Một số giải pháp nhằm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp trên địa bàn huyện đồng hỷ - Tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ------------------------------o0o-------------------------------- NGUYỄN THỊ THU HUYỀN MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN KINH TẾ BỀN VỮNG TRONG HỆ THỐNG NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐỒNG HỶ - TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 60 – 31 - 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: T.S ĐOÀN QUANG THIỆU Thái Nguyên, năm 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, Tháng 9 năm 2008 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thu Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đõ nhiệt tình của các cơ quan, các cấp lãnh đạo và cá nhân. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc và kinh trọng tới tất cả các tập thể và cá nhân đã tạo điều kiện giúp đõ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài! Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc tới T.S Đoàn Quang Thiệu - người đã trực tiếp hướng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn! Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên, Ban giám hiệu trường Cao đẳng Kinh tế Tài chính Thái Nguyên, phòng Đào tạo trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Sau đại học trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên cùng các giáo sư, Tiến sĩ - người đã trang bị cho tôi những kiến thức quý báu để giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đõ của lãnh đạo các cơ quan: Uỷ ban nhân dân huyện Đồng Hỷ, Uỷ ban nhân dân các xã Văn Lăng, Hoà Bình, Sông Cầu, Đồng Bẩm, Hoá Thượng, Huống Thượng, Khe Mo, Cây Thị và Trại Cau, phòng nông nghiệp và phát triển nông thôn, phòng thống kê, phòng địa chính huyện Đồng Hỷ, những hộ nông dân, các cán bộ xã, cán bộ thôn bản ở những xã tôi trực tiếp điều tra! Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp trường Cao đẳng Kinh tế Tài chính Thái Nguyên, các bạn bè gần xa đã động viên, chia sẻ, giúp đỡ nhiệt tình và đóng góp nhiều ý kiến quý báu để tôi hoàn thành luận văn này! Thái Nguyên, Tháng 9 năm 2008 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thu Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ………………………………………………………... i Lời cảm ơn …………………………………………………………... ii MỤC LỤC …………………………………………………………... iii Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt …………………………………. v Danh mục các bảng biểu …………………………………………….. vi Danh mục đồ thị ……………………………………………………... vii Danh mục sơ đồ …………………………………………………….... vii Mở đầu ……………………………………………..... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ………………………………………....... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ………………………………….... 2 3. Phạm vi và thời gian nghiên cứu ………………………………..... 2 4. Đóng góp mới của đề tài ………………………………………….. 3 Chương 1: Tổng quan tài liệu nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu 4 1.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp…………………………………………............ 4 1.1.1 Cơ sở lý luận …………………………………………………... 4 1.1.2 Cơ sở thực tiễn ……………………………………………….... 10 1.2 Phương pháp nghiên cứu ………………………………………... 18 1.2.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ………………………..... 18 1.2.2. Phương pháp thống kê ………………………………………... 18 1.2.3. Phương pháp đánh giá nông thôn nhanh (RRA) và phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân (PRA) …...... 19 1.2.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích ……………………………..... 20 Chương 2: Thực trạng phát triển kinh tế trong hệ thống nông nghiệp huyện đồng hỷ - tỉnh thái nguyên 24 2.1. Đặc điểm của huyện Đồng hỷ – tỉnh thái nguyên ……………..... 24 2.1.1 Đặc điểm tự nhiên ……………………………………………... 24 2.1.2 Đặc điểm kinh tế – xã hội ……………………………………... 31 2.1.3. Những thuận lợi và khó khăn trong phát triển nông nghiệp trên địa bàn huyện Đồng Hỷ ………………………………………........... 42 2.2.Thực trạng phát triển kinh tế trong hệ thống nông nghiệp trên địa bàn huyện đồng hỷ ………………………………………................... 44 2.2.1 Quá trình phát triển kinh tế nông nghiệp ở huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên ………………………………........................................ 44 2.2.2 Quá trình phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững ở huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên .................................................................. 46 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv 2.2.3. Một số hệ thống trong hệ thống nông nghiệp ……………......... 48 2.2.4. Khảo sát một số hệ thống nông nghiệp chính ở huyện ……...... 53 2.2.5. Đánh giá hiệu quả kinh tế trong từng hệ thống ……………….. 59 2.2.6.Tính bền vững trong từng hệ thống ………………………….... 64 2.3. Những trở ngại chủ yếu trong phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ………………………………………............... 67 Chương 3: Các giải pháp nhằm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp huyện đồng hỷ tỉnh Thái Nguyên 68 3.1 Quan điểm - phương hướng - mục tiêu ………………………...... 68 3.1.1 Quan điểm phát triển kinh tế bền vững ………………………... 68 3.1.2 Mục tiêu phát triển kinh tế bền vững ………………………...... 70 3.1.3 Phương hướng phát triển kinh tế bền vững ………………….... 73 3.2. Giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp trên địa bàn huyện Đồng Hỷ - tỉnh Thái Nguyên... 73 3.3.1 Những giải pháp chung cho các hệ thống …………………… 73 3.3.2. Những giải pháp riêng cho từng hệ thống ………………….. 77 Kết luận và kiến nghị ………………………………………………. Danh mục Tài liệu tham khảo ……………………………………... Phiếu điều tra ………………………………………………………. 80 83 86 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên v KÝ HIỆU CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nguyên nghĩa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 BQ BVTV CMH CPBĐ CPSX ĐVT GTSX NL NLKH NL 1 NL 2 NL 3 NL 4 NL 5 NN NN & PTNT LĐ UBND VAC V ACR GO VC FC GM NFI NFE Bình quân Bảo vệ thực vật Chuyên môn hoá Chi phí biến đổi Chi phí cố định Đơn vị tính Giá trị sản xuất Nông lâm Nông lâm kết hợp Lúa – Màu – Chăn nuôi - Rừng Lúa – Chè – Cây ăn quả - Chăn nuôi - Rừng Chè – Lúa – Màu – Chăn nuôi Lúa xuân – Mùa sớm – Cây vụ đông – Chăn nuôi - Rừng Chăn nuôi – Rau – Màu –Lúa - Rừng Nông nghiệp Nông nghiệp và phát triển nông thôn Lao động Uỷ ban nhân dân Vườn - Ao - Chuồng Vườn - Ao - Chuồng - Rừng Gross Output Variable Costs Fixed Costs Gross Margin Net Farm Income Net Farm Earing Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Diện tích đất đai theo thổ nhưỡng huyện Đồng Hỷ năm 2007 27 Bảng 2.2: Diện tích và cơ cấu đất đai của huyện Đồng Hỷ năm 2007 28 Bảng 2.3. Cơ cấu dân số của huyện Đồng Hỷ năm 2006 – 2007 32 Bảng 2.4. Một số chỉ tiêu kinh tế huyện Đồng Hỷ 2005 - 2007 37 Bảng 2.5: Diện tích, năng suất, sản lượng một số cây trồng chủ yếu của huyện qua 2 năm 2006 - 2007 38 Bảng 2.6. Tình hình chăn nuôi của huyện Đồng Hỷ qua 2 năm 06 - 07 40 Bảng 2.7: Quy mô và cơ cấu các hệ thống nông nghiệp huyện Đồng Hỷ 53 Bảng 2.8: Quy mô và cơ cấu các công thức canh tác của hệ thống nông lâm kết hợp 54 Bảng 2.9: Quy mô và cơ cấu các công thức canh tác trong hệ nông nghiệp chuyên môn hoá 57 Bảng 2.10: Hiệu quả kinh tế của các công thức canh tác hệ NL kết hợp 60 Bảng 2.11: Hiệu quả kinh tế của các công thức canh tác hệ nông nghiệp chuyên môn hoá 63 Bảng 2.12: Kết quả điều tra về sức sản xuất của đất đai trong hệ nông lâm kết hợp qua 3 năm 65 Bảng 2.13: Kết quả điều tra về sức sản xuất của đất đai trong hệ nông nghiệp chuyên môn hoá qua 3 năm 66 Bảng 2.14: Một số chỉ tiêu về xã hội và môi trường năm 2006 - 2007 66 Bảng 2.15: Những yếu tố trở ngại chủ yếu trong phát triển một số hệ thống nông nghiệp 67 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1. Cơ cấu đất đai huyện Đồng Hỷ 29 Biểu đồ 2. Dân số và dân tộc huyện Đồng Hỷ năm 2006 - 2007 33 Biểu đồ 3. Chỉ tiêu kinh tế huyện Đồng Hỷ năm 2006 - 2007 37 Biểu đồ 4. Diện tích các cây trồng chính qua 2 năm 39 Biểu đồ 5. Sản lượng các cây trồng chính qua 2 năm 39 Biểu đồ 6. Ngành chăn nuôi huyện Đồng Hỷ qua 2 năm 41 DANH MỤC SƠ ĐỒ 1.1. Ảnh hưởng của sản xuất nông nghiệp đến môi trường xung quanh 22 2.1. Mô hình nông hộ phổ biến ở huyện Đồng Hỷ 50 2.2. Mối quan hệ tương tác giữa các hợp phần chủ yếu của mô hình nông hộ 51 2.3. Mô hình đầu vào, đầu ra của hệ thống nông lâm kết hợp 55 2.4. Mô hình đầu vào, đầu ra của hệ thống nông nghiệp CMH 58 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 1 - MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Việt Nam là một nước nông nghiệp, lao động nông nghiệp chiếm trên 70% lao động xã hội. Diện tích đất tự nhiên của Việt Nam trên 33 triệu ha thì đất nông nghiệp chỉ chiếm 28,4% và bình quân đầu người có xu hướng thấp dần do dân số còn tăng và đất thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp lại rất hạn chế, chủ yếu thuộc các vùng đồng bằng. Hơn thế nữa, Việt Nam có gần 25 triệu ha đất dốc ( 76% diện tích đất tự nhiên).Vì vậy, đất đai rất dễ bị xói mòn, suy thoái, tài nguyên ngày càng kiệt quệ. Nếu không biết sử dụng đất đai một cách khoa học thì không thể phát triển một nền kinh tế bền vững, thu nhập của nông dân ngày càng thấp đi. Để phát triển sản xuất nông nghiệp trên vùng đất đai địa hình như vậy, thì cần phải có một chế độ canh tác bền vững trong hệ thống nông nghiệp. Bởi nông nghiệp không chỉ đảm bảo đời sống và xã hội, ổn định tình hình chính trị mà còn tạo ra những tiền đề vật chất cần thiết để mở mang phát triển công nghiệp và các ngành kinh tế xã hội khác. Nông nghiệp là ngành sử dụng chủ yếu hai nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng bậc nhất đối với sự tồn vong của loài người đó là đất và nước. Khi dân số gia tăng mạnh thì nhu cầu lương thực, thực phẩm cho cuộc sống của con người càng tăng lên, do vậy nông nghiệp có những tác động ngày càng to lớn đối với môi trường. Chính vì vậy, phát triển nông nghiệp, đặc biệt phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững đang là vấn đề hết sức quan trọng đặt ra cho các nhà nghiên cứu kinh tế nông nghiệp. Huyện Đồng Hỷ thuộc tỉnh Thái Nguyên có tỷ lệ đất dốc tương đối cao, chiếm khoảng 3/ 4 diện tích đất của huyện. Những người dân ở đây, họ đang phải đối mặt với biết bao khó khăn trở ngại, điều này làm hạn chế phát huy hết tiềm năng về sản xuất nông lâm nghiệp. Hơn thế nữa, trong nông nghiệp, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 2 - việc lạm dụng quá nhiều phân hoá học, sử dụng nhiều loại thuốc bảo về thực vật độc hại đã gây ô nhiễm nguồn nước, suy thoái đất như đất bị chua, bị rửa trôi, bạc màu nghèo kiệt chất dinh dưỡng. Thêm vào đó, nguy cơ mất rừng tự nhiên và suy giảm đa dạng sinh học do nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và khả năng bảo vệ rừng tự nhiên và phát triển rừng chưa tốt, làm cho rừng bị khai thác ngày càng cạn kiệt. Số diện tích rừng trở thành nương rẫy hoặc đồi trọc có nguy cơ tăng cao và nhiều laòi sinh vật đang có nguy cơ bị diệt chủng. Do đó, phát triển nông nghiệp bền vững là vấn đề đặt ra cần giải quyết. Để phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững phải đánh giá thực trạng và đề ra những giải pháp khoa học phù hợp. Xuất phát từ thực tế khách quan đó tôi chọn đề tài: “Một số giải pháp nhằm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp trên địa bàn huyện Đồng Hỷ - tỉnh Thái Nguyên” là yêu cầu đặt ra mang tính cấp thiết. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU - Tổng kết và hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. - Đánh giá thực trạng tình hình phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở huyện Đồng Hỷ. Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm pháp triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở huyện Đồng Hỷ - tỉnh Thái Nguyên. 3. PHẠM VI VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨU * Về không gian: Nghiên cứu trên địa bàn của huyện Đồng Hỷ. * Về thời gian: Thu thập số liệu để đánh giá địa bàn nghiên cứu qua các năm 2006 - 2007. * Về nội dung: Nghiên cứu những phương thức sản xuất nông nghiệp bền vững chủ yếu. Đặt trọng tâm vào cấu trúc hệ thống và những chỉ tiêu về kinh tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 3 - 4. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI Đề tài là bản luận chứng có căn cứ khoa học và thực tiễn và mục tiêu, định hướng phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp, hệ thống những giải pháp bao gồm những chương trình, dự án, các chính sách phát triển để đón trước cơ hội phát huy các tiểm năng, lợi thế của huyện. Đề tài khẳng định được vai trò quan trọng của việc phát triển bền vững trong hệ thống nông nghiệp. Đồng thời, đề tài cũng là tài liệu có giá trị tham khảo cho những người quan tâm đến nghiên cứu phát triển bền vững. Thông qua thu thập và phân tích số liệu, luận văn đã đánh giá được thực trạng phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp trên địa bàn huyện Đồng Hỷ - tỉnh Thái Nguyên. Từ đó, có thể giúp cho các cấp chính quyền địa phương xây dựng cơ chế, giải pháp khoa học nhằm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 4 - Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ BỀN VỮNG TRONG HỆ THỐNG NÔNG NGHIỆP 1.1.1 Cơ sở lý luận 1.1.1.1 Quan niệm về hệ thống Theo Vonber Tanlafy: Hệ thống là một nhóm các thành phần qua lại với nhau, hoạt động cùng chung mục đích. Hoạt động này mang tính tổng thể và có thể bị thúc đẩy bởi điều kiện môi trường. Hệ thống không bị ảnh hưởng bởi chính đầu ra của nó và mỗi hệ thống đều có ranh giới rõ rệt, ranh giới có được là do sự phản hồi nhận ra các thành phần trong hệ thống. [21 ] Vậy lý thuyết hệ thống nhấn mạnh đến cách nhìn mọi sự vật, hiện tượng như một thể thống nhất chứ không phải là một số cộng đơn thuần các hợp phần rời rạc mà nhìn sự tác động lẫn nhau giữa các thành phần trong quá trình vận động từ đầu vào đến đầu ra. 1.1.1.2 Quan niệm về hệ thống nông nghiệp Theo Vissac, 1979: Hệ thống nông nghiệp là biểu hiện không gian của sự phối hợp giữa các ngành sản xuất và kỹ thuật do một xã hội thực hiện để thoả mãn nhu cầu. Nó biểu hiện sự tác động qua lại giữa một hệ thống sinh học, sinh thái mà môi trường tự nhiên là đại diện và một hệ thống xã hội - văn hoá qua các hoạt động xuất phát từ thành quả kỹ thuật.[21] Theo Mayoyer, 1986: Hệ thống nông nghiệp là một phương thức khai thác môi trường được hình thành và phát triển trong lịch sử, trong một hệ thống sản xuất thích ứng với các điều kiện sinh thái khí hậu của một không gian nhất định, đáp ứng với các điều kiện và nhu cầu tại thời điểm đó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 5 - Hệ thống nông nghiệp thích ứng với các phương thức khai thác nông nghiệp của một không gian nhất định do một xã hội tiến hành, là kết quả của sự phối hợp của các nhân tố tự nhiên, văn hoá xã hội, kinh tế và kỹ thuật (Jouve, 1988). Đào Thế Tuấn ( 1989) cho rằng hệ thống nông nghiệp thực chất là sự thống nhất giữa hệ sinh thái nông nghiệp và hệ kinh tế xã hội. Hệ sinh thái nông nghiệp là một bộ phận của hệ sinh thái tự nhiên, bao gồm các vật sống (cây trồng, vật nuôi) trao đổi năng lượng, vật chất, thông tin với ngoại cảnh, tạo nên năng suất sơ cấp (trồng trọt) và năng suất thứ cấp (chăn nuôi) của hệ sinh thái. Hệ kinh tế - xã hội, chủ yếu là sự hoạt động của con người trong sản xuất để tạo ra của cải vật chất cho xã hội. [20] Tóm lại, có nhiều định nghĩa khác nhau về hệ thống nông nghiệp nhưng các tác giả đều thống nhất rằng hệ thống nông nghiệp thực chất là hệ sinh thái. 1.1.1.3. Quan niệm về khả năng bền vững Khả năng bền vững là sự phát triển hài hoà với môi trường và không gây ra thoái hoá đất đai, đáp ứng được những yêu cầu cần thiết hiện tại cho người sử dụng, không gây tác hại cho điều kiện sinh thái. (Đỗ Nguyên Hải) Khả năng bền vững có liên quan đến sức sản xuất của đất đai, tính ổn định, khả năng tồn tại, khả năng chấp nhận và duy trì tốt tình trạng của môi trường. Những khả năng sau có thể xảy ra khi đánh giá khả năng bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp *Khả năng không bền vững : - Điều kiện sinh thái xấu đi hoặc bị suy giảm trong khi điều kiện hệ thống sử dụng đất cũng bị xấu đi hoặc bị suy giảm (xói mòn rửa trôi, trơ sỏi đá, hoá chua hoá mặn, đá ong, kết von, cạn kiệt nguồn nước). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 6 - - Điều kiện hệ sinh thái bị xấu đi hoặc bị suy giảm trong khi điều kiện hệ thống sử dụng đất tốt hoặc được cải thiện (chặt phá rừng để trồng cây nông nghiệp, lạm dụng phân bón, hoá chất nông dược trong sản xuất) Điều kiện sinh thái tốt hoặc được cải thiện trong khi điều kiện hệ thống sử dụng đất cũng bị xấu đi hoặc bị suy giảm (tăng cường mở rộng hệ thống rừng bảo vệ, rừng ngập mặn giảm diện tích sử dụng đất). * Khả năng bền vững chỉ tồn tại khi điều kiện sinh thái tốt hoặc được cải thiện trong khi điều kiện hệ thống sử dụng đất cũng tốt hoặc được cải thiện (kết hợp hài hoà giữa sử dụng đất và bảo vệ môi trường, không gây ra mâu thuẫn giữa sử dụng đất và duy trì bảo vệ độ phì đất, không gây ra sự suy kiệt và ô nhiễm đất). 1.1.1.4.Quan niệm về sử dụng đất đai bền vững Trong một vài thập kỉ gần đây, dân số ở các nước đang phát triển ngày một đồng hơn, vấn đề đảm bảo lương thực đã trở thành sức ép ngày càng mạnh đối với đất đai. Những diện tích đất canh tác phù hợp cho sản xuất nông nghiệp ngày càng cạn kiệt, do đó con người phải mở mang thêm diện tích canh tác trên các vùng đất không thích hợp cho sản xuất. Hậu quả đã gây ra các quá trình thoái hoá, rửa trôi và phá hoại đất một cách nghiêm trọng, làm cho độ phì nhiêu của đất ngày càng suy giảm. Khi đất đã bị thoái hoá rất khó có khả năng phục hồi hoặc phải có chi phí rất tốn kém mới có thể phục hồi được. Sử dụng đất hiệu quả và bền vững luôn là mong muốn cho sự tồn tại và tương lai phát triển của loài người. Để duy trì được khả năng bền vững của đất đai Smyth A.J và J.Dumanski (1993) đã xác định 5 nguyên tắc có liên quan đến sử dụng đất bền vững, đó là : - Duy trì, nâng cao các hoạt động sản xuất - Giảm mức độ rủi ro đối với sản xuất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 7 - - Bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên tự nhiên, chống lại sự thoái hoá chất lượng đất và nước. - Khả thi về mặt kinh tế - Được sự chấp nhận của xã hội. 1.1.1.5. Phát triển bền vững Có rất nhiều cách hiểu khác nhau về phát triển bền vững tuỳ theo cách tiếp cận, mục đích nghiên cứu sử dụng khác nhau mà khái niệm này được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Năm 1987, lần đấu tiên khái niệm phát triển bền vững được đề cấp tới trong các văn bản báo cáo “Tương lai của chúng ta” của hội đồng thế giới về phát triển bền vững họp tại Brundland (WCED 1987). Theo các báo cáo tại Brundland (WCED 1987) đưa ra định nghĩa về phát triển bền vững mà ngày nay được thừa nhận rộng rãi trên toàn thế giới với nội dung chính: “Là sự phát triển hài hoà giữa tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường nhằm đáp ứng nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn hại đến nhu cầu của thế hệ tương lai”. [14-Tr 287]. Phát triển bền vững phải đảm bảo sử dụng đúng mức và đảm bảo ổn định tài nguyên thiên nhiên và môi trường sống. Đó không chỉ là sự phát triển nền kinh tế văn hoá xã hội một cách vững chắc nhờ khoa học công nghệ tiên tiến, mà còn đảm bảo cải thiện những điều kiện tự nhiên mà con người đang sống và chính sự phát triển đang dựa vào đó để ổn định bền vững. Như vậy, trong mỗi hoàn cảnh môi trường và nguồn tài nguyên, con người phải tìm ra các hướng phát triển tối ưu của mình phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội, phong tục truyền thống của dân tộc.[6,Tr 12] Phát triển bền vững được định nghĩa như là “việc quản lý và giữ gìn cơ sở của các nguồn tài nguyên thiên nhiên và định hướng các thay đổi về công nghệ và thể chế nhằm đạt được và thoả mãn các nhu cầu của con người cho Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 8 - thế hệ ngày nay và thế hệ mai sau. Phát triển bền vững với các kỹ thuật phù hợp, có lợi ích lâu dài về mặt kinh tế và được xã hội chấp nhận cho phép gìn giữ đất, nước, các nguồn tài nguyên di truyền thực vật và động vật, giữ cho môi trường không bị huỷ hoại”{Theo FAO – Tổ chức lương thực và Nông nghiệp thế giới, 1988}[8] Phát triển bền vững là quản lý, bảo vệ nguồn tài nguyên tự nhiên, định hướng sự thay đổi công nghệ và thể chế nhằm đảm bảo, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của con người trong các thế hệ hiện tại và tương lai.[ 25, tr 10] 1.1.1.6. Phát triển nông nghiệp bền vững Phát triển nông nghiệp bền vững được nhận thức từ định nghĩa phát triển bền vững. Theo FAO đưa ra khái niệm phát triển nông nghiệp bền vững ( năm 1992): “ Phát triển nông nghiệp bền vững là sự quản lý và bảo tồn sự thay đổi về tổ chức và kỹ thuật nhằm đảm bảo thoả mãn ngày càng tăng của con người cả trong hiện tại và mai sau. Sự phát triển như vậy của nền nông nghiệp sẽ không làm tổn hại đến môi trường, không làm giảm cấp tài nguyên phù hợp với kỹ thuật và công nghệ, có hiệu quả kinh tế được xã hội chấp nhận” [7, tr 91] Sự phát triển nông nghiệp một cách bền vững vừa đảm bảo thoả mãn nhu cầu hiện tại ngày càng tăng về sản phẩm nông nghiệp vừa không giảm khả năng đáp ứng những nhu cầu của nhân loại trong tương lai. Mặt khác, phát triển nông nghiệp bền vững vừa theo hướng đạt năng suất nông nghiệp cao hơn, vừa bảo vệ và giữ gìn tài nguyên thiên nhiên đảm bảo sự cần bằng có lợi về môi trường. [25,tr.91] Phát triển nông nghiệp bền vững là bảo tồn đất đai, nguồn nước, các nguồn di truyền động, thực vật, là môi trường không thoái hoá, kỹ thuật phù hợp, kinh tế phát triển và một xã hội chấp nhận được. [12] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 9 - Điều cơ bản nhất của phát triển nông nghiệp bền vững là cải thiện chất lượng cuộc sống trong sự tiếp cận đúng đắn về môi trường, để giữ gìn những tài nguyên cơ bản nhất cho thế hệ sau (dẫn theo hội nghị khoa học đất Việt Nam, 2000)[9]. 1.1.1.7. Phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững Quan niệm phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững là phát triển kinh tế nông nghiệp ngày nay không làm ảnh hưởng đến phát triển kinh tế trong tương lai. Ví như việc phát triển trồng cây họ đậu sẽ làm cho đất đai ngày càng tốt lên... 1.1.1.8. Phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp Xuất phát từ quan niệm phát triển bền vững, phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp là việc phát triển kinh tế trong hệ thống nông nghiệp hiện tại không những không ảnh hưởng mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế trong hệ thống nông nghiệp trong tương lai. 1.1.1.9. Các nguyên tắc chung trong xây dựng kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp - Đảm bảo bền vững môi trường và sinh vật: Để có một hệ thống nông nghiệp bền vững, điều mấu chốt nhất là phải xây dựng hệ thống cây trồng, vật nuôi sao cho các nguồn lợi đất, nước và sinh vật được khai thác và bảo vệ một cách hợp lý nhất, đảm bảo tính bền vững hoặc không suy thoái của nguồn lợi này. - Đảm bảo bền vững kinh tế: Bền vững kinh tế được xác lập bởi sự biến động về lợi nhuận kinh tế theo thời gian. Một hệ thống không thể được coi là bền vững nếu lợi nhuận kinh tế giảm dần theo thời gian, mặc dù năng suất vẫn giữ ở mức cao. Đây là nguyên tắc rất quan trọng trong xây dựng, phát triển hệ thống nông nghiệp bền vững vì nó là kết quả của sự bền vững môi trường và sinh học, cũng như có ảnh hưởng quyết định đến sự bền vững về mặt xã hội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 10 - - Đảm bảo bền vững xã hội: Khi xây dựng hệ thống cây trồng vật nuôi phải xem xét để đáp ứng được yêu cầu phát triển xã hội cộng đồng. Cụ thể đảm bảo sử dụng lao động một cách có hiệu quả; đáp ứng các nhu cầu của người dân về các loại nông sản; đảm bảo tính công bằng trong cộng đồng về sử dụng các nguồn lợi. - Đảm bảo bền vững theo không gian và thời gian: Con người chỉ chú ý đến vật chất ở đầu ra mang lại lợi ích kinh tế cho họ, còn ít chú ý đến vật chất được thải ra tới các hệ sinh thái xung quanh làm ảnh hưởng đến tính bền vững của chúng. Mặt khác tính bền vững của hệ thống phải được duy trì trong một thời gian dài. 1.1.2 Cơ sở thực tiễn 1.1.2.1 Tình hình phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp trên thế giới Sản xuất nông nghiệp bắt đầu trên thế giới cách đây khoảng 14000 - 15000 năm, khi con người lần đầu tiên biết sử dụng các công cụ lao động vào thế giới tự nhiên, bắt tự nhiên cho sản phẩm theo ý muốn của con người. Và cùng với việc cải tiến các công cụ lao động, nông nghiệp ngày càng được phát triển. Như vậy, có thể nói rằng, lịch sử phát triển nông nghiệp thế giới gắn liền với lịch sử cải tiến và sử dụng các công cụ lao động. Với những công cụ lao động hết sức thô sơ, con người tác động vào thiên nhiên không nhiều và hầu như không làm thay đổi gì các hệ sinh thái tự nhiên. Nền nông nghiệp du canh, du cư với thời gian bỏ hoá dài (20 - 25 năm ở vùng nhiệt đới) có thể coi là nền nông nghiệp bền vững nhất trong lịch sử. Còn người sống hoà nhập với thiên nhiên và thực sự là một bộ phận sinh vật trong thế giới tự nhiên. Cuộc cách mạng về cải tiến công cụ lao động diễn ra vào cuối thế kỷ XVII sang thế kỷ XVIII khi cách mạng công nghiệp Anh và các nước châu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 11 - Âu khác nổ ra. Do công cụ lao động được cải tiến với sự hỗ trợ đắc lực của công nghiệp cơ khí, năng suất lao động trong nông nghiệp tăng lên nhanh chóng, mức sống của người dân được cải thiện đáng kể. Lúc này nền nông nghiệp định canh, định cư dần dần được thiết lập với trình độ thâm canh cũng dần được nâng cao làm cho kinh tế nông nghiệp bước sang một giai đoạn mới. Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, cùng với sự phát triển của công nghiệp hoá chất, phân hoá học, thuốc trừ sâu được sử dụng ngày càng nhiều làm cho sản lượng lương thực thế giới tăng cao. Cách mạng xanh lần thứ nhất xảy ra vào cuối những năm 60 đã tạo ra các giống cây trồng mới, năng suất cao. Cùng với cách mạng xanh là một nền nông nghiệp phát triền theo hướng Công nghiệp hoá với sự đầu tư ngày càng tăng lượng hoá thạch vào trong sản xuất. Phân hoá học, thuốc trừ sâu, trừ cỏ, chất kích thích sinh trưởng, thuỷ lơi và máy móc sử dụng rộng rãi trên phạm vi toàn thế giới. Cách mạng xanh với nền nông nghiệp Công nghiệp hoá (chủ yếu dựa vào năng lượng hoá thạch) đã để lại những hậu quả ngày càng nghiêm trọng đối với môi trường và sức khoẻ con người. Do vậy tính bền vững và năng suất cao của hệ sinh thái nông nghiệp vẫn là mâu thuẫn khó giải quyết trong tình trạng hiện nay của các nước nông nghiệp nhiệt đới, các nước đang và kém phát triển. * Những hậu quả của phát triển nông nghiệp theo hướng Công nghiệp hoá và tính cấp thiết của phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. Hiện nay xói mòn là một trong những nguy cơ quan trọng nhất dẫn đến suy thoái các vùng đất nông nghiệp của thế giới, đặc biệt ở các nước nhiệt đới có lượng mưa lớn và tập trung. Xói mòn là hiện tượng mất dần lớp đất mặt dưới tác động bào mòn của nước hoặc gió. Xói mòn do nước thường làm suy thoái đất mạnh nhất và xảy ra rất trầm trọng ở các nước nhiệt đới. Cùng với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 12 - xói mòn do nước, xói mòn do gió cũng góp phần làm mất dần lớp đất mặt. Theo số liệu bảng 1.1, xói mòn hàng năm đã làm mất đi khoảng 0,7 lượng đất đó, có nghĩa là mất đi 7% lượng đất canh tác sau mỗi thập kỷ. Sau khi tổng kết nghiên cứu, Leon Lyles (1975) chỉ ra rằng, cứ mất đi 1 inch đất mặt do xói mòn, năng suất cây trồng sẽ giảm đi 4% đối với ngô và 8% đối với lúa mì. Và muốn giành năng suất như trước cần phải đầu tư thêm nhiều phân bón như N, P, K. Theo ước tính trong vòng vài ba thập kỷ qua, 1/3 đất nông nghiệp thế giới bị xói mòn trầm trọng và tốc độ mất đất nông nghiệp do xói mòn hiện nay đã lên đến 10 triệu ha/năm. Hơn thế nữa, do sử dụng nhiều phân bón hoá học làm thay đổi về tính chất hoá học của đất, gây chua hoá đất nông nghiệp. Và cùng với sự chua hoá là quá trình mặn hoá đất nông nghiệp do bón nhiều phân hoá học liên tục lượng mùn trong đất giảm xuống, phá vỡ kết cấu viên của đất và đặc biệt việc sử dụng nhiều thuốc trừ sâu, trừ cỏ sẽ dẫn đến huỷ diệt khu hệ sinh vật đất. * Kinh nghiệm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở một số quốc gia - Ở Thái Lan, tổng kết kinh nghiệm phát triển bền vững trong hệ thống nông nghiệp bằng việc chuyển vụ lúa xuân sang trồng đậu tương trong hệ thống lúa xuân - lúa mùa hiệu quả thấp do độc canh và thiếu nước tưới đã làm tăng hiệu quả kinh tế lên gấp đôi, đồng thời độ phì cũng được tăng lên (Bùi Quang Toản, 1992) [22]. Mô hình sử dụng hợp lý đất dốc trồng xen cây họ đậu thành băng theo đường đồng mức để chống xói mòn. Hệ thống trồng xen cây họ đậu với cây lương thực trên đất dốc làm tăng năng suất cây trồng, đất được cải tạo nhờ được tăng cường thêm chất hữu cơ tại chỗ và tăng nguồn vi sinh vật có ích trong đất. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 13 - Mô hình canh tác hỗn hợp ở vùng trũng bao gồm cả trồng trọt, chăn nuôi, nghề cá, nghề phụ đã làm đa dạng hoá sản phẩm, đa dạng hoá nguồn thu nhập. Đó là cách tốt nhất giúp người nghèo tránh được rủi ro, tăng nguồn thu tiền mặt hàng ngày nên mô hình lúa - cá - gia cầm - rau được gọi là ngân hàng sống (Living bank) của nông dân sản xuất nhỏ (theo Javet) (Dẫn theo Trần Đức Viên 1998) [24] - Ở Myanma, để phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững người dân đã sử dụng mô hình canh tác lúa - cá ,đã làm năng suất tăng lên 20%, mặc dù diện tích đất đã sử dụng làm mương rãnh và bờ bao. Hệ thống này đã sử dụng phân hoá học, thuốc trừ bệnh gây hại và cỏ dại giảm đáng kể. Từ mối quan hệ giữa nông nghiệp với môi trường, Bill M (1994) [16] đã đưa ra phương pháp nghiên cứu hệ thống canh tác cũ nhằm khắc phục tình trạng mất cân bằng sinh học, có tiềm lực về mặt kinh tế, có khả năng thoả mãn các nhu cầu của con người mà không bóc lột đất đai ô nhiễm môi trường, nhằm hướng tới phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. - Ở Ấn Độ, để phục vụ cho chiến lược phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp thì chương trình phối hợp nghiên cứu từ năm 1960 - 1972 lấy hệ thống luân canh tăng vụ chu kỳ một năm ưu tiên cây lương thực chu kỳ một năm 2 vụ ngũ cốc, đưa thêm vào một vụ đậu đỗ đã đáp ứng được 3 mục tiêu là khai thác tối ưu tiềm năng của đất đai, ảnh hưởng tích cực đến độ phì nhiêu của đất trồng và đảm bảo lợi ích của người nông dân [3 - tr 22]. Như vậy, ở hầu hết các nước trên thế giới dù ở trình độ phát triển không giống nhau đều phải quan tâm tới việc xây dựng “một nền nông nghiệp theo quan điểm sinh thái và phát triển lâu bền” với mục tiêu quản lý và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, định hướng sự thay đổi công nghệ và tổ chức thực hiện nhằm đảm bảo thoả mãn liên tục các nhu cầu con người thuộc các thế hệ hôm nay và mai sau [11]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 14 - 1.1.2.2. Tình hình phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở Việt Nam Việt Nam là một nước nông nghiệp, nông dân có truyền thống trồng trọt, chăn nuôi từ lâu đời. Ngay từ thời Hùng Vương, người dân đã di chuyển từ vùng gò đồi xuống vùng Đồng bằng ven biển để khai hoang, xây dựng đồng ruộng, sản xuất nông nghiệp và hình thành nên các thôn bản (Bùi Huy Đáp, 1994)[3]. Nông nghiệp là ngành quan trọng nhất của Việt Nam, hiện sản xuất ra 1/4 GDP. Trong những năm 90, nông nghiệp Việt Nam đã có những bước phát triển tiến bộ đáng kể, sản xuất lương thực, đặc biệt là lương thực quốc gia và đưa Việt Nam trở thành một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới. Thâm canh trở thành xu hướng chủ đạo của ngành nông nghiệp với việc áp dụng khoa học công nghệ và chế biến sản phẩm. Cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông thôn đã có những chuyển dịch theo hướng đa dạng hoá và định hướng theo thị trường. Ngành thuỷ sản Việt Nam hết sức quan trọng đối với nền kinh tế Quốc gia, tạo ra khoảng 10% tổng giá trị xuất khẩu của cả nước và công ăn việc làm cho hàng triệu người lao động nông thôn. Cho nên, những năm tới Chính phủ xác định thuỷ sản là một trong những ngành mũi nhọn cần ưu tiên đầu tư phát triển bền vững. Thời gian qua, sản lượng thuỷ sản của Việt Nam đã không ngừng tăng với tốc độ nhanh, mạnh cả về sản lượng khai thác lẫn nuôi trồng. Năm 2002, tổng sản lượng thuỷ sản đạt 2.410.900 tấn, tăng 71% so với năm 1995, diện tích mặt nước đưa vào nuôi trồng thuỷ sản đạt 955 nghìn hạ, đóng góp kim ngạch xuất khẩu của ngành đạt 2.021 tỷ USD, tăng 213% so với năm 1995. Theo chỉ đạo của Chính phủ, ngành thuỷ sản tiếp tục thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội theo định hướng công nghiệp hoá. [11]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 15 - Sự phát triển nông nghiệp ở giai đoạn hiện nay là nền nông nghiệp sinh thái bền vững, nền nông nghiệp không làm suy thoái nguồn tài nguyên, không gây ô nhiễm môi trường, duy trì sức sản xuất của tài nguyên, không gây hiệu quả cho các thế hệ sau. Phạm Thị Hương (2004) (17) cho rằng xây dựng nền nông nghiệp sinh thái bền vững cần phải: (1) tạo các giống thích hợp với vùng sinh thái, không dùng nhiều các tác động hoá học để thay đổi môi trường. (2) đầu tư hợp lý, không gây ô nhiễm môi trường (3) dùng đạm sinh học (các cây cố định đạm, cây họ đậu…) dùng phân bón hữu cơ (4) duy trì sự đa dạng sinh học (5) bảo vệ thực vật phải dùng côn trùng có ích, duy trì sự cân bằng sinh thái. Sự phát triển kinh tế bền vững cho hệ thống nông nghiệp còn có hệ quả cực kỳ quan trọng là bảo vệ tài nguyên đất, tài nguyên nước và đa dạng sinh học. * Kinh nghiệm phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở một số địa phương - Lạng Sơn: Tình hình phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững trong hệ thống nông nghiệp vừa qua của tỉnh Lạng Sơn vẫn dựa vào khai thác tài nguyên thiên nhiên là chủ yếu như: đất, rừng, nước ... Song với trình độ công nghệ sản xuất thấp kém và lạc hậu, tuy tốc độ tăng trưởng kinh tế cao nhưng không bền vững, năng suất lao động thấp, cộng với tỷ lệ tăng dân số nhanh, dẫn đến tỷ lệ hộ đói nghèo cao. Cơ cấu kinh tế đã có những bước chuyển dịch quan trọng đúng hướng, phù hợp với đường lối phát triển kinh tế của đất nước, tỷ trọng ngành nông lâm thuỷ sản giảm từ 47,99% (năm 2005) xuống 45% (năm 2006).Về sản xuất nông nghiệp, bước đầu thực hiện có hiệu quả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 16 - việc chuyển đổi cơ cấu sản xuất theo hướng khai thác lợi thế sản xuất hàng hoá, nổi bật là sự chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, cơ cấu mùa vụ, xác định được một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực, từng bước hình thành vùng sản xuất cây công nghiệp, con nuôi tập trung, chuyên canh gắn công nghiệp chế biến và tiêu thụ sản phẩm. Sản xuất lương thực theo quan điểm sản xuất hàng hoá, đã chú trọng thâm canh tăng vụ, ứng dụng giống mới và các tiến bộ kỹ thuật, sản lượng lương thực có hạt tăng cao và ổn định, từ 145.016 tấn năm 1995 tăng lên 243.895 tấn năm 2000 và đạt 325.540 tấn năm 2006, tốc độ tăng bình quân hàng năm giai đoạn 2000- 2006 là 9,65%; trong đó phần tăng của diện tích là 3,55%. Lương thực có hạt bình quân đầu người tăng từ 217,8 kg năm 1995 lên 361 kg / người/ năm (2006). Lạng Sơn đã đảm bảo được an ninh lương thực theo quan điểm sản xuất hàng hoá. Cây công nghiệp chủ lực được điều chỉnh theo hướng đầu tư chiều sâu, đã và đang hình thành các vùng sản xuất tập trung gắn với công nghiệp chế biến và thị trường. Tổng diện tích cây công nghiệp chủ lực tăng từ 4.544 ha năm 1995 lên 10.860 ha năm 2006 tăng gấp 2,38 lần so với năm 1995. Cây ăn quả phát triển cả về quy mô và chủng loại, đã nhập nội giống cây ăn quả ôn đới chất lượng cao, bước đầu đem lại kết quả khả quan cả về diện tích và sản lượng cây ăn quả tăng nhanh, từ 10.896 ha; 26.956 tấn quả năm 1995 tăng lên 25.900 ha và 60.000 tấn quả vào năm 2006, so với năm 2000 thì diện tích tăng 38,6%, sản lượng tăng 46,1%. Chăn nuôi phát triển mạnh cả về quy mô và chất lượng, đặc biệt với đàn trâu, bò là một lợi thế đã tăng nhanhố với năm 2000, năm 2006 đàn trâu có 144.340 con tăng 16,1%, đàn bò có 119.000 con, tăng 31,5% trong đó có 5.000 con bò sữa, 2.500 con bò thịt chất lượng cao, khai thác có hiệu quả mặt nước ao hồ để nuôi thả cá. Năm 2006 sản lượng thịt hơi các loại đạt 25.000 tấn gấp 2,29 lần. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 17 - Về lâm nghiệp, công tác bảo vệ và phát triển rừng có nhiều tiến bộ, nâng cao độ che phủ của rừng từ 9,5% năm 1990 lên 41% năm 2006. Bình quân mỗi năm tăng 28.000 ha rừng do khoanh nuôi tái sinh hành rừng và do trồng rừng đã khép tán. Như vậy, đánh giá chung thực trạng phát triển bền vững kinh tế nông nghiệp của tỉnh Lạng Sơn trong thời gian qua là khá khả quan, tuy nhiên để phát triển bền vững mang tính chiến lược và lâu dài cần phải chú ý đến việc sử dụng đất sản xuất chưa hợp lý làm đất bị rửa trôi, xói mòn ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế và hiệu quả môi trường; tài nguyên rừng có nguy cơ bị suy giảm, nguồn tài nguyên nước đang bị thiếu hụt và ô nhiễm.[13 - Tr 439] - Ở Bắc Giang: Phát triển kinh tế bền vững ở Bắc Giang cần được hiểu toàn diện bao gồm phát triển liên tục cả kinh tế và an ninh quốc phòng, cả văn hoá xã hội và môi trường sống. Tăng trưởng kinh tế của tỉnh chủ yếu dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên đang có nguy cơ cạn kiệt. Sản xuất nông nghiệp chiếm 40% GDP nhưng lượng nông sản được chế biến còn rất thấp.Có loại rau quả chỉ đạt 5%, thịt 1% tổng lượng nguyên liệu hiện có. GDP bình quân đầu người nhỏ hơn 500 đô la Mỹ nên đây là một khó khăn cho Bắc Giang không chỉ do tỉnh thiếu cơ sở kinh tế để đảm bảo duy trì phát triển sản xuất mà còn phải “ bóc lột” tự nhiên để thoả mãn các nhu cầu của con người. Thực tế nguy hại của ô nhiễm và thực hành các biện pháp phòng chống ô nhiễm trong là khá rõ đối với Bắc Giang. Thừa hưởng các kết quả phòng chống ô nhiễm đã có, tỉnh có thể bảo vệ môi trường hiệu quả hơn.Ví dụ: Chính sách phòng ngừa đã khẳng định là đỡ tốn kém nhất. Nếu chi phí phòng ngừa xói mòn, thoái hoá đất chỉ mất khoảng từ 5 - 150 USD Mỹ cho 1 ha thì chi phí phục hồi và cải tạo tốn từ 500 - 1000 USD cho 1 ha. Tuy nhiên, tỉnh cũng sẽ gặp nhiều khó khăn trong phát triển bền vững, khả năng cạnh tranh của một số mặt hàng là thấp hơn ngay cả ở một số nhóm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 18 - hàng nông lâm sản. Trình độ phát triển kinh tế xã hội còn thấp sẽ khó đầu tư cho việc sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ thiên nhiên. Việc phải sử dụng công nghệ lạc hậu tốn năng lượng nguyên liệu, nhiều phế thải do thiếu vốn và lao động chất lượng cao là nguy cơ gây bất ổn cho kinh tế của tỉnh. Do đó, tỉnh Bắc Giang cần phải liên kết mạnh hơn nữa với các Bộ, ngành, các tỉnh. Bên cạnh đó, Nhà Nước cũng cần đầu tư toàn diện và đầy đủ tương xứng với vị thế tiềm năng của Bắc Giang, tạo điều kiện phát triển kinh tế bền vững. 1.2 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.2.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu * Chọn địa điểm nghiên cứu là vấn đề hết sức quan trọng, nó có ảnh hưởng khách quan tới kết quả phân tích, mang tính đại diện cho toàn bộ địa bàn nghiên cứu, vì vậy tôi đã tiến hành lựa chọn điểm nghiên cứu bằng cách chọn xã đại diện cho các vùng và trên cơ sở đó chọn các hộ đại diện cho mỗi xã. Công tác chọn điểm nghiên cứu được căn cứ vào các yêu cầu sau: - Chọn địa bàn đã và đang tiến hành sản xuất nông - lâm nghiệp vùng nông thôn có đồi núi. - Về mặt kinh tế: Chọn địa bàn điều tra ( xã, thôn, hộ gia đình) có điều kiện kinh tế ( khá, giàu, trung bình, nghèo) để có số liệu phong phú trong quá trình nghiên cứu. * Chọn hộ nghiên cứu Đây là bước hết sức quan trọng có liên quan trực tiếp đến tới độ chính xác của kết quả nghiên cứu. Vì hộ nghiên cứu phải nằm trong các xã đã được lựa chọn đồng thời đại diện cho các hộ trong vùng vì vậy việc chọn số lượng hộ điều tra dựa vào danh sách các hộ trong thôn bản. Sau đó chọn ngẫu nhiên số hộ cần điều tra theo danh sách và trực tiếp đến phỏng vấn từng hộ, bình quân mỗi xã điều tra 25 hộ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 19 - 1.2.2. Phương pháp thống kê 1.2.2.1. Thu thập số liệu - Số liệu thứ cấp là những số liệu liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến quá trình nghiên cứu của đề tài đã được công bố chính thức ở các cấp, các ngành nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. Nguồn số liệu này thu thập từ các Sở, Ban, ngành của tỉnh Thái Nguyên và của huyện Đồng Hỷ, lấy từ các công trình khoa học trong và ngoài nước, sách báo tạp chí có liên quan đến phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. - Số liệu sơ cấp là những số liệu chưa được công bố, tính toán chính thức. Số liệu sơ cấp thu thập được từ việc điều tra tình hình phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp ở các hộ nông dân có canh tác nông nghiệp ở huyện Đồng Hỷ thông qua điều tra mới bằng phiếu điều tra. 1.2.2.2. Phương pháp xử lý tổng hợp số liệu - Các thông tin do nông dân bàn bạc cung cấp chủ yếu được xử lí bằng tay vì không phức tạp. - Các thông tin liên quan đến khía cạnh thu nhập, chi phí trong tính toán hiệu quả được tổng hợp trên máy vi tính. Thể hiện thông tin: Chủ yếu qua 2 dạng sơ đồ và bảng biểu. 1.2.2.3. Phương pháp phân tích thống kê Dựa vào chỉ tiêu số tuyệt đối, số tương đối, số bình quân để phân tích những điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển kinh tế trong hệ thống nông nghiệp của các hộ nông dân huyện Đồng Hỷ, trên cơ sở đó đề ra các giải pháp để phát triển kinh tế bền vững trong hệ thống nông nghiệp. 1.2.3. Phương pháp đánh giá nông thôn nhanh (RRA) và phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân (PRA) - Thu thập thông tin từ dữ liệu thứ cấp - Phỏng vấn quan sát trực tiếp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 20 - - Phỏng vấn không chính thức - Phương pháp đo đếm trực tiếp Trong quá trình thu nhập số liệu, công cụ PRA được sử dụng để tìm hiểu những nội dung không dự kiến trước và không bắt buộc phải tìm hiểu hết tất cả các nội dung trong danh mục phỏng vấn theo bảng câu hỏi như sở thích cá nhân về săn bắt, hái lượm, sinh hoạt của người dân. Ngoài ra phỏng vấn nhóm bắt gặp tình cờ trên đồng ruộng, trong rừng… - Sử dụng phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân PRA 1.2.4.Hệ thống các chỉ tiêu phân tích 1.2.4.1. Chỉ tiêu kinh tế Xây dựng và tổ chức áp dụng hệ thống chỉ tiêu đánh giá phát triển bền vững gồm : * GDP bình quân đầu người * Tốc độ tăng trưởng kinh tế * Tỷ lệ lao động nông nghiệp trong tổng số lao động * Giá trị sản xuất GO ( Gross Output ): Là toàn bộ của cải vật chất và dịch vụ được tạo ra trong một thời kỳ nhất định (thường là một năm). Với sản xuất nông lâm kết hợp thì giá trị sản xuất là giá trị sản lượng được sản xuất trên một đơn vị sản xuất trong một năm. *Chi phí biến đổi VC (Variable Costs ):Là tất cả các khoản chi đối với một hoạt động cụ thể nào đó nó biến đổi nhiều hay ít phụ thuộc trực tiếp vào quy mô (hay mức độ ) hoạt động. Trong hệ thống nông nghiệp chi phí biến đổi bao gồm: - Cây giống, hạt giống, con giống - Phân bón thuốc trừ sâu - Lao động, máy móc đi thuê Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 21 - - Thức ăn chăn nuôi, dịch vụ thú y - Xăng dầu, vật rẻ tiền - Và các vật tư khác (nếu có) * Chi phí cố định FC (Fixed Costs ) Các chi phí cố định trong sản xuất nông nghiệp gồm: - Khấu hao dụng cụ, máy móc - Khấu hao nhà xưởng - Khấu hao cây lâu năm * Thu nhập thô GM (Gross Margin ): Là sự chênh lệch giữa giá trị sản xuất với chi phí biến đổi của một hoạt động sản xuất kinh doanh nào đó GM = GO - VC * Thu nhập thuần NFI (Net Farm Income ):Là một đại lượng tính bằng thu nhập thô trừ chi phí cố định. NFI = GM – FC *Giá trị sản xuất / CP SX = GO TC * Thu nhập thô / CPBĐ = GM VC * Thu nhập thuần/ CPSX = NFI TC 1.2.4.2. Chỉ tiêu sinh thái môi trường Tính bền vững của đất: Một hệ thống nông nghiệp không thể được coi là bền vững nếu đất đai suy thoái dần trong quá trình sản xuất. Vì đất là hệ phụ quan trọng nhất trong hệ thống nông nghiệp, nó quyết định tính bền vững của hệ thống. Để đảm bảo tính bền vững của hệ thống nông nghiệp trước hết phải đảm bảo tính bền vững của đất. Người ta có thể dựa vào sự biến đổi các chỉ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 22 - tiêu vật lý, hoá học, sinh học của đất theo thời gian để đánh giá tính bền vững của đất. Trong số đó, các chỉ tiêu quan trọng là: - Tỷ lệ che phủ rừng - Tỷ lệ đất nông nghiệp được tưới, tiêu - Tỷ lệ đất bị suy thoái hàng năm - Hệ sinh thái đang bị đe doạ và các loài có nguy cơ diệt chủng Sơ đồ 1.1. Ảnh hƣởng của sản xuất nông nghiệp đến môi trƣờng xung quanh Môi trƣờng ngoài Đầu ra đƣợc quản lý các sản phẩm HỆ PHỤ ĐẤT ĐAI Đầu vào đƣợc quản lý - Phân bón - Nƣớc tƣới - Hoá chất bảo vệ thực vật Đầu ra không đƣợc quản lý: - Nƣớc thải ra môi trƣờng xung quanh Một khía cạnh khác của tính bền vững môi trường là khai thác và bảo vệ bền vững các nguồn nước. Đây là một chỉ tiêu rất quan trọng trong phát triển nông nghiệp bền vững. 1.2.4.3. Chỉ tiêu về xã hội Sự phát triển bền vững của cộng đồng là chỉ tiêu quan trọng nhất đánh giá sự bền vững của hệ thống nông nghiệp. Tuy nhiên các chỉ tiêu về kinh tế, sinh thái, môi trường là cơ sở đảm bảo cho bền vững về mặt xã hội. Các chỉ tiêu quan trọng đánh giá bền vững xã hội là : - Tỷ lệ tăng dan số - Tỷ lệ dân số sống dưới ngưỡng nghèo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 23 - - Tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng, trẻ em được tiêm chủng - Tỷ lệ thất nghiệp - Tỷ lệ % dân số được sử dụng nước sạch - Tỷ lệ người biết chữ - Tỷ lệ lao động được đào tạo - Hệ thống thị trường tiêu thụ, cũng như cung ứng vật tư nông nghiệp (giá cả, thị trường tiêu thụ trong và ngoài nước, các nguồn cung ứng vật tư…) - Các hoạt động văn hoá, xã hội của cộng đồng. - Hiểu và thực hiện các chính sách của nhà nước trên cơ sở cộng đồng. Bên cạnh đó, chính sách, pháp luật của Nhà nước, cũng như hệ thống cơ quan Nhà nước từ Trung ương đến địa phương có ảnh hưởng rất lớn đến tính bền vững của hệ thống nông nghiệp. Ví dụ : Luật đất đai, thuế nông nghiệp, trợ giá nông sản và các chính sách kích thích sản xuất khác của nhà nước sẽ góp phần quan trọng vào sự bền vững của hệ thống nông nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 24 - Chƣơng 2 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRONG HỆ THỐNG NÔNG NGHIỆP HUYỆN ĐỒNG HỶ- TỈNH THÁI NGUYÊN 2.1. ĐẶC ĐIỂM CỦA HUYỆN ĐỒNG HỶ – TỈNH THÁI NGUYÊN 2.1.1 Đặc điểm tự nhiên 2.1.1.1 Vị trí địa lý Đồng Hỷ là một huyện miền núi của tỉnh Thái Nguyên nằm ở phía Đông Bắc của thành phố Thái Nguyên. Trung tâm Huyện cách thành phố Thái Nguyên khoảng 3 km, có toạ độ địa lý: 21 0 32 ’ – 21 0 51’ vĩ độ Bắc, 105 0 46 - 106 0 04 kinh độ Đông. Phía Đông giáp với tỉnh Bắc Giang Phía Tây giáp với huyện Phú Lương và Thành phố Thái Nguyên Phía Nam giáp với huyện Phú Bình và thành phố Thái Nguyên Phía Bắc giáp với huyện Võ Nhai và tỉnh Bắc Kạn Là một huyện có nhiều lợi thế để phát triển một nền kinh tế đa dạng với nền tảng là nông - lâm công nghiệp khai thác và vật liệu xây dựng, chế biến nông lâm sản - dịch vụ. Với vị trí thuận lợi nằm kề thành phố Thái Nguyên trung tâm của chiến khu Việt Bắc, có hệ thống giao thông đa dạng, đường bộ, đường thuỷ, đường sắt là tiềm năng của một thị trường rộng lớn về tiêu thụ sản phẩm dịch vụ, du lịch. 2.1.1.2 Địa hình đất đai * Địa hình: Đồng Hỷ có tổng diện tích đất tự nhiên 46.177,34 ha, có 3 thị trấn, 17 xã, Đồng Hỷ là huyện miền núi và trung du, địa hình phức tạp, không đồng nhất, có độ cao trung bình khoảng 100 m so với mặt biển, địa hình thấp dần từ Đông Bắc xuống Tây Nam, cao nhất là xóm Lung Phương thuộc xã Văn Lăng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - 25 - và xóm Mỏ Ba thuộc xã Tân Long có độ cao trên 600m, thấp nhất là Đồng Bẩm, Huống Thượng với độ cao là 20m, vùng Bắc và Đông Bắc có địa hình núi cao chia cắt phức tạp, có nhiều khe suối, độ cao trung bình ở đây là 120m. Huyện có nhiều đồi núi dốc, cao, khe suối có những cánh đồng xen lẫn với những đồi thấp do mưa lớn xói mòn, rửa trôi mạnh, nên đã tạo ra nhiều cánh đồng trồng lúa nước của huyện. Đất canh tác chủ yếu là ruộng bậc thang. Phía Nam có phần đất đai tương đối bằng phẳng. Căn cứ vào địa hình huyện Đồng Hỷ được phân chia thành 3 tiểu vùng rõ rệt: - Vùng Bắc: gồm các xã Văn Lăng, Hoà Bình, Tân Long, Quang Sơn, Hoá Trung, Minh Lập, thị trấn Sông Cầu. Vùng này chủ yếu là đất dốc cao, đất dốc, đồi núi nhiều, đất lúa rất ít, chủ yểu phát triển lâm nghiệp, cây công nghiệp (cây chè), cây ăn quả, chăn nuôi gia súc, trồng lúa nươ