Nghiên cứu tôn giáo - Phương pháp phỏng vấn sâu trong nghiên cứu nhân học

   NGUY
N NGC MAI(∗) PHNG PHÁP PHNG VN SÂU TRONG NGHIÊN CU NHÂN HC (Mt vài kinh nghi m t nghiên cu tr ng hp lên ng  châu th Bc B) Tóm tt: Ph
ng vn sâu trong nghiên cu nhân hc là mt trong nhng phng pháp nghiên cu quan trng i vi các ngành khoa hc xã hi và nhân vn, trong ó có ngành nghiên cu tôn giáo. Phng pháp này thích h p nht và hiu qu nht trong nhng nghiên cu làm rõ bn cht ca vn , ng c ca hành ng. Bài vit này chia s mt vài kinh nghim áp dng phng pháp ph
ng vn sâu nhân hc trong nghiên cu trng h p lên ng  châu th Bc B. T khóa: phng pháp ph
ng vn sâu, nhân hc, lên ng, châu th Bc B. Thu
t ng phng vn (Interview) ã c s d ng khá r ng rãi c trong cu c sng và trong nghiên c u khoa hc. Theo cách hiu thông thng, phng vn là s tip xúc trao i gia ch th (ngi phng vn) và khách th (ngi c phng vn, ngi tr li). Tuy nhiên, phng vn trong nghiên c u nhân hc khác vi phng vn trong báo chí hay phng vn trao i gia bác s và ngi bnh. Nó không thun túy là nhng hi - áp n thun, mà n i dung phng vn cn phi c chun b trc, phi tuân th theo m c tiêu nghiên c u, theo i tng ã c ghi nh
n trong chng trình nghiên c u. Nhà nghiên c u cn phi c chun b  m c  k lng v k n ng và chuyên môn, vic ghi chép c!ng cn thc hin có h thng theo chng trình c chun b t" trc  t#o iu kin tt nht cho x lý thông tin sau này. Ngu$n thông tin trong phng vn không ch% n thun là nhng câu tr li phn ánh ý th c, quan im ca khách th, mà còn bao g$m c các yu t khác nh hành vi, c ch%, ngôn ng thân th ca ngi tr li mà ngi phng vn quan sát c trong sut quá trình tip xúc. ∗ TS. Vin Nghiên c u Tôn giáo, Vin Hàn lâm Khoa hc xã h i Vit Nam. 
   36 Trong nghiên c u khoa hc, c n c vào m c  chun b c!ng nh &c tính ca thông tin thu c mà phng pháp phng vn c chia thành nhiu lo#i khác nhau: phng vn sâu, phng vn bán tiêu chun (bán cu trúc), phng vn tiêu chun (cu trúc); phng vn trc din và phng vn qua in tho#i(1). Nói nh v
y  thy r'ng, phng vn trong nghiên c u khoa hc c!ng có nhiu hình th c khác nhau. Bài vit này ch% i sâu vào m t lo#i phng vn - phng vn sâu áp d ng trong các nghiên c u nhân hc. Phng vn sâu là d#ng phng vn ch% áp d ng trong nhng trng hp nhà nghiên c u ít nhiu ã xác nh c s b vn  nghiên c u và nhng thông tin cn thu th
p cho  tài. M c tiêu ca phng vn sâu không phi  hiu m t cách #i din, khái quát v tng th mà giúp hiu sâu, hiu k v m t vn  nht nh. Vì v
y, trong phng vn sâu, ngi phng vn hoàn toàn t do trong cách d(n d)t cu c phng vn c!ng nh trong cách xp &t trình t các câu hi, th
m chí c cách th c &t các câu hi nh'm thu th
p c thông tin mong mun. Phng vn sâu thng áp d ng cho nhng tìm hiu v nguyên nhân ca m t hành  ng hay m t lo#t hành  ng nào ó g)n vi nhng trng hp c th. Nh v
y, trc khi tin hành phng vn, vic xác nh c i tng phng vn là vô cùng quan trng. H phi là nhng trng hp tiêu biu, có tính #i din và m bo thông tin mà h cung cp hoàn toàn ph c v c cho nghiên c u ca nhà nghiên c u. Chính xác hn, h phi là nhng ngi liên quan nhiu n m c tiêu nghiên c u và m bo thông tin thu c t" nhng khách th này hoàn toàn có th tha mãn cho nhng câu hi nghiên c u mà nhà nghiên c u &t ra. Do v
y, vic xác nh tiêu chí nghiên c u trng hp óng vai trò ht s c quan trng. Vic xác nh tiêu chí nghiên c u trng hp không phi ngay t" lúc b)t u xác nh vn  nghiên c u ã có th hình dung và thit k chính xác, mà là kt qu ca vic tìm hiu v i tng nghiên c u và sau m t quá trình in dã thc t. C th, trong nghiên c u riêng, sau khi i in dã thc t  khu vc châu th B)c B và a bàn ô th Hà N i, chúng tôi nh
n thy có hai lo#i in th thng xuyên t ch c các nghi l* lên $ng: M t là, in công (in th M(u, ban + c Ông t#i các di tích lch s v n hóa công c ng nh chùa, n, ph. , ó, +$ng Thy $ng thi là th nhang  n, ph ho&c là s tr trì chùa). Hai là, in t gia (in th t#i nhà riêng ca
 
 !" ""#$%&' () 37 ngi có c n $ng. , ây, ch in c!ng là ch gia ình). Nhng in này u có nhng bn h i riêng ca m-i +$ng Thy. T" thc t này, chúng tôi ã a ra tiêu chí chn i tng phng vn nh sau: Nhóm 1: ng Thy - Tiêu chí th nht: H phi là ch in t và m t s là qun lý in công; là nhng ngi ã làm +$ng lâu n m, có tn sut lên $ng nhiu trong s các  t ca tín ngng T Ph; có nhiu kinh nghim và hiu bit sâu v nghi l* lên $ng. - Tiêu chí th 2: H phi #i din cho hai a phng là Hà N i (ni có t. l ngi lên $ng nhiu nht) và Nam +nh (cái nôi ca nghi l* lên $ng - vi t cách quê gc ca 2 v thánh ni ting linh thiêng là Thánh Trn và Thánh M(u). - Tiêu chí th 3: H phi #i din cho hai hoàn cnh: “trình” $ng t" thu bé (do c cho là có c n $ng); trình $ng và tr thành +$ng Thy khi ã ln tui. - Tiêu chí th 4: H #i din cho hai hình th c ngh nghip: ngh buôn bán (c coi là g)n rt ch&t vi tín ngng này) và ngh khác. - Tiêu chí th 5: H phi #i din cho hai gii: +$ng n và +$ng nam. Nhóm 2: ng lính, con nhang  t, cung vn, ngi làm mã +i tng này là thành viên chính th c ca các bn h i nêu trên. H c!ng là nhng ngi thng xuyên n l* bái hay tham d nghi l*, th
m chí trc tip t ch c lên $ng t#i in th ca +$ng Thy. Sau khi chn c hai nhóm i tng chính, chúng tôi t
p trung phng vn sâu +$ng Thy và các thành viên trong bn h i ca h. Vic a ra c nhng tiêu chí úng s/ giúp nhà nghiên c u xác nh khách th nghiên c u trên thc a ho&c trong quá trình giao tip t#i thc a. +iu quan trng nht ca công vic này là các thông tin thu v s/ có tính #i din và tính chính xác cao. Sau khi xác nh c tiêu chí nghiên c u trng hp, nhà nghiên c u mi b)t tay vào in dã và thc hin phng vn nhân hc. Trên thc t, trong phng vn sâu nhiu khi còn phát sinh nhng vn  mà nhà nghiên c u cha hình dung ra ht. Vì v
y, trc khi tin hành phng vn, nhà nghiên c u cn phi tuân th m t s yêu cu v thit b, tâm lý, k thu
t ghi chép. *
   38 - Yêu cu v thit b: Chun b y  máy ghi âm, máy ch p nh, máy quay phim và các giy t cn thit khác. - Yêu cu v công tác chun b: Trc khi xung a bàn, nhà nghiên c u cn chun b các n i dung cn phng vn. Nhng n i dung này phi m bo bám sát m c tiêu nghiên c u. - Yêu cu v công vic ghi chép: Ghi chép trong phng vn sâu phi ht s c nghiêm túc, càng chi tit càng tt. Có 3 lo#i ghi chép trong phng vn sâu nhân hc, g$m: + Ghi chép trc khi phng vn: ghi chép v không gian, thi gian, bi cnh, tình hung, thái  ca ngi tr li trc khi xy ra cu c phng vn. + Ghi chép trong khi phng vn: ghi chép trung thành vi cách s d ng t" ng, hành vi ca ngi tr li, không ghi tóm t)t, không ghi theo cách hiu ch quan ca ngi phng vn; h#n ch ti a vic c)t bt ho&c ghi khái quát câu tr li. Cách ghi chép này s/ tránh c tình tr#ng thông tin b dch chuyn bi ý $ ch quan ca ngi c phng vn. Trong trng hp có máy ghi âm thì vic ghi tóm t)t có th c chp nh
n, nhng nhà nghiên c u c!ng cn lu ý vì máy ghi âm ch% ghi l#i c ting nói, còn các c ch%, hành vi thì không th, trong khi nhng ngôn ng này l#i chim ti 75% thông tin(2). Vì v
y, ngi phng vn phi ghi chép y  các c ch%, iu b và cách th hin cm xúc khi nói ca ngi tr li phng vn  tin cho vic phân tích thông tin sau này. + Ghi chép sau m-i cu c phng vn, còn c gi là “nh
t ký thc a”: Sau m-i ngày làm vic, ngi nghiên c u phi ghi chép l#i y  lch trình làm vic  thc a, nhng nh
n xét ban u v ngày làm vic, nhng ý tng ny sinh trong ngày làm vic, nhng nh
n nh ban u v hin tng v"a phng vn. +&c bit, nhà nghiên c u phi xem xét l#i tt c nhng thông tin ã thu c trong ngày, phát hin vn  mi phát sinh, vn  gì cha tha áng  a vào n i dung phng vn ngày hôm sau, ho&c kim tra l#i trong bui phng vn ln sau, hay kim tra l#i  nhng khách th khác có liên quan. Trong phng vn nghiên c u trng hp, k thu
t này c gi là k thu
t tr i, tr l#i (kim tra l#i thông tin). Do yêu cu này trong nghiên c u trng hp, nên vic phng vn sâu phi áp d ng vi m t khách th nhiu ln.
 
 !" ""#$%&' (+ 39 Vic thc hin m-i cu c phng vn sâu nên i theo vn  ch không nên máy móc hi tt c các câu hi vi i tng c nghiên c u. Cách &t câu hi trong phng vn sâu c!ng òi hi trình  k thu
t nht nh. + cho i tng t do th hin quan im, ngi hi không nên ng)t li tr" phi ngi c phng vn  c
p n nhng thông tin quá xa m c tiêu nghiên c u. Câu hi  ngi tr trình bày c nhiu nht, thoi mái nht phi là nhng câu hi m. Cách phng vn này còn c gi là phng vn t do. Trong phng vn sâu, s tác  ng gia ngi hi và ngi tr li nh hng không nh ti kt qu cu c phng vn. +iu này òi hi ngi phng vn phi có nhng k n ng ngh nghip nht nh. + có c nhng thông tin khách quan, ngi phng vn không nên hi nhng câu gi ý, mm li. Tuy nhiên, khi g&p phi nhng vn  nh#y cm khin ngi tr li lo ng#i, ví d nh thu nh
p, tình d c, bí quyt làm n thì ngi phng vn không nên nóng v i thu th
p thông tin, mà cn kiên nh(n ch i thi c, ho&c có th m r ng ch  phng vn sang hng khác. Khi khách th mt cnh giác, ngi phng vn có th  t ng t tr l#i vn  ã b t" chi. Trong nhiu tình hung, ngi phng vn có th dùng cách hi kim ch ng nhng n i dung xung quanh vn  ó  t rút ra nhng iu mình cn. Ch0ng h#n, khi chúng tôi mun bit thông tin v ngh làm vàng mã ph c v nghi l* lên $ng, thông thng ngi tr li lng tránh do lo s b thu thu thu nh
p, thu kinh doanh cao, nhiu ngi s/ lao vào ngh ca h, Trong trng hp này, chúng tôi phi hi các vn  liên quan gián tip nh m t àn mã l* g$m nhng th gì, mt bao nhiêu lo#i giy b$i, m-i lo#i giy bao nhiêu tin, an ct mã ht bao nhiêu, nu mua s1n ct mã thì giá bao nhiêu, tn bao nhiêu h$, bao nhiêu giy, nhng v
t liu này mua  âu,v.v M t s ngi c phng vn tr li rõ giá, song có trng hp ch% nói a ch% mua và nhà nghiên c u phi n t
n ni ó  kim ch ng v giá. Khi bit ích xác chi phí ca t"ng nguyên liu, nhà nghiên c u có th t nh giá, phn kim ch ng s/ dành hi ngi thng xuyên &t mua mã l*. Vi cách này, chúng tôi ã tính ra c s tin li ca m t b àn mã mà nhng h làm vàng mã thu c. +i chiu vi ngày công lao  ng hoàn tt m t b mã, chúng tôi có th bit c ngày công ca m t th th công làm ngh này. ,
   40 , trng hp khác, khi tìm hiu v ch% s h#nh phúc ca các con nhang  t, nhng ngi tr li không cho bit ho&c c tình giu s khng hong trong i sng hôn nhân ca h, chúng tôi phi hi vòng qua nhng vn  liên quan nh s ch m sóc ca gia ình ch$ng, thái  ca ch$ng i vi h. Dn dà, h t nhiên b c l nhng au kh do nhà ch$ng và ngi ch$ng mang l#i. Ch% m t câu hi  t ng t “Ch$ng em có bao gi ngo#i tình không?”, và “+ó có phi là m t trong nhng lý do khin em n vi nghi l* lên $ng không?” ã khin ngi c hi mt cnh giác và th"a nh
n cu c sng gia ình không h#nh phúc, dù ch% là “cái g
t u” trong tình tr#ng “nc m)t tràn mi”. Nhng th pháp này giúp cho ngi nghiên c u hiu c bn cht ca m t hành vi c th. Trong phng vn sâu, s lng câu hi không nên nhiu, mà nên gii h#n câu hi vi t"ng i tng c th. Trong m t s trng hp có th s d ng câu hi chéo  kim tra  chính xác ca thông tin. C th, vi vn  cách th c thc hin nghi l* lên $ng, chúng tôi ch% t
p trung hi các +$ng Thy (+$ng cu). Vi các vn  nh cm giác khi lên $ng, s tin phi chun b cho l* trình $ng, các quy nh sau khi nh
p $ng, chúng tôi l#i phng vn các +$ng lính (+$ng mi). Thông tin v các “giá $ng”, nhng “giá” hay giáng, nhng “giá” mi xut hin, chúng tôi v"a kim ch ng qua các $ng, v"a phi phng vn  các cung v n (ngi hát ph c v bui l*). Nh v
y, cùng m t hin tng nhng ngi phng vn phi u tiên vn  c th vi nhng trng hp c th  có th ly c nhiu thông tin có  chính xác cao. Trong phng vn sâu nhân hc thì  chính xác ca thông tin ph thu c vào mi quan h c thit l
p gia ngi phng vn và i tng c phng vn. Thông tin ch% chính xác khi khong cách gia khách th và ch th gn nh không còn. +iu ó &t ra yêu cu ngi phng vn phi ly c lòng tin t" ngi c phng vn. Ngi phng vn phi t#o ra c s $ng cm, thâm nh
p c vào c ng $ng i tng nghiên c u. Mun v
y, phng pháp câu chuyn cu c i (life story) là m t trong nhng phng pháp hu d ng nht. Bên c#nh nhng k thu
t thâm nh
p c ng $ng nh s $ng cm, gây dng nim tin, ngi nghiên c u c!ng phi t ra kh kh#o v vn  ang nghiên c u. +iu này giúp cho ngi c phng vn tr li thoi mái b c b#ch mà không cn giu gim thông tin.
 
 !" ""#$%&' (, 41 Trong nghiên c u nhân hc, k thu
t quan sát tham d và s tri nghim òi hi rt nhiu thi gian và công s c. Mun thc hin c m c tiêu  ra b)t bu c nhà nghiên c u phi thâm nh
p và hòa $ng vi c ng $ng khách th nghiên c u. Tiêu chí 3 cùng (cùng n, cùng , cùng ho#t  ng) phi c thc hin m t cách trit . Khi ó nhà nghiên c u s/ có nhiu iu kin  ch ng kin và tri nghim cu c sng ca khách th nghiên c u. Tuy nhiên, trong nghiên c u v tôn giáo, vic quan sát tham d và tri nghim d* khin ngi nghiên c u b tác  ng bi nim tin tôn giáo ca khách th nghiên c u do c ch lây lan (c ch lây lan tâm lý). Tình tr#ng này rt d* khin nhà nghiên c u b hút vào i sng tôn giáo và nhìn nh
n các hin tng theo cách nhìn ca tín $ tôn giáo mà quên mt v trí khách quan khi phân tích thông tin. + h#n ch c tình tr#ng này òi hi nhà nghiên c u phi ht s c vng vàng, t%nh táo và có nhng k n ng  tránh b cun theo khách th mà xa ri nhim v nghiên c u. +im mu cht cui cùng i vi phng vn sâu là yêu cu cao v nghip v ca ngi phng vn. Ngi phng vn m t m&t phi có s hiu bit khá r ng v các lnh vc khác nhau ca i sng xã h i và s hiu bit sâu s)c v lnh vc ang nghiên c u. M&c khác, h c!ng phi là ngi có kinh nghim phng vn, n)m vng các k n ng giao tip  có th v"a ch  ng v"a b  ng khi tip nh
n thông tin và d(n d)t cu c tho lu
n theo ch  cn thit mà không làm nh hng n cu c tip xúc, không làm mt lòng ngi c phng vn. Do v
y, so vi nhng phng pháp khác, phng vn sâu là phng pháp tn kém khá nhiu thi gian và tin b#c. Tuy nhiên, trong nhng nghiên c u òi hi phi làm rõ bn cht vn , nguyên nhân ca hành  ng, ây l#i là phng pháp thích hp nht và hiu qu cao nht. Nó không ch% giúp nhà nghiên c u thâm nh
p c vào c ng $ng khách th nghiên c u, hiu bit và phn nh c bn cht vn , mà còn thc s là nhng nghiên c u t" bên trong (cách nhìn ca ngi trong cu c). S d ng phng pháp này c!ng òi hi t cht nhân v n ca m c ích nghiên c u và #o  c ngh nghip, c!ng nh cách b c l danh tính ca cá nhân nhà nghiên c u na./. CHÚ THÍCH 1. Xem Ph#m V n Quyt, Nguy*n Quý Thanh (2001), Phng pháp nghiên cu xã hi hc, Nxb. +#i hc Quc gia Hà N i. 2. Allan Pease (2001), Ngôn ng ca c th, Nxb. V n ngh TP. H$ Chí Minh. ,
   42 TÀI LIU THAM KHO 1. +#i hc Quc gia Thành ph H$ Chí Minh, Trng +#i hc Khoa hc xã h i & Nhân v n, Khoa Nhân hc (2008), Nhân hc i cng, Nxb. +#i hc Quc gia Thành ph H$ Chí Minh. 2. Laurel Kendall tuyn chn (2007), Nhng phng pháp tip cn nhân hc v tôn giáo nghi l và ma thut. Bo tàng Lch s T nhiên Hoa k2 - Bo tàng Dân t c hc Vit Nam. 3. Allan Pease (2001), Ngôn ng ca c th, Nxb. V n ngh TP. H$ Chí Minh. 4. Ph#m V n Quyt, Nguy*n Quý Thanh (2001), Phng pháp nghiên cu xã hi hc, Nxb. +#i hc Quc gia Hà N i. 5. Paul Thompson (1988), The Voice of the past Oral History, Oxford University, New York. IN - DEPTH INTERVIEW METHODS OF ANTHROPOLOGICAL RESEARCH (Some experiences from Lên ng case study in the Vietnam Northern Delta) The in - depth interview of anthropological research is one important study methods of social sciences and humanities, including religious study. Especially it has clarified the nature of the matter, as well as the purpose of action. This article shares some experiences that using in - depth interview methods of anthropology for Lên ng case study in the Vietnam Northern Delta. Key words: in - depth interview methods, Anthropology, Lên ng, the Vietnam Northern Delta.