Nghiên cứu thực trạng suy dinh dưỡng thiếu protein, năng lượng ở trẻ em dưới 5 tuổi tại hai xã của huyện phú lương tỉnh Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y KHOA - ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN LƢƠNG THỊ THU HÀ NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG SUY DINH DƢỠNG THIẾU PROTEIN, NĂNG LƢỢNG Ở TRẺ EM DƢỚI 5 TUỔI TẠI HAI XÃ CỦA HUYỆN PHÚ LƢƠNG TỈNH THÁI NGUYÊN. LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC DỰ PHÒNG THÁI NGUYÊN-2008 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y KHOA - ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN -- -- LƢƠNG THỊ THU HÀ NGHÊN CỨU THỰC TRẠNG SUY DINH DƢỠNG THIẾU PROTEIN, NĂNG LƢỢNG Ở TRẺ EM DƢỚI 5 TUỔI TẠI HAI XÃ CỦA HUYỆN PHÚ LƢƠNG TỈNH THÁI NGUYÊN. Chuyên ngành: Y học dự phòng Mã số: 60.72.73 LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC DỰ PHÒNG Hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Văn Sơn THÁI NGUYÊN - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Bước sang ngưỡng cửa của thế kỷ 21, không chỉ riêng nước ta mà nhiều nước trên thế giới vẫn đang phải tiếp tục đương đầu với thách thức của tình trạng nghèo và suy dinh dưỡng (SDD). SDD là tình trạng cơ thể thiếu prôtein, năng lượng và các vi chất dinh dưỡng. Bệnh thường gặp nhiều nhất ở trẻ em dưới 5 tuổi, biểu hiện ở những mức độ khác nhau, không những gây ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất, tâm thần và vận động của trẻ, mà còn ảnh hưởng đến sức lao động của xã hội sau này, trường hợp nặng có thể dẫn tới tử vong. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính có khoảng 500 triệu trẻ em bị suy dinh dưỡng trên toàn cầu, trong đó 150 triệu trẻ em ở Châu Á, chiếm 44% tổng số trẻ em dưới 5 tuổi (trích dẫn từ tài liệu [4]). Tại Việt Nam, theo kết quả điều tra của Viện Dinh dưỡng (2007), tỷ lệ SDD của trẻ em dưới 5 tuổi chung trong toàn quốc là 21,2%. Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX và lần thứ X đã đề ra chỉ tiêu giảm tỷ lệ suy dinh dưỡng xuống dưới 20% vào năm 2010 [15]. Tuy nhiên, ở nước ta hiện nay tỷ lệ SDD, đặc biệt là SDD thấp còi là khá cao và có sự chênh lệch nhiều giữa các địa phương, thiếu vi chất dinh dưỡng giảm chưa bền vững, nhiều vùng nghèo còn xảy ra tình trạng đói ăn, thiếu thực phẩm rất bức xúc. Đây cũng là một trở lực quan trọng của phát tri ển và hội nhập, nên rất cần phải đưa ra các giải pháp cụ thể phòng chống suy dinh dưỡng cho các vùng khó khăn, tập trung ưu tiên cho những vùng có tỷ lệ SDD cao là rất cần thiết. Phú Đô, Yên Lạc là hai xã vùng miền núi của huyện Phú Lương. Đời sống kinh tế của người dân ở đây còn gặp nhiều khó khăn, công tác thực hiện chương trình suy dinh dưỡng của trẻ em dưới 5 tuổi đã và đang được thực hiện song hiệu quả còn chưa cao. Thực trạng suy dinh dưỡng trẻ em ở đây ra sao? Yếu tố nào ảnh hưởng đến tình trạng suy dinh dưỡng đó? Để tìm hiểu vấn đề này, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài này với mục tiêu: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 1. Xác định tỷ lệ suy dinh dưỡng thiếu protein, năng lượng ở trẻ em dưới 5 tuổi tại 2 xã Phú Đô và Yên Lạc của huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên. 2. Xác định một số yếu tố nguy cơ gây suy dinh dưỡng nhẹ cân ở trẻ em. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Chƣơng 1 TỔNG QUAN 1.1. Khái niệm chung về dinh dƣỡng 1.1.1. Dinh dưỡng Dinh dưỡng là tình trạng cơ thể được cung cấp đầy đủ, cân đối các thành phần dinh dưỡng, đảm bảo cho sự phát triển toàn vẹn, tăng trưởng của cơ thể để đảm bảo chức năng sinh lý và tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội [11]. 1.1.2. Tình trạng dinh dưỡng Tình trạng dinh dưỡng là tập hợp các đặc điểm về chức phận, cấu trúc và hoá sinh, phản ánh mức đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng của cơ thể. Tình trạng dinh dưỡng là kết quả tác động của một hay nhiều yếu tố như: tình trạng an ninh thực phẩm hộ gia đình, thu nhập thấp, điều kiện vệ sinh môi trường, công tác chăm sóc trẻ em, gánh nặng công việc lao động của bà mẹ... Tình trạng dinh dưỡng tốt phản ánh sự cân bằng giữa thức ăn ăn vào và tình trạng sức khoẻ. Khi cơ thể có tình trạng dinh dưỡng không tốt (thiếu hoặc thừa dinh dưỡng) là thể hiện có vấn đề sức khoẻ hoặc dinh dưỡng hoặc cả hai. 1.1.3. Suy dinh dưỡng Suy dinh dưỡng là tình trạng cơ thể thiếu protein, năng lượng và các vi chất dinh dưỡng. Bệnh hay gặp ở trẻ em dưới 5 tuổi, biểu hiện ở nhiều mức độ khác nhau, nhưng ít nhiều đều có ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất, tinh thần và vận động của trẻ [32]. Tuỳ theo sự thiếu hụt các chất dinh dưỡng mà suy dinh dưỡng biểu hiện các thể, các hình thái khác nhau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 - Thiếu dinh dưỡng protein, năng lượng Thiếu protein, năng lượng là tình trạng chậm lớn, chậm phát triển, do chế độ ăn không đảm bảo nhu cầu protein và năng lượng, tình trạng kèm theo là các bệnh nhiễm khuẩn [33]. Về hình thái: suy dinh dưỡng thể teo đét (Marasmus) thường gặp nhất. Đó là hậu quả của một chế độ ăn thiếu cả năng lượng và protein hoặc do cai sữa quá sớm hoặc do trẻ ăn bổ sung không hợp lý. Suy dinh dưỡng thể phù (Kwashiorkor) ít gặp hơn thể teo đét, thường là do chế độ ăn quá nghèo protit nhưng tạm đủ các chất gluxit. Ngoài ra có thể phối hợp giữa Marasmus và Kwashiorkor khi trẻ có biểu hiện gầy đét nhưng có phù. - Thiếu vi chất dinh dưỡng Các bệnh thiếu vi chất dinh dưỡng là một vấn đề quan trọng của sức khoẻ cộng đồng trong thập kỷ này, đựơc gọi là ''nạn đói tiềm ẩn'' vì khác với nạn đói thông thường. Thiếu vi chất dinh dưỡng không gây nên cảm giác đói khát, nhưng hậu quả của nó vô cùng lớn lao đối với sức khoẻ. Vì vậy, phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng còn mang một ý nghĩa lớn cả về sản xuất, năng lực học hành, là một chiến lược vì sức khoẻ và phát triển [11]. Các nghiên cứu gần đây về ảnh hưởng của thiếu vi chất dinh dưỡng đến suy dinh dưỡng thể thấp còi, đặc biệt đáng chú ý là ảnh hưởng do thiếu kẽm, sắt, vitamin A và thiếu iốt [30]. Thiếu vitamin A là một trong những bệnh dinh dưỡng quan trọng nhất ở trẻ em vì nó gây ra những tổn thương ở mắt mà hậu quả có thể dẫn tới mù, đồng thời thiếu vitamin A làm tăng nguy cơ mắc bệnh nhiễm trùng và tử vong. Tầm quan trọng của thiếu vitamin A và bệnh khô mắt đã được chứng minh bằng các số liệu trong các bệnh viện và các cuộc điều tra dịch tễ học tại cộng đồng. Từ năm 1985 đến năm 1995, Viện Dinh dưỡng phối hợp với Viện Mắt Trung ương tiến hành điều tra trên diện rộng về thiếu vitamin A và bệnh khô mắt cho thấy: tỷ lệ mắc bệnh nói chung là 0,72%, trong đó tỷ lệ mắc bệnh có thể hoạt tính có tổn thương giác mạc là 0,07% (trích dẫn từ [33]). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 Thiếu máu dinh dưỡng là tình trạng bệnh lý xảy ra khi hàm lượng hemoglobin trong máu xuống thấp hơn ngưỡng quy định do thiếu một hay nhiều chất dinh dưỡng cần thiết cho quá trình tạo máu vì bất cứ lý do gì. Thiếu máu là một trong những vấn đề mang ý nghĩa sức khoẻ cộng đồng phổ biến nhất ở các nước đang phát triển. Các đối tượng có nguy cơ bị thiếu máu cao nhất là phụ nữ có thai và trẻ em. Thiếu máu gây ảnh hưởng tới sự phát triển trí tuệ, tăng trưởng, giảm khả năng hoạt động thể lực và tăng nguy cơ mắc bệnh [57]. Năm 1995, cuộc diều tra toàn quốc của Viện Dinh dưỡng với sự hỗ trợ của Tổ chức UNICEF và trung tâm giám sát bệnh Hoa Kỳ đã cho thấy tỷ lệ thiếu máu ở trẻ em từ 6 - 24 tháng là 60,5%, trẻ em từ 2 - 5 tuổi là 29,8% [10] Thiếu iốt: là một vấn đề lớn hiện nay của nhân loại, là nạn đói ''tiềm ẩn'' có ý nghĩa toàn cầu [15], [34]. Chính vì vậy mà ở nhiều diễn đàn quốc tế, người ta đã đề ra mục tiêu và kêu gọi các quốc gia tích cực hành động để loại trừ ''nạn đói dấu mặt''. Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới, hiện nay có hơn 100 quốc gia có rối loạn thiếu iốt, khoảng 1,5 tỷ người sống trong vùng thiếu hụt iốt hoặc có nguy cơ bị rối loạn do thiếu hụt iốt. Trong đó có hơn 100 triệu người bị trứng ''đần độn'' do thiếu iốt. Việt Nam nằm trong vùng có sự thiếu hụt iốt. Năm 1994 và 1995 cuộc điều tra về thiếu hụt iốt trên toàn quốc cho thấy 94% dân số Việt Nam sống trong vùng thiếu hụt iốt. Vùng đồng bằng sông Cửu Long tỷ lệ mắc biếu cổ là 18%, vùng đồng bằng Sông Hồng từ 10 - 30 % [18]. Ngoài ra, ngày nay người ta đã biết cơ thể của trẻ em và người lớn ở nhiều nước trên thế giới bị thiếu kẽm, đồng thời có thể được coi là vấn đề sức khoẻ cộng đồng quan trọng. Thiếu kẽm có thể ảnh hưởng đến thai nghén, cân nặng sơ sinh và làm cho cơ thể trẻ em kém phát triển, làm giảm khả năng miễn dịch của cơ thể và làm tăng tỷ lệ mắc các bệnh nhiễm khuẩn. Ở Việt Nam tình trạng thiếu kẽm vẫn chưa được nghiên cứu nhiều. Bên cạnh đó tình trạng thiếu vitamin B1 gây bệnh tê phù cũng đươc ghi nhận rải rác ở một số địa phương vào những năm đầu của thế kỷ 20. Tuy nhiên, bệnh xảy ra trong những điều kiện nhất định (sau lũ lụt, lúa bị ngập Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 lâu trong nước, dùng gạo xay sát quá kỹ, giai đoạn giáp hạt). Thời gian gần đây bệnh ít được ghi nhận, mặc dù ở một số địa phương, bệnh viêm đa dây thần kinh không rõ nguyên nhân có một số triệu chứng tương tự thiếu vitamin B1 đang được tìm hiểu [18]. Có thể nói SDD bao gồm nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau, nhưng tình trạng suy dinh dưỡng thiếu protein, năng lượng là thường gặp nhất. Do đó, nghiên cứu của chúng tôi sẽ tập trung vào tình trạng suy dinh dưỡng ở dạng này. 1.1.4. Nguyên nhân và các yếu tố liên quan đến tình trạng suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi Có rất nhiều yếu tố có liên quan đến tình trạng suy dinh dưỡng thiếu protein, năng lượng ở trẻ em dưới 5 tuổi, trong đó thực phẩm, sức khoẻ và chăm sóc là bộ ba các thành tố thiết yếu trong chiến l ược phòng chống suy dinh dưỡng ở trẻ em. Nguyên nhân trực tiếp của suy dinh dưỡng trẻ em gồm ăn uống không hợp lý và bệnh tật: - Khẩu phần ăn Các số liệu điều tra riêng về khẩu phần ăn của người lớn và trẻ em cho thấy chế độ ăn đóng vai trò quan trọng dẫn tới tình trạng suy dinh dưỡng ở Việt Nam. Nhìn chung, khẩu phần ăn ở cả người lớn và trẻ em nước ta còn ở mức thấp so với các nước trong khu vực [21]. Đối với trẻ em trên 2 tuổi thì hầu hết các gia đình cho trẻ ăn cơm cùng bữa cơm với gia đình, nhưng số bữa ăn hàng ngày thấp (trung bình 3 bữa/ngày). Ngay ở nhóm trẻ 24-36 tháng tuổi cũng chỉ có 17,5% được ăn 3 bữa/ ngày. Tần xuất xuất hiện các thực phẩm như thịt, cá, trứng, sữa trong bữa ăn của trẻ thấp, thường do điều kiện kinh tế gia đình hoặc do hiểu biết của bà mẹ về chăm sóc dinh dưỡng trẻ em còn quá hạn chế (trích dẫn từ [21]). Kết quả nghiên cứu của Nguyễn Xuân Ninh tại Đồng Hỷ Thái Nguyên năm 2004 cho thấy c hỉ có 25% bà mẹ kể được bốn nhóm thực phẩm cần thiết phải bổ sung cho trẻ [17]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 - Bệnh tật Thiếu dinh dưỡng và bệnh nhiễm trùng ở trẻ em gây ảnh hưởng tới sự phát triển chung của trẻ trong thời gian dài. Ở các nước đang phát triển, sự lưu hành của các bệnh nhiễm trùng, thiếu dinh dưỡng và tử vong ở trẻ em cao hơn ở các nước phát triển. Thiếu máu có thể do nguyên nhân thiếu dinh dưỡng, mắc các bệnh nhiễm trùng và do mất máu. Thiếu sắt là nguyên nhân chính của 50% các trường hợp thiếu máu [60]. Thiếu một số các vi chất dinh dưỡng khác như vitamin nhóm B (B6, B12, riboflavin) và axit folic cũng có thể gây thiếu máu [37]. Nhiễm ký sinh trùng đường ruột cũng là nguyên nhân quan trọng gây ra SDD, thiếu máu ở trẻ em. Một số nghiên cứu về nhiễm giun ở trẻ em cho thấy tỷ lệ nhiễm giun rất cao (khoảng 60-95%) với các loại giun chủ yếu là giun đũa và giun móc. Nhiễm các loại giun cũng là vấn đề cần được nghiên cứu để tìm ra các giải pháp phù hợp. Nhiễm ký sinh trùng đường ruột là một vấn đề sức khoẻ cộng đồng ở các nước đang phát triển do điều kiện vệ sinh môi trường không đảm bảo. Nhiễm giun làm cho trẻ chán ăn, giảm hấp thu các chất dinh dưỡng, thiếu máu, và gây ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng của trẻ. Nhiễm ký sinh trùng đường ruột với cường độ cao và trong một thời gian dài có thể gây suy dinh dưỡng như thấp còi, nhẹ cân và ở những trường hợp nặng có thể gây tử vong [3 ]. Nghiên cứu của Casapía P và CS tại Belen, Peru [41] và Diouf S và CS ở vùng nông thôn Senegal [44] đã đưa ra mối liên quan giữa nhiễm ký sinh trùng đường ruột và SDD trẻ em. Nguyên nhân gốc rễ của suy dinh dưỡng trẻ em đó là nghèo đói và thiếu kiến thức. Đói nghèo chủ yếu rơi vào những hộ gia đình có trình độ học vấn thấp, khó có cơ hội tiếp xúc với thông tin và với các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ. Mặt khác, phần lớn các hộ gia đình nghèo, nhất là vùng nông thôn và miền núi lại thường sinh nhiều con. Vì gia đình đông con nên chế độ dinh dưỡng, khẩu phần ăn của trẻ không được đảm bảo. Chính điều này lại tạo nên vòng luẩn quẩn của đói nghèo khó giải quyết. Bên cạnh đó còn có một số nguyên nhân cơ bản tác động đến tình trạng dinh dưỡng của trẻ em như tiềm năng của đất nước, cơ cấu kinh tế xã hội, đường lối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 chính sách của mỗi quốc gia [12]. Mỗi yếu tố ảnh hưởng đến công tác chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ trẻ em có những nét riêng biệt trên mỗi vùng miền, mỗi địa phư- ơng, mỗi nước. Một số tác giả như Al - Hashem F. H [39], Diouf S và CS [44] cũng đưa ra nhận định, SDD có sự khác nhau ở các vùng, các địa phương. Trẻ em bị suy dinh dưỡng nếu không được chăm sóc sẽ có thể dẫn đến tử vong. Theo tài liệu của Tổ chức Y tế Thế giới, trong số 11,6 triệu trường hợp tử vong hàng năm ở trẻ em dưới 5 tuổi tại các nước đang phát triển thì 6,3 triệu (54%) có liên quan đến thiếu dinh dưỡng [64]. Nguyên nhân của suy dinh dưỡng và tử vong có thể tổng hợp như sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Biểu hiện SUY DINH DƢỠNG VÀ TỬ VONG Nguyên nhân trực tiếp Nguyên nhân Thiếu an ninh Chăm sóc Thiếu dịch quan trọng LTTP BMTE vụ y tế ở hộ gia đình chƣa tốt VS môi trƣờng Cơ quan Nhà nƣớc và tổ chức xã hội Thƣợng tầng kiến trúc về chính trị và tƣ tƣởng Nguyên nhân cơ bản Cơ cấu kinh tế Tiềm năng nguồn lực Nguồn UNICEF (1990) Thiếu ăn Bệnh tật Hình 1.1. Mô hình nguyên nhân suy dinh dưỡng và tử vong ở trẻ em [5] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 1.2. Phƣơng pháp đánh giá tình trạng dinh dƣỡng trẻ em dƣới 5 tuổi Trẻ em dưới 5 tuổi nếu được nuôi dưỡng hợp lý và điều kiện sống hợp vệ sinh thì khả năng phát triển không khác nhau giữa các chủng tộc. Theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới, các chỉ tiêu thường dùng để đánh giá tình trạng dinh dưỡng là cân nặng theo tuổi (W/A), chiều cao theo tuổi (H/A), cân nặng theo chiều cao (W/H). Thiếu dinh dưỡng được ghi nhận khi các chỉ tiêu nói trên thấp hơn hai độ lệch chuẩn (dưới - 2SD) so với quần thể tham khảo NCHS (National Center For Health Statistics) của Hoa Kỳ. Bảng 1.2. Phân loại mức độ thiếu dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi Chỉ tiêu Phân loại Cân nặng/ tuổi (Nhẹ cân W/A) Chiều cao/ tuổi (Thấp còi H/A) Cân nặng/ chiều cao (Gầy còm W/H) Bình thường - 2SD - 2SD - 2SD Suy dinh dưỡng Độ I Độ II Độ III < - 2SD Từ <-2SD đến - 3SD Từ <-3SD đến - 4SD Dưới - 4SD < - 2SD Từ <-2SD đến - 3SD Dưới - 3SD < - 2SD - Đánh giá kết quả: + Cân nặng theo tuổi thấp dưới -2SD: phản ánh tình trạng suy dinh dưỡng thể nhẹ cân (Underweight). Đây là chỉ tiêu được dùng sớm nhất, phổ biến nhất và tiện dụng cho phép nhận định tình trạng dinh dưỡng nói chung, song có nhược điểm là không phân biệt được suy dinh dưỡng mới xảy ra hay kéo dài đã lâu. + Chỉ tiêu chiều cao theo tuổi thấp dưới -2SD phản ánh tình trạng thiếu dinh dưỡng kéo dài hoặc SDD trong quá khứ làm cho đứa trẻ bị còi cọc (thể thấp còi - Stunting). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 + Cân nặng theo chiều cao thấp so với điểm ngưỡng dưới -2SD theo quần thể tham khảo NCHS phản ánh SDD ở thời điểm hiện tại, mới xảy ra làm cho đứa trẻ bị ngừng lên cân, tụt cân, trở nên gày còm (Wasting). Bảng 1.3. Phân loại mức độ thiếu dinh dưỡng ở cộng đồng trẻ em dưới 5 tuổi Chỉ tiêu Mức độ thiếu dinh dƣỡng theo tỷ lệ % Thấp Trung bình Cao Rất cao Thấp còi (Stunting) < 20 20 - 29 30 - 39 40 Nhẹ cân (Underweight) < 10 10 - 19 20 - 29 30 Gầy còm (Wasting) < 5 5 - 9 10 - 14 15 1.3. Phƣơng pháp đánh giá khẩu phần dinh dƣỡng của trẻ em dƣới 5 tuổi 1.3.1. Phân nhóm thực phẩm [33] - Xếp theo 4 nhóm thực phẩm Nhóm I: nhóm giàu gluxit bao gồm các loại lương thực như gạo, ngô, khoai, mì... là nguồn cung cấp năng lượng chủ yếu cho bữa ăn. Nhóm II: nhóm giàu chất đạm gồm các thức ăn nguồn gốc động vật như thịt, cá, trứng, sữa... và nguồn thức ăn nguồn gốc thực vật như đậu, đỗ đặc biệt là đậu tương. Nhóm III: nhóm giàu chất béo gồm mỡ, bơ, dầu ăn và các chất có nhiều dầu như vừng, lạc. Nhóm IV: nhóm rau, quả cung cấp vitamin, chất khoáng, chất xơ. 1.3.2. Tính thành phần các chất dinh dưỡng trong khẩu phần - Thành phần các chất dinh dưỡng trong mỗi loại thực phẩm được tính theo công thức [2]: Số gam thực phẩm x hàm lượng X (tra bảng) Lượng chất X= 100 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 Ví dụ: Tính giá trị dinh dưỡng trong 500g gạo: 500 x 7,9 Số gam Protit = = 39,7g 100 1.3.3. Tính tỷ lệ cân đối các chất dinh dưỡng [2] - Cân đối giữa các chất sinh năng lượng. Số gam protit x 4,1 x 100 + Tỷ lệ % năng lượng do protit cung cấp = Calo chung Số gam lipit x 9,3 x 100 + Tỷ lệ % năng lượng do lipit cung cấp = Calo chung Số gam gluxit x 4,1 x 100 + Tỷ lệ % năng lượng do gluxit cung cấp = Calo chung - Cân đối trong bản thân các chất sinh năng lượng. Số gam protit động vật x 100 + Tỷ lệ % protit động vật/ protit chung = Số gam protit chung Số gam lipit thực vật x 100 + Tỷ lệ % lipit thực vật/lipit chung = Số gam lipit chung - Cân đối giữa vitamin nhóm B với năng lượng Số mg vitamin x 100 + Vitamin nhóm B (B1, B2, PP )/100 Kcalo = Calo chung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 - Cân đối giữa các chất khoáng. Số mg Ca + Tỷ lệ Ca/P = Số mg P 1.3.4. Đánh giá mức đáp ứng nhu cầu của khẩu phần [2]. Kết quả tính toán được x 100 Mức đáp ứng nhu cầu đề nghị(%) = Nhu cầu đề nghị Số calo khẩu phần x 100 Ví dụ: Mức đáp ứng nhu cầu về năng lượng = Số calo nhu cầu 1.4. Tình hình suy dinh dƣỡng trẻ em dƣới 5 tuổi 1.4.1. Tình hình suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi trên thế giới Theo báo cáo của UNICEF công bố ngày 2/5/2006 cho biết hơn 1/4 trẻ em dưới 5 tuổi ở các nước đang phát triển bị thiếu cân, cuộc sống đang bị đe doạ. Dinh dưỡng không đầy đủ vẫn là đại dịch toàn cầu dẫn đến một nửa số ca tử vong là trẻ em, khoảng 5,6 triệu trẻ em mỗi năm. Theo báo cáo, kể từ năm 1990 tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi thiếu cân chỉ giảm nhẹ, đây là bằng chứng cho thấy thế giới đã không làm tròn nhiệm vụ với trẻ em [22]. Mặc dù đã có tiến bộ ở một số quốc gia, nhưng trong 15 năm vừa qua các quốc gia đang phát triển trung bình mới chỉ giảm được 1,5% trẻ em thiếu cân. Hiện tại, 27% trẻ em ở các nước đang phát triển bị thiếu cân (khoảng 14 triệu trẻ em). Gần 3/4 trẻ em thiếu cân trên toàn thế giới đang sống ở 10 quốc gia và hơn một nửa số đó sống ở 3 nước: Bănglađét, Ấn Độ, Pakixtan [46]. Năm 2004, tỷ lệ trẻ từ 0-59 tháng tuổi bị thiếu cân ở Bănglađét là 48% [43], Ấn Độ là 47% [54] và ở Pakixtan là 38% [55]. Những con số này mới chỉ là phần nổi của tảng băng. Các cuộc điều tra của nhiều quốc gia trên thế giới cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng có sự chênh lệch nhiều giữa vùng nông thôn và thành thị. Kết quả cuộc khảo sát về tình hình kinh tế xã hội quốc gia ở Indonesia năm 2003 cho thấy tỷ lệ suy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi ở vùng thành thị là 25%, trong khi đó ở nông thôn là 30% [56]. Tại Kenya, theo báo cáo chung năm 2003, tỷ lệ suy dinh dưỡng ở thành thị là 13% còn ở nông thôn là 21% [42]. Báo cáo của UNICEF năm 2000 cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em dưới năm tuổi tại Iraq giữa vùng thành thị và nông thôn cũng có sự khác biệt (ở thành thị là 15%, nông thôn 18%) [ 52]. Báo cáo của UNICEF cho biết chỉ có hai khu vực trên thế giới đang đi đúng hướng đáp ứng được mục tiêu phát triển thiên niên kỷ - giảm đựơc tỷ lệ trẻ em thiếu cân: Châu Mỹ La tinh, vùng Caribe và Đông Á và Thái Bình Dương, với tỷ lệ thiếu cân tương ứng là 7% và 15%. Tiến bộ ở Đông Á phần lớn do tiến bộ vượt bậc của Trung Quốc trong việc giảm được tỷ lệ trẻ em thiếu cân trung bình là 6,7% mỗi năm kể từ năm 1990. Những quốc gia khác trong khu vực đang bị tụt lùi đằng sau như Nam Á, Bănglađét, Ấn Độ và Pakixtan [46]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 Bảng 1.4. Ước tính tỷ lệ SDD trẻ em (%) ở các nước trong khu vực Châu Á 1995-1998 [63]* Nước 1995 1997 1998 Lào 40 40 40 Campuchia - 52 52 Miến Điện 43 43 39 Indonesia - 34 34 Malaysia 23 19 19 Philipin 30 28 28 Thái Lan - 19 19 Trung Quốc 16 16 16 * Nguồn UNICEF (2000) Viện Nghiên cứu Chiến lược và Chính sách dinh dưỡng Quốc tế (IFPRI) trên cơ sở phân tích và tổng hợp các yếu tố, các khu vực đưa ra một tính toán dự báo tỷ lệ suy dinh dưỡng (%) đến năm 2020 ở các nước đang phát triển [49]. Bảng 1.5. Dự báo tỷ lệ SDD (%) đến năm 2020 ở các nước đang phát triển Khu vực 1995 2020 Bi quan 2020 Trung bình 2020 Lạc quan Nam Á 49,3 40,3 37,4 34,5 Cận sa mạc Châu Phi 31,1 32,4 28,8 25,7 Khu vực Đông Nam Á 22,9 13,1 12,8 12,6 Đông và Nam Phi 14,6 7,4 5,0 3,7 Mỹ La tinh/ Caribê 9,5 4,0 1,9 - Chung các nước đang phát triển 31,0 21,8 18,4 15,1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 1.4.2. Tình hình suy dinh dưỡng ở trẻ em dưới 5 tuổi ở Việt Nam Suy dinh dưỡng trẻ em trong những năm qua và hiện nay vẫn đang là vấn đề phổ biến. Các kết quả nghiên cứu của Viện Dinh dưỡng Việt Nam từ năm 1985 đến năm 2007 cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng của trẻ em trong cộng đồng đã giảm, tuy nhiên vẫn ở mức cao hoặc rất cao so với tiêu chuẩn phân loại suy dinh dưỡng cộng đồng ở cả 3 thể: thể nhẹ cân, thể thấp còi và thể gày còm [34]. Tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi năm 1985 là 51,5%, năm 1995 là 40,7%, năm 2005 là 25,5% và tỷ lệ này là 21,2% vào năm 2007. Phân bố của suy dinh dưỡng không đồng đều ở các vùng sinh thái khác nhau. Bảng 1.6. Tỷ lệ suy dinh dưỡng ở trẻ em dưới 5 tuổi tại Việt Nam qua các năm 1985 - 2007 (*) Năm Thể nhẹ cân Thể thấp còi Thể gày còm Tỷ lệ (%) Tỷ lệ (%) Tỷ lệ (%) 1985 51,5 59,7 7,0 1990 44,9 56,5 9,3 1995 40,7 46,9 11,6 2000 33,8 36,5 8,6 2005 25,5 29,6 6,9 2007 21,2 33,9 7,1 (*) Nguồn Viện Dinh dưỡng 1985 - 2007 Tháng 10/1999, Trương Thị Sương và cộng sự tiến hành khám lưu động cho 5.084 trẻ em, trong đó có 1.906 trẻ dưới 5 tuổi tại 18 xã thuộc 9 huyện của tỉnh Quảng Nam cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng là 42,47%, trong đó suy dinh dưỡng nặng và rất nặng chiếm 11,38%. Nhóm tuổi có tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp nhất là từ 0 - 12 tháng, nhóm có tỷ lệ suy dinh dưỡng cao nhất là từ 24 - 36 tháng (56,0%) [20]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 Kết quả điều tra trên 749 trẻ từ 0 - 60 tháng tuổi của Đinh Văn Thức và cộng sự tại hai xã Đặng Cương và Quốc Tuấn, huyện An Hải, Hải Phòng năm 2000 cho thấy tỷ lệ SDD thể còi cọc chiếm 42,32%, thể gày mòn là 4,41% và thể phối hợp còi cọc và gày mòn là 2,80%. Tỷ lệ SDD cao nhất ở nhóm tuổi 13 - 24 tháng (42,76%), thấp nhất ở nhóm 0 - 12 tháng tuổi (23,42%) [24]. Bảng 1.7. Tỷ lệ SDD của trẻ em dưới 5 tuổi của Việt Nam phân bố theo khu vực- Năm 2007[36] Tên vùng Thể nhẹ cân Thể thấp còi Thể gày còm Toàn quốc 21,2 33,9 7,1 Đồng bằng sông Hồng 18,3 29,8 6,7 Tây Bắc 27,2 37,6 7,6 Đông Bắc 23,8 36,2 7,6 Bắc Trung Bộ 25,0 36,2 7,6 Nam Trung Bộ 20,7 33,2 7,6 Tây Nguyên 31,0 42,3 7,8 Đông Nam Bộ 17,9 28,1 6,6 Đồng Bằng sông Cửu Long 20,7 30,8 7,5 Như vậy, tỷ lệ SDD trẻ em miền núi ở cả 3 thể luôn cao nhất. Sự khác biệt khá lớn về tỷ lệ SDD trẻ em ở các vùng sinh thái khác nhau, nhất là giữa nông thôn và thành thị ở nước ta một lần nữa khẳng định nguyên nhân gây ra SDD trẻ em ở các vùng các tỉnh không như nhau. Kết quả điều tra cơ bản sinh thái môi trường và cơ cấu bệnh tật của nhân dân một số dân tộc vùng miền núi phía Bắc Việt Nam năm 1996 của trường Đại học Y Thái Nguyên cho cho biết tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ dưới 5 tuổi của các dân tộc nh- ư sau (trích dẫn từ tài liệu [27]): - Dân tộc Sán dìu (Thái Nguyên): 61,63% - Dân tộc Mông (Hà Giang): 54,04% Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 - Dân tộc Thái (Sơn La): 45,83% - Dân tộc Tày (Lạng Sơn): 46,82% - Dân tộc Giấy (Lai Châu): 48,58% - Dân tộc Mường (Hòa Bình): 44,76% Năm 2003, các tác giả Hoàng Khải Lập và Nguyễn Minh Tuấn đã tiến hành nghiên cứu tình trạng dinh dưỡng và các yếu tố liên quan ở trẻ em dưới 5 tuổi dân tộc thiểu số tại Ôn Lương - Thái Nguyên, kết quả cho thấy, tỷ lệ suy dinh dưỡng ở trẻ em dưới 5 tuổi người dân tộc Tày là 41,9%, cao hơn rất nhiều so với trẻ em ngư- ời dân tộc Kinh cùng khu vực là 29,5%. Tỷ lệ suy dinh dưỡng chung ở đây là 39,1%; suy dinh dưỡng thể thấp còi là 45,3%; suy dinh dưỡng thể gầy còm là 9,4% [28]. 1.5. Một số đặc điểm về địa điểm nghiên cứu. - Phú Đô là một xã miền núi thuộc huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên, cách trung tâm thị trấn khoảng 15 km . + Phía Bắc giáp với xã Yên Lạc và một phần xã Văn Lăng của huyện Đồng Hỷ. + Phía Nam giáp với xã Hoà Bình của huyện Đồng Hỷ. + Phía Tây, Tây Nam giáp với xã Tức Tranh. Diện tích xã được trải rộng 21,5km 2 được chia thành nhiều khu vực hành chính, dân cư, là nơi cư trú của 5 dân tộc anh em sinh sống như: Kinh, Tày, Nùng, H.Mông, Sán Chí với dân số 5343 người, tỷ lệ phát triển dân số tự nhiên là 1,3% và có 1223 hộ gia đình, trong đó có 696 hộ gia đình dân tộc thiểu số. Trẻ em dưới 5 tuổi trong toàn xã là 530 trẻ. Đời sống kinh tế của người dân trong xã còn gặp nhiều khó khăn, tỷ lệ hộ đói nghèo còn tương đối cao chiếm 43,1%. - Yên Lạc là một xã miền núi của huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên. + Phía Đông giáp với xã Phú Đô. + Phía Tây giáp với xã Động Đạt. + Phía Nam giáp với xã Phấn Mễ , xã Tức Tranh. + Phía Bắc giáp với xã Yên Đổ, xã Động Đạt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 Xã có diện tích là 43,29 km2, trong đó chủ yếu là đất nông nghiệp, địa hình phần lớn là đồi núi. Toàn xã có 23 thôn với tổng số hộ gia đình là 1586 hộ. Tổng số dân trong toàn xã là 6900 người. Số trẻ em dưới 5 tuổi trong toàn xã là 410 trẻ. Trong xã có nhiều dân tộc thiểu số sinh sống: Sán Chí, Sán Dìu, Tày, Nùng... chiếm tỷ lệ 47,93% dân số của xã. Đời sống của người dân ở đây còn gặp nhiều khó khăn, tỷ lệ hộ đói nghèo chiếm tới 40%. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 Chƣơng 2 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng và địa điểm nghiên cứu 2.1.1. Đối tượng - Bà mẹ có con dưới 5 tuổi. - Trẻ em dưới 5 tuổi. 2.1.2. Địa điểm - Xã Yên Lạc, Phú Đô của huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên. 2.2. Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 12/06 - 5/08. 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu: - Thiết kế nghiên cứu mô tả cắt ngang. - Thiết kế nghiên cứu bệnh chứng. 2.3.1. Phương pháp chọn mẫu - Cỡ mẫu cho nghiên cứu mô tả: Tính theo công thức n = 2 2 )2/1( )1.(. d ppZ Trong đó: n là số bà mẹ có trẻ dưới 5 tuổi; z là độ tin cậy mong muốn tương ứng với độ chính xác 0,05 thì z = 1,96; d là sai số ước lượng lấy là 0,05; p là 0,4 (tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi dân tộc thiểu số, theo điều tra tại một số khu vực miền núi phía Bắc là 40% [6]). Thay vào công thức trên ta tính được n = 384 cho mỗi xã. - Kỹ thuật chọn mẫu: + Chọn xã: Chọn chủ đích hai xã Yên Lạc và Phú Đô thuộc huyên Phú Lương - Thái Nguyên. + Do số trẻ ở 2 xã xấp xỉ cỡ mẫu tính được, do đó chọn toàn bộ trẻ em dưới 5 tuổi của xã. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 - Cỡ mẫu cho nghiên cứu bệnh chứng: Tính theo công thức n= 2 2211 )2/1( 2 )-ln(1 1 qp 1 qp Z a Trong đó: n là cỡ mẫu nghiên cứu ở mỗi nhóm Z(1-ỏ/2) là hệ số giới hạn tin cậy=1,96 ồ là độ chính xác mong muốn, chọn ồ = 0,3 p2 là tỷ lệ phơi nhiễm với yếu tố nguy cơ ước lượng cho nhóm chứng theo nghiên cứu trước là 34,5% (tỷ lệ trẻ thiếu sữa) [23] với tỷ suất chênh OR =2,5. p1 là tỷ lệ phơi nhiễm với yếu tố nguy cơ ước lượng cho nhóm bệnh dựa trên công thức: P1= )1(OR.P OR.P 22 2 P = 655,0345.0.5,2 345,0.5,2 = 0,57 q1=1-p1 q2=1-p2 Thay vào công thức trên ta có n = 228. Tỷ lệ nhóm bệnh : nhóm chứng là 1 : 1. Như vậy mỗi nhóm tối thiểu phải có 228 trẻ dưới 5 tuổi. +Chọn mẫu: Chọn nhóm bệnh: chọn toàn bộ trẻ em dưới 5 tuổi có cân nặng/tuổi <-2SD so với quần thể NCHS đã được xác định qua nghiên cứu mô tả. Chọn nhóm chứng: chọn những trẻ dưới 5 tuổi có cân nặng/tuổi > -2SD tương đồng với nhóm bệnh về tuổi, giới, dân tộc. - Cỡ mẫu điều tra khẩu phần: ).().( .. 222 22 ZNe NZn Trong đó: n : Số khẩu phần cần điều tra Z: Độ tin cậy (với độ tin cậy 95% thì Z = 1,96) e: Sai số cho phép (chọn e = 50 kcal) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 : Độ lệch chuẩn của năng lượng trung bình ăn vào theo điều tra trước là 250 kcal [25] N: Tổng trẻ 13 - 60 tháng tuổi tại điểm điều tra là 666 trẻ. Từ đó ta có số trẻ cần điều tra khẩu phần là 84, làm tròn thành 100 trẻ cho mỗi nhóm trẻ suy dinh dưỡng và không suy dinh dưỡng. 2.3.2. Các chỉ tiêu nghiên cứu - Nhóm các chỉ tiêu về kinh tế, văn hoá xã hội của hộ gia đình và bà mẹ + Qui mô gia đình + Tỷ lệ các hộ nghèo + Dân tộc + Trình độ học vấn + Lứa tuổi của các bà mẹ - Thực hành nuôi dưỡng và theo dõi sự phát triển của trẻ + Tỷ lệ trẻ được bú trước 6 giờ, sau 6 giờ. + Tỷ lệ trẻ ăn bổ sung < 6 tháng tuổi, tỷ lệ trẻ ăn bổ sung đúng 6 tháng tuổi, tỷ lệ trẻ ăn bổ sung > 6 tháng tuổi. + Tỷ lệ trẻ được cai sữa: < 18 tháng tuổi 18 - 24 tháng tuổi > 24 tháng tuổi + Tỷ lệ trẻ nhẹ cân + Tỷ lệ trẻ mắc tiêu chảy trong 2 tuần qua và ước tính số lần mắc tiêu chảy/ trẻ/ năm. + Tỷ lệ trẻ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp trong 2 tuần qua và ước tính số lần. - Nhóm chỉ số về nhân trắc + Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân (cân nặng/ tuổi) + Tỷ lệ SDD thể thấp còi (chiều cao/ tuổi) + Tỷ lệ SDD thể gầy còm (cân nặng/ chiều cao) + Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo tuổi + Tỷ lệ SDD theo giới + Tỷ lệ SDD theo dân tộc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 + Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo mức độ - Nhóm chỉ số vể một số yếu tố nguy cơ + Yếu tố nguy cơ về nhân khẩu học: trình độ học vấn của mẹ, tuổi mang thai của mẹ, dân tộc, điều kiện kinh tế, số con trong gia đình + Yếu tố nguy cơ thuộc về thực hành chăm sóc trẻ: thời gian cho bú sau đẻ, thời gian ăn bổ sung, thời gian cai sữa, chất lượng của thức ăn bổ sung + Yếu tố nguy cơ thuộc về bản thân trẻ: cân nặng lúc đẻ thấp, NKHHC, tiêu chảy 2.3.3 Tiêu chuẩn đánh giá các chỉ số nghiên cứu Các chỉ tiêu kinh tế, văn hoá, xã hội: - Hộ nghèo: Theo qui định của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội ban hành Quyết định số 170/2005 QĐ - LĐTBXH ngày 8/7/2005 về chuẩn hộ nghèo giai đoạn 2005 - 2010. Chuẩn này được tính theo mức thu nhập bình quân đầu ng- ười trong hộ cho từng vùng cụ thể như sau: + Vùng nông thôn 200.000 đồng/tháng, 2.400.000 đồng/năm + Vùng thành thị 260.000 đồng/tháng, 3.120.000 đồng/năm Trình độ học vấn: - Mù chữ là những người không biết đọc, không biết viết - Biết đọc biết viết là những người có học chưa hết lớp 4/10 hoặc 5/12 - Tiểu học là những người đã học hết lớp 4/10 hoặc 5/12 - Trung học cơ sở (THCS) là những người đã học hết lớp 7/10 hoặc lớp 9/12 trở lên - Trung học phổ thông (THPT) là những người đã học hết lớp 10/10 hoặc lớp 12/12 trở lên Chỉ số về chăm sóc sức khoẻ trẻ em: - Bú sớm là bú sữa mẹ trong vòng nửa giờ đến một giờ đầu sau đẻ - Ăn bổ sung đúng thời gian là bổ sung khi trẻ đủ 6 tháng tuổi - Ăn bổ sung không đúng thời gian là ăn khi trẻ trước 6 tháng tuổi hoặc sau 6 tháng tuổi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 - Cai sữa đúng thời gian là cai sữa khi trẻ từ 18 - 24 tháng tuổi 2.3.4. Công cụ và phương pháp thu thập số liệu 2.3.4.1. Thu thập số liệu định lượng: - Tính tuổi: Theo qui ước của Tổ chức Y tế Thế giới, 1983: + Tính tuổi theo tháng (đối với trẻ dưới 5 tuổi): Kể từ khi mới sinh đến tròn một tháng (từ 1 đến 29 ngày là tháng thứ nhất) được gọi tròn một tháng Kể từ ngày tròn một tháng đến trước tròn 2 tháng (từ 30 ngày đến 59 ngày tức là tháng thứ hai) được gọi là 2 tháng Các tháng tiếp theo tinh tương tự như vậy. + Tính tuổi theo năm: Từ sơ sinh đến 11 tháng 29 ngày (tức là năm thứ nhất) gọi là 0 tuổi hay dưới một tuổi Các năm tiếp theo tính tương tự Như vậy theo qui ước: 0 tuổi tức là năm thứ nhất, gồm các tháng tuổi từ 1 đến 12 tháng tuổi 1 tuổi tức là năm thứ 2, gồm các tháng tuổi từ 13 đến 24 tháng tuổi 2 tuổi tức là năm thứ 3, gồm các tháng tuổi từ 25 đến 36 tháng tuổi 3 tuổi tức là năm thứ 4, gồm các tháng tuổi từ 37 đến 48 tháng tuổi 4 tuổi tức là năm thứ năm, gồm các tháng tuổi từ 49 đến 60 tháng tuổi Ta nói trẻ dưới 5 tuổi tức trẻ từ 0 đến 4 tuổi hay từ 1 đến 60 tháng tuổi - Cân nặng: Sử dụng cân đồng hồ Nhơn Hoà có độ chính xác tới 0,1kg, trọng lượng tối đa là 25kg. Cân đã được kiểm tra, chuẩn hoá, hiệu chỉnh về 0 trước khi tiến hành nghiên cứu và luôn điều chỉnh lại sau mỗi buổi cân. Khi cân, trẻ chỉ mặc bộ quần áo mỏng, với trẻ lớn phải bỏ giày dép. Kết quả được ghi theo đơn vị kilogam với 1 số lẻ. - Đo chiều cao: sử dụng thước đo bằng gỗ có độ chính xác đến 0,1cm. Kết quả được tính theo đơn vị centimet với 1 số lẻ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 + Đối với trẻ dưới 36 tháng tuổi: đo chiều dài nằm, thước đo đặt trên mặt phẳng nằm ngang, đặt trẻ nằm ngửa trên thước, một người giữ đầu trẻ sao cho mắt trẻ nhìn thẳng lên trần nhà, đỉnh đầu chạm vào êke gỗ cố định ở vị trí 0 cm. Một người giữ thẳng đầu gối trẻ sao cho 2 gót chân sát nhau và dùng êke di động áp sát vào lòng bàn chân trẻ với điều kiện gót chân trẻ phải áp sát mặt của thước và êke phải vuông góc với trục thước đo. + Đối với trẻ từ 36 đến 60 tháng: đo chiều cao đứng bằng thước gỗ có độ chính xác 0,1 cm. Trẻ đi chân không, đứng quay l ưng vào thước đo. Người thứ nhất giữ cho 2 đầu gối trẻ thẳng, 2 chân sát nhau sao cho gót chân, mông, vai và đỉnh chẩm chạm vào mặt phẳng thẳng đứng của thước; người thứ 2 một tay giữ cằm trẻ sao cho tầm mắt trẻ nhìn thẳng ra phía trước, tay kia kéo êke của thước áp sát đỉnh đầu trẻ và vuông góc với thước đo. 2.3.4.2. Thu thập số liệu theo phương pháp định tính Mẫu phiếu phỏng vấn bà mẹ có con < 5 tuổi. Phiếu được xây dựng theo đúng qui trình, đã được thử nghiệm trước khi sử dụng chính thức. 2.3.5. Phân tích và xử lý số liệu. Xử lý số liệu theo phương pháp thống kê y học trên máy vi tính trên phần mềm EPI INFO 6.0.4, SPSS13.0. Phương trình hồi qui được áp dụng như sau: )...( 3322111 1 ii xbxbxbxbai e P Trong đó: - Pi: xác suất của SDD nhẹ cân nằm trong khoảng giá trị 0 - 1. - x1, x2… là các biến độc lập (như trình độ văn hoá của mẹ, kinh tế gia đình, dân tộc của mẹ…). - b1, b2… là hệ số hồi qui tương ứng với x1, x2… - a là số chặn. Giá trị p < 0,05 được coi là có ý nghĩa thống kê. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 Chƣơng 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Nghiên cứu được tiến hành điều tra trên 845 trẻ em dưới 5 tuổi và 845 bà mẹ có con dưới 5 tuổi sống tại hai xã Phú Đô và Yên Lạc của huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. 3.1. Thông tin chung về đối tƣợng nghiên cứu Bảng 3.1: Thông tin chung Thông tin chung n Tỷ lệ (%) Số bà mẹ 845 100,0 Lứa tuổi <22 118 14,0 22-35 675 79,9 >35 52 6,1 Nghề nghiệp Làm ruộng, làm chè 799 94,6 Công chức, viên chức 20 2,4 Khác 26 3,0 Dân tộc Kinh 398 47,1 Dân tộc thiểu số 447 52,9 Trình độ học vấn Mù chữ, BĐBV 129 15,3 Tiểu Học 568 67,2 Trung học cơ sở 107 12,6 Trung học phổ thông trở lên 41 4,9 Phân loại kinh tế Nghèo 387 45,8 Không nghèo 458 54,2 Số con trong gia đình Đông con (>2 con) 74 8,8 Ít con (≤2 con) 771 91,2 Nhận xét: Kết quả nghiên cứu về thông tin chung của 845 bà mẹ có con dưới 5 tuổi ở bảng 3.1 cho thấy: - Tuổi của các bà mẹ chủ yếu tập trung ở nhóm tuổi từ 22 - 35 tuổi (79,9%). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 - Nghề nghiệp của các bà mẹ chủ yếu là làm ruộng, làm chè (94,6%). Tỷ lệ các bà mẹ là công chức, viên chức chỉ chiếm (2,4%). - Tỷ lệ bà mẹ là người dân tộc thiểu số là khá cao (52,9%). - Trình độ học vấn của các bà mẹ chủ yếu học hết tiểu học (67,2%). Tỷ lệ các bà mẹ mù chữ hoặc chỉ biết đọc biết viết (15,3%). - Tỷ lệ hộ nghèo là 45,5% và tỷ lệ hộ gia đình có từ 1 - 2 con là 91,2%. Bảng 3.2: Thông tin về trẻ em dưới 5 tuổi Các chỉ tiêu n Tỷ lệ (%) Số trẻ<5tuổi 845 100,0 số trẻ được cân khi sinh 842 99,6 Cân nặng sơ sinh: <2500g 106 12,6 2500g 736 87,1 Không cân 3 0,3 Số trẻ được bú sữa mẹ ngay sau đẻ Sớm (<6 giờ) 794 94,0 Muộn ( 6 giờ) 51 6,0 Ăn bổ sung <6 tháng 102 12,1 6 tháng 654 77,4 >6 tháng 22 2,6 Chưa ăn bổ sung 67 7,9 Thời gian cai sữa: <18 tháng 185 21,9 18-24 tháng 387 45,8 24 tháng 116 13,7 Chưa cai sữa 157 18,6 Nhận xét: Kết quả ở bảng 3.2 cho thấy: tỷ lệ trẻ được cân khi sinh là cao (99,6%). Tỷ lệ trẻ được ăn bổ sung đúng (6 tháng tuổi) và được cai sữa đúng độ tuổi còn thấp (77,4%; 45,8%). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 3.2. Tỷ lệ suy dinh dƣỡng Bảng 3.3. Tỷ lệ suy dinh dưỡng chung Chỉ số Số trẻ điều tra Số trẻ SDD Tỷ lệ % SDD nhẹ cân 845 299 35,4 SDD thấp còi 845 351 41,5 SDD gày còm 845 71 8,4 Nhận xét: Tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng cao ở cả 3 thể, trong đó cao nhất là SDD thể thấp còi (41,5%). Bảng 3.4: Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo lứa tuổi Tình trang DD Tuổi SDD nhẹ cân SDD thấp còi SDD gầy còm n % n % n % 1-6 (n= 89) 2 2,2 16 18,0 5 5,6 7-12 (n= 90) 20 22,2 21 23,3 7 7,8 13-24 (n=155) 54 34,8 71 45,8 14 9,0 25-36 (n= 175) 78 44,6 71 40,6 18 10,3 37-48 (n=182) 80 44,0 91 50,0 17 9,3 49-60 (n= 154) 65 42,2 81 52,6 10 6,5 Nhận xét: Tỷ lệ trẻ SDD tăng dần theo nhóm tuổi ở cả 3 thể. Nhóm tuổi có tỷ lệ SDD cao nhất là 25 - 48 tháng tuổi. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 Bảng 3.5: Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo giới Thể SDD Giới Số trẻ điều tra Số trẻ SDD Tỷ lệ % SDD nhẹ cân Nam 426 137 32,2* Nữ 419 162 38,7* SDD thấp còi Nam 426 175 41,1 Nữ 419 176 42,0 SDD gày còm Nam 426 39 9,2 Nữ 419 32 7,6 (*)p<0.05 Nhận xét: Đối với SDD nhẹ cân, tỷ lệ SDD ở trẻ gái cao hơn trẻ trai (38,7% và 32,2%), sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p<0,05). Bảng 3.6: Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo dân tộc Thể SDD Dân tộc Số trẻ điều tra Số trẻ SDD Tỷ lệ % SDD nhẹ cân Thiểu số 447 173 38,7* Kinh 398 126 31,7* SDD thấp còi Thiểu số 447 190 42,5 Kinh 398 161 40,5 SDD gày còm Thiểu số 447 38 8,5 Kinh 398 33 8,3 (*)P<0,05 Nhận xét: Kết quả nghiên cứu ở bảng 3.6 cho thấy tỷ lệ SDD ở trẻ em người dân tộc thiểu số cao hơn trẻ em người dân tộc kinh ở cả ba thể, sự khác biệt chỉ có ý nghĩa thống kê ở SDD thể nhẹ cân (p<0,05). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 Bảng 3.7: Mức độ suy dinh dưỡng Mức độ SDD Số trẻ điều tra SDD n Tỷ lệ (%) SDD nhẹ cân 845 299 35,4 Độ I 250 29,6 Độ II 41 4,9 Độ III 8 0,9 SDD thấp còi 845 351 41,5 Độ I 232 27,5 Độ II 119 14,1 SDD gày còm 845 71 8,4 Nhận xét: Kết quả từ bảng 3.7 cho thấy ở cả SDD nhẹ cân và thấp còi, mức độ SDD chủ yếu là độ I. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 3.3. Khẩu phần dinh dƣỡng của trẻ dƣới 5 tuổi Bảng 3.8: Tần suất tiêu thụ lương thực, thực phẩm trong tuần qua của trẻ (%) Tên thực phẩm Hàng ngày 2 -3 lần/tuần 1 lần/tuần Không ăn Gạo 97,3 0,4 2,2 0,1 Ngô, khoai 1,9 30,3 28,8 39,0 Đậu đỗ các loại 7,5 25,9 51,5 15,1 Thịt các loại 38,6 6,3 50,6 4,4 Cá 5,3 24,9 54,6 15,2 Trứng 12,7 19,7 63,5 4,1 Gan 0,7 10,6 36,3 52,4 Tôm, cua 4,2 17,8 40,6 37,4 Rau xanh 75,4 3,8 16.4 4,5 Quả chín 14,7 24,9 46,5 13,9 Sữa bột, sữa tươi 8,3 35,2 24,0 32,6 Dầu 18,7 17,9 16,0 47,3 Mỡ 59,9 7,7 20,7 11,8 Mì chính 60,4 5,2 17,1 17,3 Nước xương 5,6 37,2 29,7 27,5 Nhận xét: Kết quả về tần suất tiêu thụ lương thực thực phẩm trong 2 tuần qua cho thấy rằng: - Gạo, rau xanh, mỡ, mì chính là thực phẩm được tiêu thụ hàng ngày. - Tần suất tiêu thụ thực phẩm là các nhóm chất đạm như (thịt, cá, trứng) chủ yếu là một tuần một lần. - Sữa, dầu, đậu đỗ các loại nhóm thực phẩm không được sử dụng trong tuần khá cao ( 32,6%; 47,3%; 15,1%). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 Bảng 3.9: Giá trị dinh dưỡng trong khẩu phần ăn của trẻ Thành phần các chất dinh dƣỡng Nhóm trẻ SDD (n = 100) Nhóm trẻ bình thƣờng (n = 100) p Năng lượng (Kcalo) 1115,7 346,1 1268,4 365,6 < 0,01 Chất sinh năng lượng (g) Protit 24,8 12,4 28,2 11,8 < 0,05 Lipit 9,6 5,3 9,8 6,4 > 0,05 Gluxit 121,6 67,3 135,2 76,5 > 0,05 Chất khoáng (mg) Ca 373,7 178,5 429,4 171,9 < 0,05 Fe 5,5 2,1 5,9 2,6 > 0,05 Vitamin (mg) A (mcg) 317,2 155,9 320,4 180,0 > 0,05 B1 0,81 0,12 0,85 0,16 > 0,05 C 53,0 12,5 54,7 13,7 > 0,05 Nhận xét: Kết quả nghiên cứu ở bảng 3.9 cho thấy năng lượng, protit và hàm lượng Ca trong khẩu phần ăn của trẻ ở nhóm SDD thấp hơn so với nhóm trẻ bình thường, sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê (p < 0,01; p < 0,05) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 33 Bảng 3.10: Tính cân đối trong khẩu phần ăn của trẻ Các chỉ số cân đối của khẩu phần ăn Nhóm trẻ SDD Nhóm trẻ bình thƣờng Nhu cầu đề nghị Năng lượng do protit cung cấp (%) 13,6 14,3 12-15 Năng lượng do lipit cung cấp (%) 10,2 11,0 15-25 Năng lượng do gluxit cung cấp (%) 76,2 74,7 60-73 Protit ĐV/Protit tổng số (%) 0,33 0,38 0,5 Lipit TV/Lipit tổng số (%) 0,56 0,54 0,5 Tỷ số Ca/P (%) 0,45 0,57 0,5 -1,5 Vitamin B1/1000 Kcal (%) 0,44 0,43 0,4 Nhận xét: Kết quả ở bảng 3.10 cho thấy: tính cân đối trong khẩu phần ăn của trẻ ở nhóm trẻ SDD chưa đạt theo nhu cầu đề nghị của Viện Dinh dưỡng: năng lượng do lipit cung cấp đạt (10,2%), protit ĐV/ Protit tổng số đạt (0,33%), năng lượng do gluxit cung cấp cao hơn nhu cầu đề nghị. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 34 3.4. Các yếu tố nguy cơ gây suy dinh dƣỡng 3.4.1 Yếu tố KTXH và gia đình Bảng 3.11: Kinh tế gia đình và SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Kinh tế Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Nghèo 160 121 Không nghèo 139 178 OR = 1,69 95% CI {1,23 - 2,34} p < 0,01 Nhận xét: Kết quả tại bảng 3.11 cho ta thấy trẻ ở gia đình nghèo có nguy cơ bị suy dinh dưỡng cao gấp 1,69 lần so với trẻ ở gia đình đủ ăn (p < 0,01). Bảng 3.12: Trình độ văn hoá của mẹ và SDD nhẹ cân của trẻ TTDD TDVH Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Từ tiểu học trở xuống 256 252 Từ THCS trở lên 43 47 OR = 1,11 95% CI {0,71 - 1,73} p > 0,05 Nhận xét: Không có sự liên quan có ý nghĩa thống kê giữa trình độ văn hoá của mẹ với SDD nhẹ cân của trẻ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 35 Bảng 3.13: Dân tộc của mẹ và SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Dân tộc Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Thiểu số 173 161 Kinh 126 138 OR = 1,18 95% CI {0,85 - 1,63} p > 0,05 Nhận xét: Không có sự liên quan có ý nghĩa thống kê giữa dân tộc của mẹ và SDD nhẹ cân của trẻ. Bảng 3.14: Tuổi của mẹ khi mang thai và SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Tuổi mẹ Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Dưới 22 hoặc trên 35 tuổi 103 101 Từ 22-35 tuổi 196 198 OR = 1, 03 95% CI {0,74 - 1,45} p > 0,05 Nhận xét: Không có sự liên quan có ý nghĩa giữa tuổi khi mang thai của mẹ và SDD nhẹ cân của trẻ. Bảng 3.15: Số con trong gia đình với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Số con Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n >2 con 30 30 ≤2 con 269 269 OR = 1,00 95% CI {0,59 - 1,71} p > 0,05 Nhận xét: Không có sự liên quan có ý nghĩa thống kê giữa số con trong gia đình với SDD nhẹ cân của trẻ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 36 Bảng 3.16: Mô hình hồi qui các yếu tố KTXH và gia đình Yếu tố KTXH và gia đình Hệ số hồi qui p OR 955555 95%CI Thấp nhất Cao nhất Trình độ học vấn Tiểu học trở xuống 0,049 0,837 1,050 0,660 1,670 Trên THCS - - 1,0 - - Tuổi khi mang thai Dưới 22 hoặc trên 35 tuổi 0,074 0,678 1,077 0,759 1,527 Từ 22-35 tuổi - - 1,0 - - Dân tộc Thiểu số 0,105 0,531 1,111 0,799 1,545 Kinh - - 1,0 - - Điều kiện kinh tế Nghèo 0,523 0,002 1,688 1,214 2,347 Không nghèo - - 1,0 - - Số con trong gia đình Đông con 0,073 0,796 0,930 0,537 1,611 Ít con - - 1,0 - - Nhận xét: Kết quả phân tích hồi qui tại bảng 3.16 cho thấy điều kiện kinh tế gia đình là yếu tố nguy cơ của SDD nhẹ cân của trẻ. Các yếu tố khác như trình độ văn hoá, dân tộc, tuổi khi mang thai của mẹ, số con trong gia đình không phải là yếu tố nguy cơ với SDD thể nhẹ cân của nhóm trẻ này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 37 3.4.2. Yếu tố chăm sóc trẻ em Bảng 3.17: Bú mẹ sớm sau đẻ với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Bú mẹ Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Sau 6 giờ 24 14 Trước 6 giờ 275 285 OR = 1,78 95% CI {0,90 - 3,51} p > 0,05 Nhận xét: Không có sự liên quan có ý nghĩa thống kê giữa bú sớm sau đẻ và SDD nhẹ cân của trẻ. Bảng 3.18: Thời gian ăn bổ sung với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Ăn bổ sung Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Không đúng 66 38 Đúng 231 259 OR = 1,95 95% CI {1,23 - 3,09} p < 0,01 Nhận xét: Trẻ ăn bổ sung không đúng thời gian có nguy cơ bị SDD nhẹ cân cao gấp 1,95 lần so với trẻ ăn bổ sung đúng thời gian (p < 0,01). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 38 Bảng 3.19: Thành phần thức ăn bổ sung với SD nhẹ cân của trẻ TTDD Ăn bổ sung Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Không đủ 4 nhóm thực phẩm 222 174 Đủ 4 nhóm thực phẩm 75 123 OR = 2,09 95% CI {1,45 - 3,01} p < 0,01 Nhận xét: Trẻ ăn bổ sung không đủ 4 nhóm thực phẩm có nguy cơ bị SDD nhẹ cân cao gấp 2,09 lần so với trẻ được ăn bổ sung đủ 4 nhóm thực phẩm (p < 0,01). Bảng 3.20: Thời gian cai sữa với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Cai sữa Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Không đúng 111 60 Đúng (18 - 24 tháng) 135 186 OR = 2,55 95% CI {1,74 - 3,74} p < 0,01 Nhận xét: Trẻ bị cai sữa không đúng có nguy cơ bị SDD thể nhẹ cân cao gấp 2,55 lần so với trẻ được cai sữa đúng thời gian (P < 0,01). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39 Bảng 3.21. Mô hình hồi qui về các yếu tố chăm sóc Yếu tố chăm sóc Hệ số hồi quy P OR 95% CI Thấp nhất Cao nhất Bú sớm sau đẻ Sau 6 giờ 0,642 0,121 1,900 0,844 4,279 Trước 6 giờ - - 1,0 - - Thời điểm ăn bổ sung Không đúng 0,665 0,009 1,925 1,174 3,158 Đúng độ tuổi - - 1,0 - - Thành phần bữa ăn bổ sung Không đủ 4 nhóm thực phẩm 0,664 0,001 1,942 1,315 2,867 Đủ nhóm thực phẩm - - 1,0 - - Thời gian cai sữa Không đúng độ tuổi 0,791 0,000 2,206 1,483 3,281 Đúng độ tuổi - - 1,0 - - Nhận xét: Các yếu tố nguy cơ của suy dinh dưỡng thể nhẹ cân qua phân tích hồi qui logistic là: thời điểm ăn bổ sung (OR= 1,925), thành phần bữa ăn bổ sung (OR= 1,942), thời gian cai sữa (OR= 2,206). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 40 3.4.3. Yếu tố cá nhân Bảng 3.22: Cân nặng lúc đẻ của trẻ với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD CNSS Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n <2500g 55 24 ≥2500g 244 275 OR = 2,58 95% CI {1,56 - 4,23} p < 0,01 Nhận xét: Trẻ có cân nặng lúc đẻ < 2500g có nguy cơ bị SDD nhẹ cân cao gấp 2,58 lần trẻ có cân nặng lúc đẻ ≥ 2500g (p <0,01). Bảng 3.23: Tiêu chảy trong 2 tuần qua với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD Tiêu chảy Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Có 13 6 Không 286 293 OR = 2,22 95% CI {0,83 - 5,92} p > 0,05 Nhận xét: Không có mối liên quan có ý nghĩa thống kê giữa tiêu chảy 2 tuần qua với SDD nhẹ cân của trẻ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 41 Bảng 3.24: NKHH trong 2 tuần qua với SDD nhẹ cân của trẻ TTDD NKHH Suy dinh dƣỡng Bình thƣờng n n Có 73 48 Không 226 251 OR = 1,67 95% CI {1,13 - 2,53} p < 0,01 Nhận xét: Trẻ bị NKHH cấp trong 2 tuần qua có nguy cơ bị SDD nhẹ cân cao gấp 1,67 lần so với trẻ không bị NKHHC trong 2 tuần qua. Bảng 3.25. Mô hình hồi qui về các yếu tố cá nhân Yếu tố cá nhân Hệ số hồi qui p OR 955555 95%CI Thấp nhất Cao nhất Cân nặng sơ sinh <2500g 0,929 0,000 2,531 1,516 4,226 2500g - - 1,0 - - Tiêu chảy trong 2 tuần Có 0,717 0,159 2,048 0,756 5,548 Không - - 1,0 - - NKHH trong 2 tuần Có 0,479 0,023 1,615 1,069 2,439 Không - - 1,0 - - Nhận xét: Kết quả tại bảng 3.25 cho thấy các yếu tố cân nặng sơ sinh của trẻ (OR= 2,531), nhiễm khuẩn hô hấp cấp (OR= 1,615) là các yếu tố liên quan đến SDD thể nhẹ cân của trẻ. Yếu tố tiêu chảy trong hai tuần qua không thấy có mối liên quan với SDD thể nhẹ cân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 42 Bảng 3.26. Mô hình hồi qui các yếu tố nguy cơ của SDD thể nhẹ cân Các yếu tố nguy cơ Hệ số hồi qui p OR 955555 95%CI Thấp nhất Cao nhất NKHH trong 2 tuần qua 0,783 0,004 2,188 1,293 3,702 Cai sữa không đúng độ tuổi 0,765 0,000 2,150 1,425 3,244 CNSS dưới 2500g 0,703 0,021 2,020 1,111 3,672 Ăn bổ sung không đủ 4 nhóm thực phẩm 0,637 0,002 1,891 1,264 2,828 Ăn bổ sung trước 4 tháng 0,638 0,013 1,893 1,143 3,136 Gia đình nghèo 0,564 0,004 1,759 1,200 2,577 Nhận xét: Kết quả nghiên cứu ở bảng 3.26 cho thấy các yếu tố: NKHHC, cai sữ