Mô hình hợp tác xã nông nghiệp của Israel và bài học cho phát triển hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới ở tỉnh Hải Dương hiện nay

122 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 MÔ HÌNH HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP CỦA ISRAEL VÀ BÀI HỌC CHO PHÁT TRIỂN HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP KIỂU MỚI Ở TỈNH HẢI DƯƠNG HIỆN NAY AN ISRAELI AGRICULTURAL COOPERATIVE MODEL AND LESSONS FOR THE DEVELOPMENT OF NEW FARMING COOPERATIVES IN HAI DUONG AT PRESENT Vũ Văn Đông Email: duydongvu82@gmail.com Trường Đại học Sao Đỏ Ngày nhận bài: 21/8/2017 Ngày nhận bài sửa sau phản biện: 23/3/2018 Ngày chấp nhận đăng: 28/6/2018 Tóm tắt Phát triển hợp tác xã kiểu mới có vị trí, vai trò rất quan trọng trong xây dựng nền nông nghiệp bền vững ở tỉnh Hải Dương nói riêng và Việt Nam nói chung. Hải Dương là tỉnh có nhiều điều kiện thuận lợi cho phát triển hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới như: vị trí địa lý, tài nguyên đất, nước, nguồn nhân lực, thị trường tiêu thụ và chế biến, Tuy vậy, trong những năm qua hợp tác xã nông nghiệp của tỉnh vẫn còn chưa tương xứng, sản xuất vẫn còn nhỏ lẻ, hiệu quả sản xuất chưa cao. Bài nghiên cứu này tác giả đã tham khảo mô hình phát triển của Israel, từ đó đã chỉ ra những yếu tố phát triển của mô hình hợp tác xã nông nghiệp ở Hải Dương. Tác giả đã đưa ra những giải pháp nhằm góp phần phát triển mô hình hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới phục vụ phát triển nền nông nghiệp ở Hải Dương trong thời gian tới. Từ khóa: Hợp tác xã; kinh tế hợp tác xã; hợp tác xã nông nghiệp; nông nghiệp Hải Dương; phát triển nông nghiệp Hải Dương. Abstract The development of new co-operatives has a very important role in building sustainable agriculture in Hai Duong province in particular and Vietnam in general. Hai Duong province has many favorable conditions for the development of new agricultural cooperatives such as: geographic location, land and water resources, human resources, consumption and processing markets. Over the past years, the agricultural cooperatives of the province have not been commensurate with the favourable conditions. Its production is small and not efficient enough. This paper reviews the development model of Israel which has shown the development factors of the agricultural cooperative model in Hai Duong. The author has proposed solutions to contribute to developing a new agricultural cooperative model for agricultural development in Hai Duong in the coming time Keywords: Cooperative; cooperative economy; agricultural cooperatives; Hai Duong agriculture; Hai Duong agricultural development. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Israel là một nước nhỏ ở Trung Đông có điều kiện tự nhiên vô cùng khắc nghiệt, 2/3 diện tích lãnh thổ là sa mạc, còn lại là đồi núi đá trọc, khí hậu nơi đây cực kỳ khô hạn. Tuy nhiên, nền kinh tế nước này lại rất phát triển, thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua đạt 35.000 USD/ năm, GDP của Israel do Quỹ Tiền tệ quốc tế công bố đầu năm 2017 đứng thứ 38 trên thế giới. Mặc dù là nước có diện tích không lớn, điều kiện tự nhiên không thuận lợi cho phát triển nông nghiệp như các nước có khí hậu nhiệt đới gió mùa, song mô hình hợp tác xã nông nghiệp của Israel là một trong những mô hình hợp tác xã nông nghiệp điển hình trên thế giới và được các chuyên gia hàng đầu đánh giá là mô hình thành công nhất trên thế giới hiện nay. Tính đến năm 2016, hơn một nửa diện tích đất là sa mạc, 24,2% diện tích Israel là đất nông nghiệp. Hiện nay, “nông nghiệp chiếm 2,5% tổng GDP và 3,6% giá trị xuất khẩu. Mặc dù lao động trong nông nghiệp chỉ chiếm 3,7% tổng Người phản biện: 1. TS. Nguyễn Thị Kim Nguyên 2. PGS.TS. Nguyễn Ngọc Hà 123 LIÊN NGÀNH TRIẾT HỌC - XÃ HỘI HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 lực lượng lao động trong nước, Israel tự sản xuất được 95% nhu cầu thực phẩm” [2]. Các hợp tác xã nông nghiệp đặc trưng của Israel bao gồm: Một là: Mô hình kiểu Kibbutz, Kibbutz là mô hình sản xuất nông nghiệp quy phổ biến nhất ở Israel hiện nay, là cộng đồng nông thôn với những đặc tính rất riêng: một xã hội thu nhỏ, hệ thống kinh tế - xã hội dựa trên nguyên tắc sở hữu tài sản tập thể, bình đẳng và kết hợp sản xuất, tiêu thụ, đào tạo với ý tưởng “làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu”. Các Kibbutz được tổ chức như một loại hình công xã khá đặc biệt trong xã hội Israel (còn được gọi là Công xã Do Thái tập thể). Kiểu tổ chức Kibbutz này được xây dựng với mục đích kết hợp ba yếu tố theo chương trình của Chính phủ gồm: mục đích đảm bảo an ninh, chính trị vùng biên giới; bảo vệ lãnh thổ và phát triển kinh tế. Cơ cấu tổ chức của các Kibbutz giống như một hợp tác xã song lại có những đặc điểm riêng như quy mô lớn, quy hoạch phù hợp điều kiện tự nhiên, đặc điểm từng khu vực,... Mô hình này đã được Nhà nước đặc biệt quan tâm, hướng vào hoạt động nông nghiệp có quy mô lớn nhằm đảm bảo an ninh lương thực, hướng ra xuất khẩu với chất lượng vượt trội gắn với áp dụng khoa học, công nghệ cao. Để đáp ứng với mục tiêu của Chính phủ, các Kibbutz đã rất chú trọng trong phát triển nông nghiệp gắn với hiện đại hóa và thực hiện nhiệm vụ quy hoạch, phát triển, sản xuất, cung ứng tiếp thị sản phẩm ra thị trường,... Trong khi vẫn lấy nông nghiệp làm trọng, ngày nay nhiều Kibbutz mở rộng hoạt động sang nhiều lĩnh vực công nghiệp. Hiện nay, Kibbutz tập trung ba lĩnh vực chính: cơ khí, nhựa và thực phẩm chế biến. Những năm qua, với quá trình đẩy mạnh tốc độ chuyển đổi kinh tế của Chính phủ, các Kibbutz cũng đã tiến hành cải cách kinh tế xã hội, do đó rất nhiều các hoạt động kinh tế mà đặc biệt phần lớn các hình thức sở hữu của các hộ gia đình đã được tư nhân hóa. Hiện nay Israel có khoảng 300 Kibbutz hiện diện khắp nơi trên đất nước Israel, với “số lượng xã viên từ 40 tới hơn 1.000 người/Kibbutz. Dân số của Kibbutz toàn Israel vào khoảng 130.000 người, chiếm khoảng 2,5% dân số cả nước nhưng tạo ra tổng hàng hóa công nghiệp và nông nghiệp trị giá 8 tỷ USD, trong đó nông nghiệp đạt 1,7 tỷ USD, đóng góp gần 40% sản lượng nông nghiệp toàn quốc” [2]. Hai là: Mô hình kiểu Moshav, đây là một làng nông nghiệp trong đó mỗi một gia đình đều duy trì trang trại của mình. Hợp tác giữa các thành viên trong Moshav được áp dụng trong việc mua bán, tiếp thị và cung cấp các dịch vụ cho cộng đồng, chính họ cung cấp phần lớn lượng nông sản cho đất nước. Đây là sự liên kết của các hội gia đình để hình thành một tổ hợp sản xuất quy mô lớn. Mỗi Moshav có khoảng từ 50-120 hộ gia đình và cũng như mô hình Kibbutz, đây cũng được coi như một loại hình “hợp tác xã nông nghiệp”. Là loại hình hợp tác xã dựa theo sở hữu tư nhân của các hộ gia đình, đặc điểm của mô hình này là tập hợp lại thành một nhóm cùng hợp tác sản xuất. Mặc dù sở hữu cá nhân song Moshav đã có sự thống nhất trong các khâu của quá trình sản xuất bao gồm việc chia sẻ các nguồn lực đầu vào giữa các thành viên trong hợp tác và diện tích đất nông nghiệp, nước sạch, chế biến, bảo quản và quá trình phân phối sản phẩm ra thị trường, Từ đó đã giải quyết tốt những khó khăn cho các hộ gia đình khi chưa tham gia vào Moshav như hỗ trợ kỹ thuật, ổn định sản xuất, hỗ trợ tiêu thụ và hướng vào sản xuất công nghệ cao. Những chủ thể tham gia các mô hình hợp tác xã của Israel: Các chủ thể tham gia hợp tác xã nông nghiệp của Israel rất đa dạng, bao gồm Chính phủ, các hộ nông dân và các cơ quan nghiên cứu nông nghiệp, hiệp hội chuyên ngành, các doanh nghiệp tư nhân, các chuyên gia tư vấn nông nghiệp, hiệp hội sản xuất và các nhà khoa học về các hoạt động công nghệ sinh học. Tuy vậy, các đối tượng này được chia thành năm nhóm chính là: nhà nước; nhà khoa học; nhà doanh nghiệp; nhà tư vấn; nhà nông. Một là: Chính phủ, đây là chủ thể đóng vai trò quan trọng nhất trong các hợp tác xã của Israel, Chính phủ có vai trò chi phối hoạt động của các đối tượng còn lại. Chính phủ ban hành các đạo luật, quy định, chương trình, kế hoạch, nhằm điều tiết hoạt động sản xuất, kinh doanh của ngành nông nghiệp. Đồng thời, Chính phủ cũng đóng vai trò tháo gỡ những khó khăn, tạo điều kiện cho các chủ thể còn lại phối hợp với nhau tốt nhất, tạo ra hiệu quả, năng xuất cao nhất, đồng thời thu về lợi nhuận cao nhất cho lĩnh vực nông nghiệp. Bên cạnh đó, Chính phủ cũng góp phần giảm rủi ro ở mức tối thiểu cho các hợp tác xã hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp. 124 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 Hai là: Nhà khoa học, sau khi đã có ý tưởng, tiến hành nghiên cứu về các yếu tố như đất đai, thổ nhưỡng, đặc điểm sinh học của từng loại cây, nguồn nước tưới, phân bón, thuốc trừ sâu, chất lượng, năng suất, loại nhà kính sẽ sử dụng, quy mô kích cỡ nhà kính để tránh việc tiêu tốn năng lượng vận hành không cần thiết, nhà khoa học sẽ được các công ty đặt hàng và nhà khoa học sẽ trở thành những chuyên gia tư vấn. Đồng thời, các nhà khoa học còn có nhiệm vụ nghiên cứu nâng cấp sản xuất nông nghiệp cho từng khu vực, chẳng hạn các dự án nông nghiệp địa phương theo yêu cầu đặt hàng của Chính phủ. Ba là: Doanh nghiệp, các doanh nghiệp kinh doanh trong nông nghiệp được chia làm hai đối tượng và thực hiện hai nhiệm vụ: Thứ nhất, các công ty chuyên tập trung vào các dự án đầu tư kinh phí cho việc xây dựng hệ thống tưới tiêu, mua hạt giống, phân bón, lựa chọn thuốc trừ sâu và thu hoạch mùa vụ,... Thứ hai, các công ty tham gia các hoạt động thương mại, bao tiêu sản phẩm, bảo đảm cho sản phẩm nông nghiệp có thể bán với giá cao nhất có thể trên thị trường. Bốn là: Nhà tư vấn, là những chuyên gia công nghệ sinh học, các nhà khoa học hoạt động dưới hình thức các công ty tư vấn dịch vụ nông nghiệp và thương mại. Các nhà tư vấn sẽ giúp các hợp tác xã việc gieo trồng cái gì, nuôi con gì, bán cho ai, bán trên thị trường nào, bán thế nào, Mặt khác, các nhà tư vấn còn có nhiệm vụ nghiên cứu dự báo nhu cầu thị trường, giá cả thương phẩm để tư vấn cho Chính phủ, các hợp tác xã, các doanh nghiệp kinh doanh nông nghiệp, Từ đó các loại nông sản của họ luôn được chuyển đổi phù hợp với nhu cầu thị trường mà không bị dư thừa, không sản xuất ồ ạt, điều này đã tạo cho sản phẩm nông nghiệp có sự phù hợp với nhu cầu của thị trường và đem lại lợi nhuận cao hơn. Năm là: Nhà nông, đối tượng này chủ yếu là các hộ gia đình, những người trực tiếp thực hiện các dự án nông nghiệp trong các hợp tác xã. Người nông dân được các nhà khoa học, các chuyên gia đào tạo, tập huấn và họ được tiếp cận những phương pháp gieo trồng, chăn nuôi mới. Đồng thời, họ cũng được chuyển giao các phương tiện công nghệ cao vào trực tiếp sản xuất. Điều đặc biệt là người nông dân Israel khao khát học hỏi và rất tích cực áp dụng những khoa học kỹ thuật công nghệ cao vào sản xuất nông nghiệp. Như vậy, các mô hình hợp tác xã nông nghiệp Israel rất phát triển, mang những đặc trưng riêng phù hợp với điều kiện tự nhiên, phong tục sản xuất của mình. Trong các mô hình đó có sự kết hợp các nhân tố gồm: nhà khoa học, nhà doanh nghiệp, nhà tư vấn, nhà nông và nhà nước. Các hoạt động này đều dưới sự chi phối, quản lý và điều hành của Chính phủ. Ngoài vai trò quản lý tầm vĩ mô, Chính phủ cũng trực tiếp tham gia vào quá trình sản xuất làm cho quá trình liên kết rất chặt chẽ, thúc đẩy nông nghiệp phát triển. 2. THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH HẢI DƯƠNG TRONG NHỮNG NĂM VỪA QUA Những kết quả đạt được Sau 20 năm tái lập tỉnh, là một tỉnh có 80% diện tích đất nông nghiệp với nhiều điều kiện thuận lợi, các hợp tác xã nông nghiệp ở Hải Dương đã có bước phát triển hết sức to lớn. Nhiều hợp tác xã chuyên về cây trồng, vật nuôi có năng suất sinh học vào loại cao của cả nước như: vải thiều, bưởi, ổi, rau, củ, lúa, lợn, gia cầm,.... Kết quả trên có được là nhờ: sự năng động, sáng tạo, chịu khó của người nông dân tham gia các hợp tác xã nông nghiệp và trong phương thức sản xuất hộ, được Nhà nước giao quyền sử dụng đất lâu dài; sự hỗ trợ của hệ thống khuyến nông từ tỉnh tới xã; sự hỗ trợ của tỉnh để phát triển hệ thống thủy lợi; việc áp dụng các giống mới nhập ngoại và do trong nước sản xuất; hệ thống cung cấp các yếu tố đầu vào nông nghiệp có tính công nghiệp và hiện đại như phân bón, thức ăn chăn nuôi, thuốc bảo vệ thực vật, thuốc thú y, máy móc làm đất, máy bơm, máy sấy,...; hệ thống thu mua của doanh nghiệp và tư nhân bao phủ tới từng xã; các chính sách của hỗ trợ vốn để mở rộng và hiện đại hóa sản xuất, dạy nghề,... Thực tế hiện nay, toàn Hải Dương có số hợp tác xã tương đối lớn “Tính đến hết 6 tháng đầu năm 2017, toàn tỉnh có 341 hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp, chăn nuôi và thủy sản. Theo báo cáo những năm qua, các hợp tác xã chuyên sâu nông nghiệp ở Hải Dương đã phát triển nhanh với 18 hợp tác xã chăn nuôi, 22 hợp tác xã thủy sản và một số hợp tác xã rau quả trong đầu năm 2017” [2]. Các hợp tác xã này hoạt động quy mô gia trại, xu hướng hình thành trang trại có doanh thu, lợi nhuận cao hơn hẳn các hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp. “Tiêu biểu như hợp tác xã chăn nuôi Nam Hưng (huyện Nam Sách), các hợp tác xã chăn 125 LIÊN NGÀNH TRIẾT HỌC - XÃ HỘI HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 nuôi và thủy sản Văn Tố, Sao Việt, Nhiên Oanh (huyện Tứ Kỳ), hợp tác xã Thu Phong (TP. Hải Dương), hợp tác xã chăn nuôi và thủy sản Minh Hòa (huyện Kinh Môn)...” [7]. Ngoài phát triển nhanh các hợp tác xã nông nghiệp, ở Hải Dương còn tạo nguồn cung thực phẩm, rau xanh trong vùng đệm Thủ đô, TP. Hải Phòng, Các hợp tác xã thủy sản duy trì ổn định và phát triển khá trên các lĩnh vực nuôi trồng, hiệu quả nuôi cá lồng trên sông vẫn tiếp tục được duy trì và phát triển. Mạng lưới, kênh phân phối của các hợp tác xã phục vụ ổn định cho hệ thống siêu thị và cửa hàng. Bên cạnh phát triển kinh tế, các hợp tác xã tích cực tham gia chương trình xây dựng nông thôn mới. Hầu hết các hợp tác xã thuộc 58 xã đều kinh doanh có hiệu quả. “Nếu hết năm 2014, toàn tỉnh đã có 226/226 xã phê duyệt xong đề án xây dựng nông thôn mới, chỉ có 4 xã đạt dưới 7 tiêu chí. Bình quân mỗi xã trên địa bàn tỉnh đã đạt 12,3 tiêu chí nông thôn mới, tăng 5,6 tiêu chí so với trước khi triển khai chương trình. Trong đó, có 13 xã đạt 19 tiêu chí, được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới, thì đến hết năm 2016 có 226/226 xã đạt 7 tiêu chí trở lên” [3]. Quy mô sản xuất của các hợp tác xã kiểu mới với khối lượng mua đầu vào và bán đầu ra gấp từ 300 đến 350 lần so với một hộ nông dân, giá mua và bán với các doanh nghiệp cao hơn hẳn, đem lại thu nhập cao hơn cho ngành nông nghiệp. Các hợp tác xã đã liên kết với nhau, đặt hàng với qui mô lớn trực tiếp tại các cơ sở sản xuất đầu vào, từ đó có giá mua thấp hơn và bán trực tiếp cho khách hàng cuối cùng trong nước hoặc xuất khẩu trực tiếp, sẽ có giá bán cao hơn. Trong khi hộ nông dân đơn lẻ bán sản phẩm, thì không thể có thương hiệu, chất lượng không đồng đều, không có xác nhận chất lượng sản phẩm, đây là lý do để các tư thương thu mua hoặc các doanh nghiệp thu mua đưa ra giá mua thấp. Với chương trình sản xuất cùng một loại giống, đảm bảo chất lượng đồng đều và có chứng nhận chất lượng giá bán các hợp tác xã sẽ cao hơn. Tuy vậy các hợp tác xã còn nhiều tồn tại như: Thứ nhất: Năng suất tăng nhanh, song thu nhập của người xã viên tăng chậm và thấp. Đối với các hợp tác xã, thu nhập vẫn còn chưa tương xứng. Bởi vì trong khi chi phí đầu vào cao và giá bán đầu ra vẫn còn thấp, giá mua đầu vào của các hợp tác xã cao vì quy mô sản xuất vẫn còn nhỏ nên mua với số lượng ít, chưa có một doanh nghiệp cung ứng đầy đủ các loại đầu vào chủ yếu như thức ăn chăn nuôi, phân bón, thuốc trừ sâu, hóa chất, mà do mỗi doanh nghiệp cung ứng một loại đầu vào. Do đó, các doanh nghiệp dễ dàng thỏa thuận để nâng giá bán. Hiện nay, thu nhập bình quân hàng tháng của một lao động trong nông nghiệp thấp “Bình quân 3 triệu đồng, bằng 70% thu nhập của một lao động công nghiệp (4,3 triệu đồng) và bằng 58% thu nhập của một lao động dịch vụ (5,2 triệu đồng)” [3]. Thứ hai: Tình trạng được mùa rớt giá vẫn là bài toán của ngành nông nghiệp tỉnh Hải Dương. Một hợp tác xã có quy mô nhỏ không thể dự báo nhu cầu tiêu thụ sản phẩm ở thị trường nên sản xuất vẫn theo cảm tính. Do đó, thường dẫn đến việc cung vượt cầu, nên giá rớt là đúng qui luật. Nếu bán với khối lượng sản phẩm rất nhỏ, chất lượng không được xác nhận, sản phẩm không có thương hiệu, thì thị trường sẽ không mua sản phẩm. Khi có các hợp tác xã kiểu mới, nông sản được bán với qui mô lớn, cam kết chất lượng và thương hiệu sản phẩm sẽ làm cho giá tiêu thụ ổn định, khắc phục tình trạng được mùa rớt giá hiện nay. Thứ ba: Nông sản xuất khẩu chưa có thương hiệu, không đồng đều chất lượng, chủng loại, không có truy xuất nguồn gốc và không có chứng nhận chất lượng theo tiêu chuẩn nên giá cả còn thấp. Trong thời gian qua, các hợp tác xã kinh doanh đơn lẻ, vì vậy các nhà xuất khẩu không thể mua sản phẩm quy mô lớn, lại không có thương hiệu, không truy xuất nguồn gốc, không có chứng nhận đảm bảo chất lượng, không cam kết thời gian giao hàng chính xác. Muốn xuất khẩu quy mô lớn, chỉ có qua các hợp tác xã kiểu mới hoặc liên hiệp các hợp tác xã mới có thể bán hàng cùng loại sản phẩm qui mô lớn, có thương hiệu, truy xuất nguồn gốc và chứng nhận đảm bảo chất lượng. Thứ tư: Công tác khuyến nông, dạy nghề, tư vấn, sự hỗ trợ về vốn, khoa học công nghệ và thị trường của cơ quan quản lý còn chưa hiệu quả. Đội ngũ khuyến nông, dạy nghề, tư vấn, sự hỗ trợ về vốn, khoa học công nghệ và thị trường của cơ quan quản lý còn hạn chế. Tỉnh chưa sử dụng và phân bổ phù hợp lực lượng chuyên gia hướng dẫn về khoa học công nghệ, dạy nghề, xây dựng thương hiệu, tiếp thị ra thị trường. Khi hình thành các hợp tác xã kiểu mới, các đầu mối giao dịch với ngân hàng sẽ giảm, các hợp tác xã có thể đứng ra vay hoặc bảo lãnh vay cho các hộ xã viên của 126 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 mình, từ đó giảm rủi ro đối với các ngân hàng, qui mô vay vì thế tăng lên, còn lãi suất thì giảm. Như vậy, các hợp tác xã ở Hải Dương những năm qua đã tạo ra động lực mạnh mẽ để tạo đột phá phát triển cho ngành nông nghiệp, vì nó vừa duy trì sự quan tâm, nỗ lực, sáng tạo cao nhất của từng hộ nông dân, các hợp tác xã kiểu mới sẽ tạo đột phá cho phát triển nông nghiệp do nó tạo ra sự tương tác đồng hướng của bốn loại lợi ích: lợi ích của hộ nông dân, lợi ích của Nhà nước, lợi ích của doanh nghiệp và lợi ích của các đối tác trên thị trường. Phân tích, đánh giá từ mô hình hợp tác xã nông nghiệp của Hải Dương và mô hình hợp tác xã đặc trưng của Israel ta thấy: Mô hình hợp tác xã kiểu mới của Hải Dương cho thấy, đây thực sự là lời giải cho bài toán tái cơ cấu nông nghiệp, nông thôn hiện nay. Kết quả đã chứng minh, tuy chỉ có ít xã viên, song đã thực sự giúp các hộ xã viên sản xuất, kinh doanh hiệu quả hơn, nhất là quy hoạch sản xuất theo nhu cầu thị trường và tiêu thụ sản phẩm cho nông dân. Đặc biệt những hợp tác xã kiểu mới này dựa trên ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, công nghệ mới vào sản xuất thông qua doanh nghiệp. Bước đầu cho thấy, mô hình hợp tác xã kiểu mới này đã đáp ứng tốt nhu cầu dịch vụ của xã viên cũng như nắm bắt tốt những cơ hội do thị trường mang lại. Nhìn chung, mô hình hợp tác xã kiểu mới này có những bước đi ban đầu giống như mô hình hợp tác xã đã thành công của Israel, đó là: Thứ nhất: Phát triển nông nghiệp nhờ vào khoa học công nghệ. Nhờ phát triển và ứng dụng những thành tựu khoa học công nghệ cao vào sản xuất nông nghiệp, đã làm cho diện tích đất trồng trọt cùng với số lượng hợp tác xã tăng lên, tăng trưởng nông nghiệp ổn định. Từ 6 tháng cuối năm 2016 đến đầu năm 2017 có 18 hợp tác xã chăn nuôi, 22 hợp tác xã thủy sản và một số hợp tác xã rau quả mới đi vào hoạt động. Công nghệ nông nghiệp đã hỗ trợ cho phát triển nông nghiệp năng suất cao, chất lượng tốt, thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu nông sản; đưa các sản phẩm nông nghiệp trở thành các sản phẩm hàng hóa có giá trị lớn. Thứ hai: Xây dựng và phát triển doanh nghiệp nông nghiệp. Trong quá trình phát triển nông nghiệp có quy mô lớn, công nghệ cao thì doanh nghiệp có vai trò rất quan trọng, nó kết nối từ khâu sản xuất đến tiêu dùng, giúp các hộ nông dân yên tâm sản xuất. Ở Israel thì doanh nghiệp nằm trong hợp tác xã, hay hợp tác xã trong doanh nghiệp, hai loại hình này có mối quan hệ khăng khít không tách rời. Còn ở Hải Dương, bước đầu thấy rất rõ vai trò của doanh nghiệp trong nông nghiệp phục vụ phát triển hợp tác xã theo mô hình hợp tác xã kiểu mới của Israel, theo báo cáo 6 tháng đầu năm 2017 của Liên minh Hợp tác xã Hải Dương có các hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp Lê Lợi làm tốt việc tiêu thụ nông sản cho nông dân (huyện Gia Lộc, Hải Dương); hợp tác xã sản xuất và thương mại thủy sản Xuyên Việt (xã Hồng Hưng, huyện Gia Lộc, Hải Dương), Thứ ba: Xây dựng các mô hình sản xuất nông nghiệp đặc trưng. Ở Israel, xây dựng các mô hình hợp tác xã rất đặc trưng đó là các Kibbutz và Moshav, còn ở Hải Dương có mô hình hợp tác xã kiểu mới. Những mô hình hợp tác xã này cũng có điểm chung, đó là: cả hai mô hình sản xuất này đều dựa vào liên kết tập trung chứ không tách rời từng hộ cá thể, nên việc thực hiện các dự án cây trồng sẽ đồng thuận, nhanh chóng, hiệu quả hơn. Tuy nhiên, mô hình hợp tác xã tiêu biểu Israel có những điểm riêng biệt, đặc trưng, trở thành nền nông nghiệp công nghệ cao mà hợp tác xã kiểu mới ở Hải Dương chưa đạt được đó là: - Thứ nhất: Mô hình hợp tác xã đặc trưng của Israel phát triển trong điều kiện tự nhiên không thuận lợi (thời tiết, cát hoang hóa và thiếu nước), còn mô hình hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới của Hải Dương lại có nhiều thuận lợi về điều kiện tự nhiên. - Thứ hai: Hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới của Hải Dương là sự liên kết giữa bốn nhà: Nhà nước, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp và nhà nông. Nhưng mô hình hợp tác xã đặc trưng của Israel là mô hình liên kết năm nhà, trong đó nhà nước chỉ đạo chung, nhà tư vấn là người tìm hiểu và xây dựng ý tưởng, nhà khoa học nghiên cứu các ý tưởng sao cho nó được thực hiện tối ưu nhất, công ty là người tổ chức thực hiện các ý tưởng đó và chịu trách nhiệm buôn bán trên thị trường, nông dân là người trực tiếp thực hiện. - Thứ ba: Mô hình hợp tác xã của Israel có quy mô rất lớn sản phẩm tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu, còn mô hình hợp tác xã kiểu mới của Hải Dương thì mới manh nha phát triển, quy mô nhỏ liên kết trong chuỗi giá trị còn yếu, kết quả hàng hóa còn mang tính địa phương. 127 LIÊN NGÀNH TRIẾT HỌC - XÃ HỘI HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 - Thứ tư: Sự liên kết giữa các nhà trong mô hình hợp tác xã kiểu mới của Hải Dương còn rời rạc, ở Israel thì lại rất chặt chẽ. Nhà khoa học, nhà doanh nghiệp rất gần gũi với đồng ruộng và nhiều trong số họ cũng chính là nông dân hoặc giữ vai trò tư vấn trực tiếp cho nông dân. Theo mô hình hợp tác xã của Israel thì chìa khóa của sự thành công trong mô hình hợp tác xã nông nghiệp phải là dựa vào các nguồn thông tin hai chiều liên tục giữa các nhà nghiên cứu, các chuyên gia và những người nông dân. Thông qua một mạng lưới dịch vụ thuận lợi và linh hoạt, những nông dân năng động luôn là đối tượng tham gia các dự án trong nông nghiệp bởi các vấn đề nan giải trong trồng trọt sẽ được trực tiếp phản ánh tới các nhà khoa học, sau khi nghiên cứu các giải pháp khoa học khả thi sẽ được được nhanh chóng chuyển giao lại cho các hợp tác xã để áp dụng vào quá trình sản xuất. Như vậy, có thể thấy để phát triển hợp tác xã kiểu mới tại tỉnh Hải Dương theo mô hính hợp tác xã như của Israel cần phải: Đẩy mạnh việc sáng tạo và áp dụng công nghệ cao, kỹ thuật tiên tiến vào sản xuất là hướng đi tất yếu để đất nước xây dựng một nền nông nghiệp hiện đại; Việc liên kết nhiều nhà nghiên cứu, chuyên gia và doanh nghiệp trong tỉnh quan tâm phát triển nông nghiệp với trung tâm khuyến nông các cấp; Xây dựng các chính sách hỗ trợ phát triển hợp tác xã nông nghiệp; Xây dựng mô hình tiêu thụ nông sản theo chuỗi giá trị, Điều này cần có những giải pháp mang tính đồng bộ để thực hiện. 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN MÔ HÌNH HỢP TÁC XÃ KIỂU MỚI Ở HẢI DƯƠNG - XUẤT PHÁT TỪ BÀI HỌC CỦA MÔ HÌNH HỢP TÁC XÃ CỦA ISRAEL Nhìn từ các mô hình hơp tác xã của Israel và quá trình phát triển các hợp tác xã ở Hải Dương những năm qua có thể thấy, để thành công trong đường lối công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn nhằm tái cơ cấu nông nghiệp, nông thôn thì xây dựng mô hình hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới ở Hải Dương cần có những giải pháp sau: Thứ nhất, nâng cao tính hiệu quả của trung tâm tư vấn nông nghiệp. Trung tâm tư vấn nông nghiệp của tỉnh Hải Dương đóng vai trò như những nhà tư vấn cho các hợp tác xã trong nghiên cứu, sản xuất tiếp cận thị trường và tiêu thụ nông sản. Nên việc đẩy mạnh tính hiệu quả của trung tâm tư vấn nông nghiệp là rất cần thiết để xây dựng hợp tác xã kiểu mới. Vì trong chính sách liên kết bốn nhà (Nhà nước - nhà nông - nhà khoa học - nhà doanh nghiệp), Hải Dương cũng như nhiều địa phương khác vẫn còn gặp nhiều vướng mắc trong quá trình lựa chọn trong việc nghiên cứu, quy hoạch vùng sản xuất, quá trình lựa chọn nuôi trồng cây gì, con gì? Nuôi, trồng như thế nào? Tiêu thụ như thế nào và cho ai?, Do đó, để tháo gỡ được những khó khăn trên, trong thời gian tới Hải Dương cần tiếp tục đẩy mạnh sự hỗ trợ cho các hợp tác xã của trung tâm tư vấn nông nghiệp tỉnh. Thứ hai, xây dựng các chính sách hỗ trợ các hợp tác xã, các doanh nghiệp nông nghiệp trong các hoạt động nghiên cứu, sản xuất và tiêu thụ nông sản. Các hợp tác xã, các doanh nghiệp nông nghiệp là chủ thể trực tiếp thực hiện đẩy mạnh phát triển ngành nông nghiệp của tỉnh. Vì vậy, nó có vai trò rất quan trọng trong thực hiện chuỗi giá trị sản xuất nông nghiệp, nó không chỉ tham gia quá trình sản xuất mà còn là cầu nối liên kết giữa những hộ nông dân sản xuất với thị trường tiêu thụ sản phẩm. Để các hợp tác xã và các doanh nghiệp nông nghiệp thực hiện tốt vai trò trên, trong thời gian tới Hải Dương cần xây dựng và ban hành những chính sách đặc thù giúp các hợp tác xã và các doanh nghiệp nông nghiệp tham gia tích cực và có hiệu quả vào chuỗi quá trình liên kết sản xuất này. Đồng thời, các trung tâm khuyến nông, các trại giống ở các tuyến cần đẩy mạnh nghiên cứu cung ứng kịp thời nguồn cây, con giống phù hợp với điều kiện từng địa phương trong tỉnh, bên cạnh đó các trung tâm này cũng có đủ khả năng tư vấn cho các hợp tác xã và các doanh nghiệp nông nghiệp ở địa phương về kế hoạch sản xuất, sản lượng, chất lượng sản phẩm, có khả năng tập huấn cho người sản xuất nhỏ, từ đó hình thành vùng chuyên canh nuôi, trồng ổn định và đủ khả năng cung ứng đầu vào đáng tin cậy cho các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu nông sản hoạt động ổn định. Thứ ba, xây dựng và hình thành các khu chợ nông sản đầu mối, các các hợp tác xã và các doanh nghiệp kinh doanh nông nghiệp chuyên tiếp cận và tìm hiểu thị trường trong và ngoài tỉnh. Các các hợp tác xã và các doanh nghiệp kinh doanh nông nghiệp không chỉ trực tiếp tham gia vào sản xuất nông nghiệp mà còn thông qua các khu chợ nông sản đầu mối, sẽ là những người chuyên thu mua nông sản từ các hộ nông dân, các hợp tác xã và các doanh nghiệp nông nghiệp rồi bán số lượng lớn hơn cho công ty chế biến và bán ra các thị trường. Nhưng thực tiễn thời gian qua cho thấy, tiêu thụ sản phẩm nông sản ở tỉnh Hải Dương chủ yếu là thương lái, họ đóng vai trò là một thành phần trung gian tiềm năng trong chuỗi sản xuất nông nghiệp, tuy nhiên hiện nay thành phần trung gian này cũng chưa có trình độ 128 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 đảm bảo yêu cầu phát triển kinh tế hội nhập, họ không đủ khả năng thực hiện vai trò tư vấn cho người sản xuất theo nhu cầu của thị trường, dẫn đến các hộ nông dân và các hợp tác xã cũng như một số doanh nghiệp rơi vào tình trạng được mùa thì mất giá. Chính vì vậy, xây dựng và hình thành các khu chợ nông sản đầu mối, các hợp tác xã và các doanh nghiệp kinh doanh nông nghiệp chuyên tiếp cận và tìm hiểu thị trường trong và ngoài tỉnh để cùng tham gia vào thực hiện chuỗi giá trị sản xuất nông nghiệp là rất cần thiết. Thứ tư, xây dựng mô hình hiệp hội các hợp tác xã sản xuất chuyên canh theo hướng sản xuất hàng hóa quy mô lớn. Xây dựng mô hình hiệp hội sản xuất kiểu mô hình Moshav của Israel. Bên cạnh các Liên minh các hợp tác xã, việc hình thành sự liên kết các hiệp hội sản xuất chuyên nuôi, trồng một loại nông sản sẽ hình thành một tổ hợp sản xuất quy mô lớn. Khi các hợp tác xã và các doanh nghiệp sản xuất chuyên canh khép kín chuỗi giá trị quy mô lớn, thì các hội sản xuất nhỏ, trung bình tự chủ sẽ từng bước chuyển đổi mô hình sản xuất nhỏ ở nông thôn hiện nay tiệm cận dần với mô hình sản xuất lớn. Từ thực tiễn sản xuất nhỏ lẻ của các hộ sản xuất, người nông dân thường bỏ đầu tư ban đầu về vốn, phân bón, hạt giống, hoặc hợp đồng sản xuất với các hợp tác xã, các doanh nghiệp (doanh nghiệp cung ứng các yếu tố đầu vào) để cung cấp sản phẩm, nhưng khi thu hoạch họ không làm đúng theo cam kết, sẵn sàng bán đi nơi khác nếu giá cao hơn. Điều đó đòi hỏi cần phải phát triển mô hình các hiệp hội sản xuất chuyên canh, bao gồm những hộ có nguyện vọng và khả năng tham gia và cam kết thực hiện mục tiêu chung. Hiệp hội sản xuất chuyên canh thực hiện theo nguyên tắc chia sẻ lợi nhuận theo mô hình “matching” của Israel. 4. KẾT LUẬN Trong quá trình đẩy mạnh thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, cùng với sự chuyển đổi cơ cấu lao động, cơ cấu giá trị sản xuất và đảm bảo phát triển nông nghiệp bền vững nhằm tạo ra giá trị lớn và lâu dài cho nhiều thế hệ mai sau thì việc nghiên cứu tìm ra bước phát triển cho nông nghiệp của tỉnh Hải Dương là rất cần thiết. Từ việc nghiên cứu các mô hình phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp bền vững từ các mô hình của các nước có nền nông nghiệp hiện đại như Israel, Nhật Bản hay ngay cả các nước có sự tương đồng với nước ta như Thái Lan là rất cần thiết. Dưới góc độ kinh tế chính trị, bài nghiên cứu này tác giả tiếp cận với mô hình phát triển hợp tác xã của Israel, đồng thời tham khảo các nguồn thống kê, báo cáo, cũng như quan sát thực tiễn phát triển nông nghiệp tỉnh Hải Dương những năm qua, tác giả đã đưa ra một số giải pháp mang tính chất khuyến nghị nhằm góp phần phát triển hợp tác xã, doanh nghiệp nông nghiệp hướng tới phát triển nền nông nghiệp hiện đại của tỉnh Hải Dương trong những năm tiếp theo. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Bộ Khoa học và Công nghệ (2010). Vấn đề nông nghiệp, nông thôn, nông dân Việt Nam trong quá trình phát triển đất nước theo hướng hiện đại. Đề tài KX.04.10/06-10. [2]. Chính sách phát triển nông nghiệp công nghệ cao ở Israel, [3]. Cục Thống kê Hải Dương (2016). Niên giám thống kê tỉnh Hải Dương 2015. NXB. Thống kê, Hà Nội. [4]. Đảng Bộ tỉnh Hải Dương (2015). Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Hải Dương lần thứ XV. Hải Dương. [5]. Hồ Ngọc Hy (2015). Đẩy mạnh phát triển mô hình sản xuất lớn nông nghiệp - động lực để tái cơ cấu nông nghiệp xây dựng nông thôn mới. Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế, số 6 (445), tháng 6. [6]. Thủ tướng Chính phủ, số 124/QĐ-TTg ngày 2/2/2012. Quyết định phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển sản xuất ngành nông nghiệp đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030. [7]. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hải Dương. Báo cáo tổng kết nông nghiệp, nông thôn năm 2016.