doanh nghiệp Nhà nước. Có được kết quả như vậy không thể không thừa nhận rằng hoạt động của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh rất hiệu quả, góp phần không nhỏ thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Tuy nhiên, do Nhà nước chưa quản lý được mức thu nhập của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh nên chưa có căn cứ chính xác để tính thuế. Tình trạng trốn lậu thuế, buôn bán lậu qua biên giới và trong nước làm hàng giả, núp dưới bóng doanh nghiệp quốc doanh để trốn thuế,... khá phổ biến đối với doanh nghiệp quốc doanh và tư nhân. Như vậy, ở nước ta đòn bẩy kinh tế của lợi nhuận chưa được phát huy đúng với thế mạnh của nó. Sở dĩ như vậy là vì cơ chế hình thành lợi nhuận không hợp lý. Đồng thời cơ chế phân phối lợi nhuận chưa đủ tạo ra động lực kích thích các doanh nghiệp phát triển sản xuất, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế tất yếu phải đổi mới cơ chế hình thành và phân phối lợi nhuận ở nước ta. Việc đổi mới đòi hỏi phải được tiến hành đồng bộ với việc đổi mới và hoàn thiện cơ chế quản lý nói chung. 2. Các giải pháp về vấn đề lợi nhuận nhằm thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế. Thực hiện nhất quán quan điểm kết hợp hài hoà các loại lợi ích kinh tế trong sự phát triển kinh tế. Suy đến cùng vấn đề phân phối thu nhập, phân phối lợi ích kinh tế cho người lao động, tập thể và xã hội được giải quyết như thế nào cho công bằng so với sự đóng góp trong quá trình tạo ra lợi ích kinh tế. Một nền kinh tế đạt được tốc độ tăng trưởng và phát triển ngày càng cao hoàn toàn có điều kiện và khả năng thực tế các lợi ích kinh tế. Đến lượt mình, việc giải quyết tốt các lợi ích kinh tế tạo ra động lực mới cho sự phsat triển. Do vậy Nhà nước phải có chính sách và biện pháp điều chỉnh, điều tiết thu nhập để giảm bớt chênh lệch quá đáng giữa người giàu và người nghèo, hạn chế bất công xã hội. Đổi mới cơ chế hình thành và cơ chế phân phối lợi nhuận. + Về cơ chế hình thành lợi nhuận: không nên xác định lợi nhuận bình quân theo cấu thành giá như trước. Tuỳ từng ngành, từng loại sản phẩm khác nhau mà Nhà nước nên quy định và điều chỉnh lại tỷ lệ lợi nhuận định mức khác nhau. Ví dụ: đối với những sản phẩm có giá trị nhỏ (gạch, ngói,...) Nhà nước nên nâng tỷ lệ lợi nhuận định mức, còn đối với những sản phẩm tinh giá trị lớn (máy biến thế, sản phẩm dầu mỏ,...) Nhà nước nên hạ tỷ lệ lợi nhuận định mức. Khi đó sẽ góp phần giải quyết những bất bình đẳng trong việc thu và phân phối lợi nhuận trước đây. Bên cạnh đó, Nhà nước cần thông qua bộ máy quản lý thực hiện việc kiểm tra, kiểm kê, kiểm soát các nguồn vốn của các doanh nghiệp. Trên cơ sở đó, buộc các đơn vị phải hoạt động đi vào hiệu quả thật sự “lãi thật lỗ thật”. Đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh, Nhà nước cần quản lý thu nhập của họ. Thực hiện sự quản lý chặt chẽ đối với quá trình sản xuất kinh doanh theo luật pháp đã ban hành. Việc quản lý đó phải bắt đầu từ khâu cấp giấy phép sản xuất kinh doanh đến khâu tiêu thụ sản phẩm. Thẳng thắn trừng trị những ai trốn lậu thuế, kinh doanh hàng cấm, làm hàng giả. + Về cơ chế phân phối lợi nhuận: để khai thác tối ưu các tiềm năng ở các ngành, địa phương, các đơn vị cơ sở, góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế nhanh, điều quan trọng hàng đầu là phải tăng thu nhập cho người lao động. Đây là động lực chủ yếu của sự phát triển. Nhà nước nên giành phần thu nhập ngày càng lớn cho doanh nghiệp và người lao động. Nhà nước chỉ nên thu phần lợi nhuận trong phần lợi nhuận định mức và nếu có điều kiện Nhà nước nên giảm phần trăm thu khoản lợi nhuận này. Phần lợi nhuận vượt ngoài định mức, Nhà nước không nên thu mà để cho doanh nghiệp và người lao động được toàn quyền sử dụng. Có chăng Nhà nước chỉ nên định hướng việc sử dụng khoản lợi nhuận này. Theo đà phát triển của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, các doanh nghiệp muốn đứng vững trong cạnh tranh thị trượng cần phải tập trung đầu tư theo chiều sâu là chính. Về lâu dài giải quyết các mục tiêu: chất lượng sản phẩm, giảm giá, tăng khối lượng sản phẩm,... Để thực hiện việc đó họ cần một số vốn rất lớn và lớn hơn nhiều lần so với vốn nằm trong ngân quỹ phát triển sản xuất. Bộ phận khấu hao sửa chữa lớn hiện tại Nhà nước thu, phần này do doanh nghiệp tạo nên chứ không phải do Nhà nước cấp. Vì vậy trong tương lai nhà nước nên để lại cho doanh nghiệp và về mặt quản lý yêu cầu doanh nghiệp bổ sung cho quỹ phát triển sản xuất. kết luận Như vậy, trong tiểu luận này em đã hệ thống được từ đầu quan niệm về lợi nhuận của các tư tưởng trước Mác, và nêu lên quan điểm của học thuyết kinh tế chính trị của Mác về lợi nhuận và các vấn đề hiện đại của các nhà kinh tế học hiện đại có những lý thuyết phù hợp với giai đoạn ngày nay mà đặc biệt là Samealson, Davidbegg. Lợi nhuận không phải là vấn đề sẽ được quan tâm chừng nào mà sản xuất còn mang hình thái hàng hoá. Đặc biệt đối với nước ta hiện nay vấn đề về lợi nhuận, nhất là những lý thuyết hiện đại cần phải được làm rõ, phân tích và áp dụng để chúng ta làm ăn có lãi, để phù hợp và theo kịp thời đại. Bởi thế trong mục bàn về lợi nhuận trong cơ chế thị trường với những kiến thức thực tế vốn có và các lý thuyết hiện đại em đã phân tích và hệ thống các vấn đề liên quan nhưng em nghĩ rằng mới chỉ giải quyết được vấn đề chung còn trên thực tế cần năng động trong mọi hoàn cảnh, mọi tình huống thì mới có hiệu quả. Bản thân em một sinh viên kinh tế - qua tiểu luận này em thấm nhuần lợi nhuận là mục đích cạnh tranh, là điều kiện để phát triển bởi thế trong sự khắc nghiệt của thị trường đòi hỏi một đất nước, một doanh nghiệp một người làm kinh tế thì phải kiếm được lãi. Tuy nhiên hoạt động kinh tế không quá vì lợi nhuận mà quên mất di sản văn hoá mà song song với phát triển kinh tế làm sao giữ được bản sắc dân tộc thì mới tạo ra động lực vững mạnh chắc chắn. Liệu Việt Nam có theo kịp thời đại hay không, điều đó còn tuỳ thuộc vào tất cả chúng ta để xứng đáng với lịch sử hào hùng của dân tộc. Và với em sẽ quyết tâm hết sức mình trước mắt là trong trường Đại học sau này trên thương trường sẽ góp phần xây dựng Việt Nam giàu đẹp hơn, văn minh hơn. mục lục