Nghiên cứu đặc điểm sinh học cây giảo cổ lam tỉnh thái nguyên và đề xuất mô hình sản xuất

JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2016 SỐ 34 - Tháng 9+10/2016 Website: yhoccongdong.vn 71 NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC CÂY GIẢO CỔ LAM TỈNH THÁI NGUYÊN VÀ ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH SẢN XUẤT Phạm Hồng Hải1, Trần Thị Hà Phương1 TÓM TẮT Nghiên cứu nhằm xây dựng mô hình trồng, mô hình sản xuất sản phẩm và lập hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm Giảo cổ lam Thái Nguyên. Mô hình trồng cây GCL: Theo mô hình hướng dẫn của Viện Dược liệu, thí điểm trồng trên 100m2 tại xóm Trung Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, trồng bằng phương pháp giâm cành và giâm hom, tỷ lệ sống đạt 95%. Thời điểm trồng vào tháng 3/2015. Mô hình sản xuất sản phẩm: Kết quả kiểm nghiệm cho thấy cây GCL tại xã Thần Sa có hàm lượng Saponine cao, các tiêu chí ATVSTP đều đạt; thí điểm đóng gói tại xưởng đóng chè đạt tiêu chuẩn ATVSTP; thiết kế mô phỏng bao bì, nhãn hàng hóa phù hợp với sản phẩm. Lập hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm: Bộ hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm được lập sau khi nghiệm thu đề tài để được công nhận là hàng hóa đủ điều kiện lưu thông trên thị trường. Từ khóa: Giảo cổ lam, mô hình sản xuất. ABTRACT: STUDY ON BIOLOGICAL CHARACTERISTICS OF JAOGULAN IN THAI NGUYEN PROVINCE AND SUGGESTIONS FOR A MODEL OF PRODUCTION The study aims at the making of a plantation model. the making of a processing model, and the making of a document on quality for the labelling of Thai Nguyen Jiaogulan commodity. Jiaogulan plantation model: The model has been made on the instruction of the Institute for Medicinal Materials. Methods of atificial insemination with Jiaogulan cuttings and layering were used in a 100m2 of experimental field located in Trung Son village, Than Sa commune of Vo Nhai district. The plantation time was in March 2015. It was observed that 95% of the buds survived. Commodity processing model: On laboratory findings, it was found that the Than Sa Jiaogulan had a high concentration of saponin and responded to all criteria of food safety. The packaging of Jiaogulan in a factory for tea processing showed that Jiaogulan tea responded also to all criteria of safe food. The simulated packet design and label were assessed to have the quality of a commodity for circulation in the market. Document of commodity quality: The document of commodity quality will be officially stated on the clearance of the project for legal recognition of Jiaogulan commodity to be circulated in the market. Key words: Jaogulan, model of production. I. ĐẶT VẤN ĐỀ Cây Giảo cổ lam (GCL) hiện có nhu cầu sử dụng rất lớn trong nước, nhất là đối với những người cao tuổi, cao huyết áp, nhiễm mỡ máu, giảo cổ lam được lưu hành và sử dụng rộng rãi, phổ biến ở Việt Nam, bởi tính năng và tác dụng tuyệt vời của nó, do vậy được người sử dụng hết sức quan tâm, nhiều công ty trong và ngoài nước chú trọng bào chế và sản xuất ra nhiều dạng thuốc mới. Tuy nhiên nguồn nguyên liệu chủ yếu hiện nay do người dân tự thu hái tự nhiên trong rừng, tự tổ chức thu gom, mua bán và đã có sự nhầm lẫm với nhiều loài cây khác khi cung cấp nguyên liệu cho các công ty sản xuất thuốc, xảy ra tình trạng dược liệu giả, kém phẩm chất và đã được báo chí truyền thông trong nước lên tiếng báo động. Tình trạng thu hái bừa bãi đã làm cho nguồn dược liệu GCL thiên nhiên có nguy cơ cạn kiệt. Trước nhu cầu hội nhập và phát triển của ngành dược liệu, đồng thời để thực hiện chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước đáp ứng yêu cầu ngày càng tăng về số lượng và chất lượng nguồn nguyên liệu làm thuốc, phát triển vùng trồng các cây dược liệu có giá trị chữa bệnh và giá trị kinh tế, trong đó có cây GCL, vì vậy “Phân loại thực vật học và phân tích thành phần hoạt chất chính cây Giảo cổ lam Thái 1. Viện Kinh tế y tế và Các vấn đề xã hội, Đại học Thái Nguyên Ngày nhận bài: 05/08/2016 Ngày phản biện: 08/08/2016 Ngày duyệt đăng: 12/08/2016 V IỆN SỨ C K HỎE CỘNG ĐỒ NG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC SỐ 34 - Tháng 9+10/2016 Website: yhoccongdong.vn72 Nguyên” như một chương trình chuẩn hóa cây Giảo cổ lam, góp phần định danh, giống loài, chọn giống cây tốt để phát triển vùng dược liệu Giảo cổ lam nhằm phát triển kinh tế hàng hóa cho tỉnh Thái Nguyên. II. MỤC TIÊU Mục tiêu chung: Phân loại thực vật học và phân tích thành phần hoạt chất chính cây Giảo cổ lam Thái Nguyên góp phần định danh, giống, loài, chọn giống cây tốt để phát triển vùng dược liệu Giảo cổ lam nhằm phát triển kinh tế hàng hóa cho tỉnh Thái Nguyên. Mục tiêu cụ thể: - Phân loại thực vật học cây Giảo cổ lam tỉnh Thái Nguyên - Phân tích thành phần hoạt chất chính của cây Giảo cổ lam tại địa bàn nghiên cứu. - Đề xuất phương án trồng, thu hái và sản xuất sản phẩm từ cây Giảo cổ lam tại địa bàn nghiên cứu. III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Phương pháp điều tra cây thuốc; phương pháp phân loại thực vật học; phương pháp phân tích thành phần hoạt chất chính (phương pháp thống kê; phương pháp so sánh; phương pháp hệ thống); phương pháp thu thập số liệu (phương pháp điều tra, phỏng vấn; phương pháp hồi cứu; phương pháp quan sát; phương pháp bảo quản mẫu và gửi mẫu). IV. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 4.1. Phân bố cây Giảo cổ lam theo khu vực địa lý tại địa bàn nghiên cứu a. Sự phân bố cây giảo cổ lam theo khu vực địa lý - Cây 5 lá: Mọc trên núi đá vôi cao, độ cao 500 – 600m so với mực nước biển, cây mọc dưới tán lá rừng (Núi Thần Sa) - Cây 7 lá: Thường mọc ven suối, chân núi hoặc nơi núi thấp có nước chảy (Xóm Trung Sơn, xã Thần Sa). b. Sự phân bố cây GCL theo môi trường sống Giảo cổ lam mọc ở khu vực có khí hậu mát, lạnh quanh năm. c. Cách khai thác và sử dụng cây GCL - Hiện nay GCL được người dân khai thác quanh năm, không theo vụ mùa nào. - Bộ phận sử dụng chủ yếu là thân và lá, dùng tươi hoặc sấy khô. d. Nhóm bệnh người dân hay sử dụng cây GCL để phòng và chữa bệnh. Nhóm bệnh lý người dân hay sử dụng GCL là nhóm bệnh huyết áp (50%) và giải độc gan (21,3%) e. Các bài thuốc có liên quan đến cây GCL Hiện nay GCL được dùng đơn độc, không kết hợp với các vị thuốc hoặc cây thuốc khác 4.2. Phân loại thực vật học cây Giảo cổ lam tỉnh Thái Nguyên Bảng 1. Phân biệt cây Giảo cổ lam thật và giả CÂY GIẢO CỔ LAM THẬT CÂY GIẢO CỔ LAM GIẢ - Giảo cổ lam trong các nghiên cứu khoa học có tên khoa học là Gynostemma Pentaphyllum có 5 lá chét (chữ la tinh pentaphylla có nghĩa là 5 lá), loài cùng chi là G. Pubescens có 7 lá chét hay cây G. Laxum có 3 lá chét. - Cây Giảo cổ lam là cây leo bằng tua cuốn mọc ở nách lá, đây là đặc điểm của họ bầu bí (Curcubitaceae). - Đặc biệt, cây Giảo cổ lam khi thử nhấm một chút thân hoặc lá ở đầu lưỡi sẽ có vị đắng sau chuyển sang vị ngọt, mát do có thành phần chính là Saponin tương tự như trong Nhân sâm. - Giảo cổ lam khi phơi khô hoặc sao lên thì rất thơm và có mùi đặc trưng. - Cũng cần lưu ý cây này chưa thấy mọc dưới đồng bằng, chỉ mọc trên núi đá vôi, nơi có khí hậu mát mẻ, ẩm, có bóng mát, không chịu được nắng nóng. - Giảo cổ lam rất dễ bị nhầm lẫn với cây ngũ trảo có nơi gọi là cây Dây quai bị (Tetrastigma strumarium Gagnep) trong chi Tetrastigma thuộc họ Nho (Vitaceae). - Phân biệt với các cây họ Nho leo bằng tua cuốn mọc đối diện với lá. - Cây Giảo cổ lam giả khi thử nhấm một chút thân hoặc lá ở đầu lưỡi sẽ không có vị gì, thậm chí hơi nhớt, nhờ nhợ. - Giảo cổ lam giả không có mùi vị đặc trưng. - Cây này có thể mọc hoang dại ven đường đi, lẫn với khu vực có giảo cổ lam thật hoặc bò lên các cây rừng ở tầng thấp. Cây ưa nắng, chịu được nắng nóng. JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2016 SỐ 34 - Tháng 9+10/2016 Website: yhoccongdong.vn 73 Hình 1. Mẫu cây Giảo cổ lam thật và giả được ép cồn 4.3. Phân tích thành phần hoạt chất chính cây Giảo cổ lam tỉnh Thái Nguyên Bảng 2. Quy định giới hạn tối đa kim loại nặng trong thực phẩm TT Tên kim loại Kết quả kiểm nghiệm (mg/kg) Giới hạn tối đa cho phép (mg/kg) Phương pháp thử nghiệm 1 Cadimi (Cad) 0,03 0,3 TCCS/PTHH 06:2014 2 Chì (Pb) 0,37 10 TCCS/PTHH 06:2014 3 Thủy ngân (Hg) Không phát hiện 0,5 TCCS/PTHH 07:2014 (Kết quả kiểm nghiệm mẫu Giảo cổ lam tại Viện Khoa học sự sống) Bảng 3. Quy định giới hạn cho phép vi sinh vật trong sản phẩm rau khô TT Tên vi sinh vật Kết quả kiểm nghiệm (mg/kg) Giới hạn tối đa cho phép (trong 1g ) Phương pháp thử nghiệm 1 E.Coli Không phát hiện Không có TCVN 6187-1:2009 2 Tổng số bào tử nấm mốc, nấm men 32 102 TCVN 7852-2008 3 Tổng số Vi sinh vật hiếu khí 8,5 x 102 104 TCVN 4884-2005 (Kết quả kiểm nghiệm mẫu Giảo cổ lam tại Viện Khoa học sự sống) Bảng 4. Định lượng hoạt chất chính (Saponin) trong mẫu cây giảo cổ lam TT Mẫu giảo cổ lam Hàm lượng Saponin Phương pháp 1 Mẫu Giảo cổ lam tại Thần Sa 0,58 Tính theo Ginsenoside Rg1 2 Mẫu Giảo cổ lam 5 lá tại huyện Định hóa 0,77 Tính theo Ginsenoside Rg1 3 Mẫu Giảo cổ lam 7 lá tại huyện Định Hóa 0,20 Tính theo Ginsenoside Rg1 (Kết quả kiểm nghiệm mẫu Giảo cổ lam tại Viện Khoa học sự sống) Bảng 5.Định tính hoạt chất chính (Saponin) trong mẫu cây giảo cổ lam TT Mẫu giảo cổ lam Hàm lượng Saponin Phương pháp 1 Mẫu Giảo cổ lam tại Thần Sa Dương tính Xác định trên thiết bị HTPLC 2 Mẫu Giảo cổ lam 5 lá tại huyện Định Hóa Dương tính Xác định trên thiết bị HTPLC 3 Mẫu Giảo cổ lam 7 lá tại huyện Định Hóa Dương tính Xác định trên thiết bị HTPLC (Kết quả kiểm nghiệm mẫu Giảo cổ lam tại Viện Khoa học sự sống) V IỆN SỨ C K HỎE CỘNG ĐỒ NG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC SỐ 34 - Tháng 9+10/2016 Website: yhoccongdong.vn74 Như vậy: - Cây giảo cổ lam tại xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên được định danh là Gynosterma Pentaphyllum (5 lá) và G. Pubescent (7 lá). - Tại xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên xuất hiện cây Giảo cổ lam giả (thuộc họ nho). - Mẫu Giảo cổ lam đều có thành phần hoạt chính là Saponin, hàm lượng chì, Cadimi, số tế bào nấm mốc nấm men, số vi sinh vật hiếu khí đều thấp hơn giới hạn cho phép nhiều lần; không phát hiện thấy có Thủy ngân và vi khuẩn E.Coli. 4.4. Mô hình trồng cây Giảo cổ lam tại xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, Thái Nguyên Tiêu chí GACP Theo Tổ chức Y tế Thế giới: “Guidelines on good Agricultural and Collection Practices (GACP) for Medicinal Plants” (Hướng dẫn thực hành trồng và thu hái tốt cây thuốc GACP). Nguyên tắc cơ bản của GACP là phương thức quản lý toàn diện quá trình sản xuất nông nghiệp, đảm bảo chất lượng sản phẩm sạch và môi trường đất, nước, không khí không bị ô nhiễm độc hại, không ảnh hưởng cho sản xuất bền vững phát triển. Xây dựng mô hình trồng cây GCL Chúng tôi xây dựng mô hình trồng cây GCL theo hướng dẫn của Viện Dược liệu + Địa điểm: Tại xóm Trung Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, Thái Nguyên. Với các đặc điểm như có núi đá vôi, suối, khe, đất ven suối, đất dốc, độ che phủ, độ ẩm, nguồn nước thiên nhiên sạch, có điều kiện khí hậu mát mẻ, nhiệt độ trung bình từ 15 – 250C, độ ẩm không khí 70 – 95%, đất giữ ẩm và thoát nước tốt...) + Diện tích: - Thí điểm trồng tại 1 hộ gia đình với diện tích 100m2 (25m x 4m): Hộ gia đình ông Lường Văn Thức, địa chỉ: Xóm Trung Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên. - Thí điểm trồng trong Labo tại học Viện Nông nghiệp Việt Nam. + Kỹ thuật trồng và chăm sóc: Theo qui trình có sẵn nhưng có điều chỉnh và hoàn thiện theo đặc điểm địa hình, khí hậu... của địa phương. Lượng giống cần cho 100m2 là 2500 mầm/ha tùy theo chất lượng đất tốt hay xấu, mật độ 20cm x 20cm. Có thể trồng thẳng hoặc giâm hom. Mô hình sản xuất đi theo 1 chiều khép kín từ thu hái, rửa sạch, phơi, sao sấy - Kiểm nghiệm các tiêu chí ATVSTP - Quy định giới hạn tối đa kim loại nặng trong thực phẩm - Quy định giới hạn cho phép vi sinh vật trong sản phẩm rau khô - Định lượng hoạt chất chính (Saponin) trong mẫu cây giảo cổ lam - Định tính hoạt chất chính (Saponin) trong mẫu cây giảo cổ lam - Thí điểm đóng gói sản phẩm tại xưởng sản xuất đã đạt tiêu chuẩn ATVSTP - Thiết kế nhãn hàng hóa (mô phỏng) - Lập hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm cây GCL Như vậy: - Mô hình trồng cây GCL: Theo mô hình hướng dẫn của Viện Dược liệu, thí điểm trồng trên 100m2 tại xóm Trung Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, trồng bằng phương pháp giâm cành và giâm hom, tỷ lệ sống đạt 95%. Thời điểm trồng vào tháng 3/2015 - Mô hình sản xuất sản phẩm: Kết quả kiểm nghiệm cho thấy cây GCL tại xã Thần Sa có hàm lượng Saponine cao, các tiêu chí ATVSTP đều đạt; thí điểm đóng gói tại xưởng đóng chè đạt tiêu chuẩn ATVSTP; thiết kế mô phỏng bao bì, nhãn hàng hóa phù hợp với sản phẩm - Lập hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm: Bộ hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm được lập sau khi nghiệm thu đề tài để được công nhận là hàng hóa đủ điều kiện lưu thông trên thị trường. V. KẾT LUẬN 1. Khảo sát thực trạng cây GCL - Sự phân bố cây giảo cổ lam theo địa lý: Cây 5 lá: mọc trên núi đá vôi cao, độ cao 500 – 600m so với mực nước biển, cây mọc dưới tán lá rừng (Núi Thần Sa); Cây 7 lá: Thường mọc ven suối, chân núi hoặc nơi núi thấp có nước chảy (Xóm Trung Sơn, xã Thần Sa). - Sự phân bố cây GCL theo môi trường sống: Giảo cổ lam mọc ở khu vực có khí hậu mát, lạnh quanh năm. - Cách khai thác và sử dụng cây GCL: Hiện nay GCL được người dân khai thác quanh năm, không theo vụ mùa nào. Bộ phận sử dụng chủ yếu là thân và lá, dùng tươi hoặc sấy khô. - Nhóm bệnh người dân hay sử dụng cây GCL để phòng và chữa bệnh: Nhóm bệnh lý người dân hay sử dụng GCL là nhóm bệnh huyết áp (50%) và giải độc gan (21,3%) - Các bài thuốc có liên quan đến cây GCL: Hiện nay GCL được dùng đơn độc, không kết hợp với các vị thuốc hoặc cây thuốc khác 2. Phân loại thực vật học cây GCL và phân tích hoạt chất. JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2016 SỐ 34 - Tháng 9+10/2016 Website: yhoccongdong.vn 75 - Cây giảo cổ lam tại xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên được định danh là Gynosterma Pentaphyllum (5 lá) và G. Pubescent (7 lá). - Tại xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên xuất hiện cây Giảo cổ lam giả (thuộc họ nho). - Mẫu Giảo cổ lam đều có thành phần hoạt chính là Saponin, hàm lượng chì, Cadimi, số tế bào nấm mốc nấm men, số vi sinh vật hiếu khí đều thấp hơn giới hạn cho phép nhiều lần; không phát hiện thấy có Thủy ngân và vi khuẩn E.Coli. 3. Mô hình trồng, thu hái, sản xuất và công bố sản phẩm cây GCL -Theo mô hình hướng dẫn của Viện Dược liệu, thí điểm trồng trên 100m2 tại xóm Trung Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, trồng bằng phương pháp giâm cành và giâm hom, tỷ lệ sống đạt 95%. Thời điểm trồng vào tháng 3/2015. - Kết quả kiểm nghiệm cho thấy cây GCL tại xã Thần Sa có hàm lượng Saponine cao, các tiêu chí ATVSTP đều đạt. - Thí điểm đóng gói tại xưởng đóng chè đạt tiêu chuẩn ATVSTP. - Thiết kế mô phỏng bao bì, nhãn hàng hóa phù hợp với sản phẩm. - Lập hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm: Bộ hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm được lập sau khi nghiệm thu đề tài để được công nhận là hàng hóa đủ điều kiện lưu thông trên thị trường. TÀI LIỆU THAM KHẢO: 1. Gauhar Rehman, Hwang Seung-Lark, Jeong Si-Sung, et al. (2012), “Heat-processed Gynostemma pentaphyllum extract improves obesity in ob/ob mice by activating AMP-activated protein kinase”, Biotechnology letters, 34(9), pp. 1607-1616) 2. Saleeby, J. P. Wonder Herbs: A Guide to Three Adaptogens 3. Winston, David; Steven Maimes (tháng 4 năm 2007). Adaptogens: Herbs for Strength, Stamina, and Stress Relief. Healing Arts Press. ISBN 978-1-59477-158-3. Contains a detailed herbal monograph on jiaogulan and highlights health benefits. 4. Bensky, Dan; Andrew Gamble, Steven Clavey, Erich Stöger (tháng 9 năm 2004). Chinese Herbal Medicine: Materia Medica, 3rd Edition. Eastland Press. ISBN 978-0-939616-42-8. 5. Attawish A, Chivapat S, Phadungpat S, Bansiddhi J, Techadamrongsin Y, Mitrijit O, Chaorai B, Chavalittumrong P (9-2004). “Chronic toxicity of Gynostemma pentaphyllum”. Fitoterapia75 (6): 539–51.