Nghiên cứu một số yếu tố liên quan tới sự xuất hiện các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện tại Thái Nguyên

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 427 NGHIÊN CỨU MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN TỚI SỰ XUẤT HIỆN CÁC PHẢN ỨNG LÂM SÀNG KHÔNG MONG MUỐN Ở NGƯỜI HIẾN MÁU TÌNH NGUYỆN TẠI THÁI NGUYÊN Cao Minh Phương*, Vũ Bích Vân*, Nguyễn Kiều Giang*, Tăng Bá Tùng**, Hà Văn Hậu**, Nguyễn Thế Tùng** TÓM TẮT Mục tiêu: 1. Xác định tỷ lệ xảy ra các PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện tại Trung tâm Huyết học- Truyền máu Thái Nguyên trong quá trình tham gia hiến máu. 2. Xác định một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến sự xuất hiện các PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện. Đối tượng, phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trên tất cả người hiến máu tại trung tâm Huyết học – truyền máu Thái Nguyên trong thời gian từ tháng 1 đến hết tháng 9 năm 2010. Nghiên cứu mô tả cắt ngang, sử dụng bảng hỏi và phỏng vấn và theo dõi trực tiếp. Kết quả: Qua nghiên cứu 5000 trường hợp hiến máu tình nguyện tại Trung tâm huyết học truyền máu Thái Nguyên, chúng tôi thu được kết quả sau: - Tần suất xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện là 2,40% trong đó chủ yếu ở mức độ nhẹ (88,33%). PƯLSKMM gặp ở nữ (3,1%) cao hơn so với nam (1,81 %), phản ứng thường xảy ra sau khi đã hoàn thành việc lấy máu (72 %). - Có mối liên quan giữa người hiến máu có PƯLSKMM với các yếu tố như: thức khuya, không ăn sáng, ngủ ít (dưới 6 giờ), lo lắng/hồi hộp khi hiến máu. Kết luận: Có mối liên quan giữa người hiến máu có PƯLSKMM với các yếu tố như: thức khuya, không ăn sáng, ngủ ít (dưới 6 giờ), lo lắng/hồi hộp khi hiến máu. Từ khóa: Phản ứng lâm sàng không mong muốn, người hiến máu. ABSTRACT RESEARCH SOME FACTORS RELATING APPEAR OF CLINICAL RESPONSE TO UNWANTED IN THE VOLUNTEER BLOOD DONORS AT THAI NGUYEN Cao Minh Phuong, Vu Bich Van, Nguyen Kieu Giang, Tang Ba Tung, Ha Van Hau, Nguyen The Tung* Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 4 - 2011: 427 - 431 Objective: 1. Determining the rate of occurrence of clinical response to unwanted in voluntary blood donors at the Thai Nguyen hematology and blood transfusion centre in through blood donation process. 2. Identifying risk factors affecting the appearance of clinical response to unwanted in volunteer blood donors. Methods: The study was conducted on all blood donors at the Thai Nguyen hematology and blood transfusion centre in the period from January to December 9 in 2010. Cross-sectional descriptive study, using questionnaires and interviews and follow up directly. Result: Through study 5000 volunteer blood donors at the centre of Thai Nguyen hematology and blood transfusion, we obtained the following results: - Frequency clinical response to unwanted appear in volunteer blood donors was 2.40% which mainly mild (88.33%). clinical response to unwanted common appear in women (3.1%) than men (1.81%), the reaction usually occurs after completion of blood donation (72%). - There are relating between blood donors have clinical response to unwanted with factors such as staying up late, no *Trung Tâm Huyết Học – Truyền Máu Thái Nguyên, **Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Tác giả liên lạc: ThS.BS Nguyễn Kiều Giang, ĐT: 0983.171.276, Email: Drgiangk27@gmail.com Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 428 breakfast, little sleep (less than 6 hours), anxious / nervous when donating blood. Conclusions: There are relating between blood donors have clinical response to unwanted with factors such as staying up late, no breakfast, little sleep (less than 6 hours), anxious / nervous when donating blood. Key word: Clinical response to unwanted, blood donor. ĐẶT VẤN ĐỀ Đảm bảo an toàn cho người hiến máu là một trong những nội dung quan trọng của an toàn truyền máu. Trong đó việc dự phòng, phát hiện sớm, xử lý đúng và kịp thời những phản ứng lâm sàng không mong muốn xảy ra ở người hiến máu là một biện pháp rất quan trọng. Phản ứng lâm sàng không mong muốn (PƯLSKMM) ở người hiến máu là những biểu hiện lâm sàng xuất hiện do sự tác động của việc hiến máu trong và sau khi hiến máu. Thực chất đây là những phản ứng của cơ thể trước việc mất máu hoặc những tác động từ việc hiến máu. Phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu được chia làm 3 mức độ: nhẹ, trung bình và nặng. Sự xuất hiện những phản ứng này là ngoài sự mong đợi của người thầy thuốc cũng như của chính người hiến máu. Mặc dù chúng ta đã thực hiện đúng các quy trình kỹ thuật trong việc tuyển chọn, khám sức khoẻ và chăm sóc người hiến máu, việc xảy ra các PƯLSKMM ở người hiến máu vẫn có thể xảy ra tại các điểm hiến máu. Nhằm góp phần đảm bảo an toàn cho người hiến máu, loại trừ các nguyên nhân gây ra các PƯKSKMM ở người hiến máu tình nguyện, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài này nhằm mục tiêu sau: 1. Xác định tỷ lệ xảy ra các PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện tại Trung tâm Huyết học- Truyền máu Thái Nguyên trong quá trình tham gia hiến máu. 2. Xác định một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến sự xuất hiện các PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện. ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu 5000 người hiến máu tình nguyện tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu Thái Nguyên và các điểm hiến máu lưu động trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Thời gian và địa điểm nghiên cứu Thời gian: Từ 01/2010 đến 9/2010 Địa điểm: Trung tâm Huyết học -Truyền máu Thái Nguyên Phương pháp nghiên cứu - Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang. - Cách chọn mẫu: + Tình nguyện đăng ký hiến máu. + Có đủ điều kiện sức khoẻ theo quy định, được tư vấn, khám tuyển, đủ điều kiện hiến máu và tham gia hiến máu theo đúng các quy trình. Chỉ tiêu nghiên cứu Tiêu chuẩn đánh giá mức độ xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu trong quá trình tham gia hiến máu: + Mức độ nhẹ: Hồi hộp, lo lắng, nhợt nhạt, cảm giác nóng bừng, vã mồ hôi... + Mức độ trung bình: Mất nhận biết (ngất xỉu), thở nhanh nông (trên 28 lần/phút)... + Mức độ nặng: Co giật, đại tiểu tiện không tự chủ, trụy tim mạch. Kỹ thuật thu thập số liệu Phỏng vấn trực tiếp và sử dụng bảng hỏi để tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng tới sự xuất hiện các PƯLSKMM. Xử lý số liệu Thống kê và xử lý số liệu trên phần mềm Epi info 6.0. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Số lượng và tỷ lệ người hiến máu theo hai giới Tỷ lệ giữa nam và nữ tham gia hiến máu không có sự khác biệt ( p > 0,05). Tỷ lệ hiến máu nhắc lại chung cho hai giới là 23,42%. Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 429 Bảng 1 Số lượng và tỷ lệ người hiến máu theo giới Nam Nữ Tổng số Giới Đối tượng n % n % n % Số người hiến máu 2590 0,52 2410 0,48 5000 100 Hiến máu lần đầu 1934 74,67 1895 78,63 3829 76,58 Hiến máu nhắc lại 656 25,3 515 21,37 1171 23,42 P > 0,05 Tỷ lệ xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu Bảng 2: Tỷ lệ xuất hiện PƯLSKMM ở hai giới Nam Nữ Tổng số Giới Phản ứng n % n % n % Có phản ứng 45 1,74 75 3,10 120 2,40 Không phản ứng 2545 98,26 2335 96,9 4880 97,6 Tổng số 2590 100 2410 100 5000 100 P < 0,05 Nhận xét: Tỷ lệ xuất hiện phản ứng ở người hiến máu (cả hai giới) là 2,4%. Tỷ lệ theo giới gặp ở nữ (3,10%) cao hơn so với tỷ lệ xuất hiện phản ứng ở nam (1,74%), sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p < 0,05. Bảng 3: Tần suất xuất hiện những biểu hiện lâm sàng ghi nhận được ở người hiến máu tình nguyện có PƯLSKMM STT Biểu hiện lâm sàng (n = 120) Số trường hợp (n) Tỷ lệ (%) 1 Hồi hộp, lo lắng 86 73,0 2 Cảm giác nóng bừng 85 71,2 3 Nhợt nhạt, vã mồ hôi 72 60,4 4 Mạch nhanh (tăng thêm 10lần/phút) 62 51,6 5 Thở nhanh 54 45,2 6 Nhịp thở > 28lần/phút 54 45,3 7 Buồn nôn 42 35,1 8 Cảm giác ớn lạnh 34 28,0 9 Bủn rủn chân tay 32 26,5 10 Cảm thấy khó thở 15 12,8 11 Xỉu 10 8,7 12 Tê đầu chi 11 8,8 13 Nôn 3 2,5 14 Co giật 1 0,8 15 Tiểu tiện không tự chủ 1 0,8 Nhận xét: Các biểu hiện thường gặp ở người hiến máu tình nguyện có PƯLSKMM là hồi hộp lo lắng sau khi hiến máu, cảm giác nóng bừng, nhợt nhạt vã mồ hôi, mạch nhanh. Chúng tôi chỉ gặp 1 trường hợp xuất hiện phản ứng co giật ở nữ, 1 trường hợp tiểu tiện không tự chủ ở nam. Bảng 4: Tỷ lệ các mức độ phản ứng Mức độ Nhẹ Trung bình Nặng n % n % n % Xuất hiện phản ứng (n = 120) 106 88,33 12 10,0 2 1,67 Nhận xét: Trong tổng số người có PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện chủ yếu gặp phản ứng ở mức độ nhẹ (88,33%), mức độ trung bình là 10 % và mức độ nặng chỉ gặp 02 trường hợp (1,67%). Tìm hiểu một số yếu tố có liên quan tới việc xảy ra PƯLSKMM Bảng 5: Tỷ lệ xuất hiện phản ứng ở những lần hiến máu khác nhau Lần HM Xuất hiện PƯ Lần đầu (n =3829) Lần 2 (n =719) Lần 3 (n= 324 ) >3 lần (n= 128) Tổng số (n = 5000) n 109 7 3 1 120 % 2,84 0,97 0,93 0,78 2,40 Nhận xét: Trong số những người hiến máu tình nguyện có PƯLSKMM, gặp tỷ lệ cao nhất ở người hiến máu lần đầu (2,84%), tỷ lệ này giảm rõ rệt ở các lần hiến máu sau. Gặp 01 người đã hiến máu 3 lần có phản ứng mức độ nhẹ. Không gặp trường hợp nào có phản ứng ở những người đã hiến máu > 3 lần. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu khác về việc xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện(3). Bảng 6: Liên quan giữa lượng máu hiến, thời điểm hiến máu với sự xuất hiện phản ứng Đang hiến máu Sau khi lấy máu Thời điểm xuất hiện PƯ Lượng máu hiến n % n % P Đơn vị 250ml (n=69) 20 29,0 49 71,0 Đơn vị 350ml (n=51) 14 27,5 37 72,5 >0,05 Tổng số (n=120) 34 28,3 86 71,7 Nhận xét: Phản ứng gặp chủ yếu vào thời điểm sau khi đã hoàn tất việc lấy máu (72%). Không có sự khác biệt về tỷ lệ xuất hiện phản Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 430 ứng giữa người hiến 250ml máu so với người hiến 350ml máu. Một số yếu tố thuộc về người hiến máu có liên quan tới việc xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện Tìm hiểu một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến người tham gia hiến máu như: không ăn sáng, thức khuya/ngủ ít, hồi hộp, lo lắng khi hiến máu, nhìn thấy máu chảy ra, có tiền sử ngất, nhìn thấy người khác xỉu/ngất, chúng tôi thu được kết quả sau: Bảng 7: Một số yếu tố nguy cơ tới việc xuất hiện các PƯLSKMM Số trường hợp PƯLSKMM Các yếu tố nguy cơ (n) Tỷ lệ (%) Không ăn sáng 103 85,8 Thức khuya/thiếu ngủ trước khi hiến máu (ngủ <6giờ) 89 74,2 Hồi hộp, lo lắng, sợ 54 45,0 (n = 120) Nhìn thấy người khác xỉu/ngất 15 12,5 Nhận xét: Trong tổng số 120 trường hợp có PƯLSKMM, tỷ lệ không ăn sáng chiếm cao nhất (85,8%), nhìn thấy người khác xỉu/ngất chiếm tỷ lệ thấp nhất (12,5%) BÀN LUẬN Trong những năm vừa qua, phong trào hiến máu tình nguyện trong cả nước đang có những bước phát triển mạnh mẽ, Trung tâm Huyết học - Truyền máu Thái Nguyên từ khi được thành lập, nguồn nhân lực, các kỹ thuật và trang thiết bị đã được đầu tư và phát triển đặc biệt trong lĩnh vực truyền máu. Số lượng máu thu gom và tỷ lệ máu thu gom từ người hiến máu tình nguyện của Trung tâm đã tăng lên nhanh chóng qua từng năm. Năm 2010, sau 9 tháng với trên 30 lần tổ chức hiến máu tình nguyện tại các điểm hiến máu, lượng máu thu gom đạt trên 5000 đơn vị. Tỷ lệ xuất hiện PƯLSKMM trong nghiên cứu của chúng tôi là 2,4% cao hơn tỷ lệ của Ngô Mạnh Quân - Viện huyết học truyền máu Trung ương (2,06%) ở người hiến máu tình nguyện(1). Có sự khác biệt trên theo chúng tôi là do đối tượng vận động hiến máu của tác giả Ngô Mạnh Quân chủ yếu là lực lượng học sinh sinh viên học tập trên địa bàn Hà Nội nơi có phong trào hiến máu, vận động hiến máu tình nguyện phát triển mạnh, các đối tượng đã được tuyên truyền vận động kỹ hơn còn ở nghiên cứu của chúng tôi trên các đối tượng là đoàn viên thanh niên trong các trường Đại học, Cao đẳng thuộc Đại học Thái Nguyên, các cơ sở đoàn trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Một địa bàn thuộc miền núi phía Bắc, còn nhiều khó khăn về địa lý, cơ sở vật chất, con người, nên công tác tuyên truyền vận động hiến máu tình nguyện còn có những hạn chế nhất định. Trong 120 đối tượng có PƯLSKMM chúng tôi gặp đầy đủ các biểu hiện lâm sàng theo mô tả của WHO(4). Các trường hợp có phản ứng chủ yếu ở mức độ nhẹ ( 88,3% - Bảng 4). Theo WHO khuyến cáo, hiến máu tình nguyện đúng theo hướng dẫn của thầy thuốc hoàn toàn không ảnh hưởng tới sức khoẻ, đôi khi có một số phản ứng ở người hiến máu nhưng thường ở mức độ nhẹ(4). Tỷ lệ xuất hiện PƯLSKMM giảm dần theo các lần hiến máu (Bảng 5). Theo chúng tôi do những đối tượng đã tham gia hiến máu họ đã được tư vấn đầy đủ hơn từ nhân viên y tế ở các lần hiến máu trước, đã được tự trải nghiệm và thấy hiến máu hoàn toàn không ảnh hưởng đến sức khoẻ. Tỷ lệ xuất hiện phản ứng ở người hiến 250ml so với người hiến 350ml máu không có sự khác biệt (p > 0,05) có lẽ do việc hiến 350ml chủ yếu được thực hiện ở người hiến máu nhắc lại, được tư vấn kỹ trước khi hiến máu(2). PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện có một số yếu tố nguy cơ như thức khuya, không ăn sáng, ngủ ít, hồi hộp/ lo lắng trước khi hiến máu. Bảng 7 cho thấy trong 120 người có PƯLSKMM hầu hết đều có yếu tố nguy cơ, thường có phối hợp 2-3 yếu tố nguy cơ trên 1 trường hợp. Chính vì vậy việc tuyên truyền hướng dẫn sâu rộng đến tất cả các đối tượng hiến máu về chế độ sinh hoạt trước khi đi hiến máu là vô cùng quan trọng và cần thiết nhằm đảm bảo sức khoẻ cho người hiến máu. Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 431 KẾT LUẬN Qua nghiên cứu 5000 trường hợp hiến máu tình nguyện tại các điểm hiến máu cố định và lưu động tại Thái Nguyên, chúng tôi rút ra kết luận sau: - Tần suất xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu tình nguyện là 2,4% trong đó chủ yếu ở mức độ nhẹ (88,3%). PƯLSKMM gặp ở nữ (3,1%) cao hơn so với nam (1,8 %), phản ứng thường xảy ra sau khi đã hoàn thành việc lấy máu (72 %). Không có sự khác biệt về tỷ lệ xảy ra phản ứng ở nhóm hiến 250ml so với nhóm hiến 350ml máu. - Có một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến sự xuất hiện PƯLSKMM ở người hiến máu như: thức khuya, không ăn sáng, ngủ ít (dưới 6 giờ), lo lắng/hồi hộp khi hiến máu. KHUYẾN NGHỊ - Giúp người hiến máu chuẩn bị tốt về mặt tâm lý, thể chất trước khi hiến máu và thực hiện tốt công tác tư vấn, động viên, chăm sóc người hiến máu trong suốt quá trình tham gia hiến máu là biện pháp quan trọng nhằm giảm thiểu sự xuất hiện những PƯLSKMM, đặc biệt là ở người hiến máu lần đầu, người hiến máu là nữ. - Cần có hướng mở rộng và tiếp tục nghiên cứu sâu hơn nhằm tìm hiểu sự xuất hiện những PƯLSKMM ở đông đảo các đối tượng người hiến máu, qua đó góp phần hoàn thiện quy trình chẩn đoán, xử trí những phản ứng này ngay tại các điểm hiến máu, nhất là hiến máu ngoại viện; đồng thời tìm hiểu những yếu tố tác động nhằm tiếp tục đề xuất những giải pháp để hạn chế sự xuất hiện những phản ứng này. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đỗ Trung Phấn, Ngô Mạnh Quân và cộng sự (2001), “Vận động hiến máu nhắc lại một biện pháp đảm bảo an toàn truyền máu có hiệu quả”, Kỷ yếu công trình nghiên cứu khoa học Huyết học – Truyền máu 1999-2001, Nhà xuất bản Y học, 274-280 2. Duraisamy G. (2007), “National blood transfusion programme and transfusion transmitted in Malaysia”, The 18th Asia Pacific regional congress international society of blood transfusion, Beijing China, 19-20. 3. Nguyễn Đức Thuận, Ngô Mạnh Quân, Nguyễn Anh Trí (2008), “Nghiên cứu phát triển nguồn người hiến máu có chất lượng, thường xuyên và an toàn từ Tỉnh Vĩnh Phúc cung cấp cho Trung tâm truyền máu khu vực Hà Nội”, Tạp chí Y học Việt Nam - Tháng 3 số 2/2008, 652-656. 4. WHO BCT/01.03 (2009), “Stories and souvenirs from World Health day 2009 together with useful informational blood safety”, Safe blood starts with me! Blood saves lives!, Original English, 20-107.