Quan niệm về con người trong triết học l. Feuerbach

triết học, t.3, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000; Nguyễn Hữu Vui, Lịch sử triết học, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998; và một số bài viết liên quan khác trên đã đăng tải trên các tạp chí: Triết học, Giáo dục lý luận, Nghiên cứu con người… 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài Bài tiểu luận trình bày một cách khái quát và nhằm hệ thống lại nội dung tư tưởng của L.Feuerbach về vấn đề bản chất con người, chỉ ra bước tiến tư tưởng của ông trong lịch sử triết học khi giải quyết một trong những câu hỏi được đặt ra xuyên suốt qua các thời kỳ phát triển của xã hội loài người. Để thực hiện được mục đích nêu trên, bài viết đặt ra những nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu bối cảnh lịch sử và những tiền đề lý luận của triết học cổ điển Đức nói chung. - Qua đó, phân tích tư tưởng của L.Feuerbach về bản chất con người, trên cơ sở đối chiếu với một số quan điểm khác, và qua những nhận định của C.Mác va Ph.Ăngghen. - Đánh giá sơ nét và rút ra nhận xét chung. 4. Phương pháp nghiên cứu Người viết sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng; kết hợp với những phương pháp khác như: phân tích – tổng hợp; quy nạp – diễn dịch; logic – lịch sử,…để nghiên cứu và làm sáng tỏ những vấn đề đặt ra. 5. Ý nghĩa khoa học và giá trị thực tiễn của đề tài Triết học duy vật nhân bản của L.Feuerbach là một trong những tiền đề lý luận của chủ nghĩa Mác. Do đó, nghiên cứu triết học nhân bản của L.Feuerbach có ý nghĩa quan trọng trong quá trình tìm hiểu khái quát tư tưởng triết học nhân loại về bản chất con người. Tìm hiểu triết học nhân bản của L.Feuerbach – làm rõ những luận điểm cơ bản của ông, góp phần hiểu sâu sắc hơn quan niệm về con người của triết học Mác – một học thuyết về bản chất con người được xây dựng trên nền tảng duy vật lịch sử. Quán triệt quan điểm này sẽ tạo nên cơ sở lý luận cho hoạt động thực tiễn trong lĩnh vực quản lý và giáo dục con người, cải tạo con người từ những mối quan hệ mang tính xã hội của nó. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, bài tiểu luận được kết cấu thành 2 chương. CHƯƠNG 1 TIỀN ĐỀ THỰC TIỄN VÀ TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA TRIẾT HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC 1.1. Tieàn ñeà thöïc tieãn xaõ hoäi cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc Ñeå giaûi thích ñuùng tieàn ñeà thöïc tieãn cuûa söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, caàn tính ñeán söï laïc haäu cuûa nöôùc Ñöùc nöûa sau theá kyû XVIII – nöûa ñaàu theá kyû XIX, ñoàng thôøi nhìn nhaän nöôùc Ñöùc nhö moät maét xích cuûa heä thoáng phaùt trieån tö baûn chuû nghóa, nghóa laø nhìn nhaän noù trong moái quan heä vôùi theá giôùi xung quanh, ñeå thaáy ñöôïc ñaâu laø ñaëc tröng rieâng, ñaâu laø tính phoå bieán, bieåu hieän trong caùc hoïc thuyeát trieát hoïc Ñöùc. Quaû vaäy, töø trieát hoïc “pheâ phaùn” cuûa Kant, chuû nghóa duy taâm chuû quan cuûa Fichte, ñeán chuû nghóa duy taâm bieän chöùng Hegel vaø chuû nghóa duy vaät nhaân baûn Feuerbach, moái quan heä giöõa caùi ñaëc thuø vaø caùi phoå bieán ñaõ laøm neân dieän maïo cuûa moät neàn trieát hoïc ôû buoåi giao thôøi giöõa hai kyû nguyeân lôùn cuûa söï vaän ñoäng tri thöùc trieát hoïc. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc laø heä tö töôûng cuûa giai caáp tö saûn Ñöùc non treû, laø hình aûnh tinh thaàn cuûa nhöõng ngöôøi thò daân Ñöùc. Do chòu söï chi phoái cuûa nhöõng ñieàu kieän lòch söû – xaõ hoäi taïi Ñöùc maø vaøo ñeâm tröôùc cuûa nhöõng chuyeån bieán caùch maïng giai caáp tö saûn Ñöùc toû ra khoâng caáp tieán nhö giai caáp tö saûn Anh vaø Phaùp. Söï non yeáu cuûa giai caáp tö saûn Ñöùc daãn caùc nhaø tö töôûng ñeán choã taïo ra heä thoáng duy taâm toång hôïp nhaát, coøn trong quan heä vôùi traät töï chính trò – xaõ hoäi thì daãn tôùi quan ñieåm dung hoøa vôùi caùi ñang toàn taïi, töùc neàn quaân chuû. So saùnh caùc nhaø tö töôûng Ñöùc vaø Phaùp, Ph.AÊngghen vieát : Cuõng gioáng nhö ôû Phaùp hoài theá kyû XVIII, caùch maïng trieát hoïc ôû Ñöùc hoài theá kyû XIX cuõng ñi tröôùc cuoäc caùch maïng chính trò. Nhöng hai cuoäc caùch maïng trieát hoïc aáy khaùc nhau bieát chöøng naøo! Ngöôøi Phaùp ñaáu tranh coâng khai choáng toaøn boä khoa hoïc quan phöông, choáng giaùo hoäi vaø choáng ngay caû nhaø nöôùc nöõa; caùc taùc phaåm cuûa hoï ñöôïc in ôû ngoaøi bieân giôùi, ôû Haø Lan hay ôû Anh, coøn baûn thaân hoï thöôøng xuyùt bò giam vaøo nguïc Bastille. Traùi laïi, ngöôøi Ñöùc laïi laø nhöõng giaùo sö, nhöõng nhaø giaùo do nhaø nöôùc boå nhieäm ñeå giaùo duïc thanh nieân; taùc phaåm cuûa hoï ñöôïc thöøa nhaän laø saùch giaùo khoa vaø caùi heä thoáng hoaøn taát cuûa toaøn boä söï phaùt trieån, töùc laø heä thoáng Hegel, thaäm chí ñaõ ñöôïc naâng coù theå noùi laø leân ñòa vò trieát hoïc nhaø nöôùc cuûa vöông quoác Phoå” (2, tr. 391 – 392). Tuy vaäy, söï khaùc nhau naøy cuõng chæ noùi leân ñöôïc ñaëc tröng cuûa giai caáp tö saûn ôû hai nöôùc chaâu AÂu. Caàn phaân tích noù ôû bình dieän roäng hôn, nghóa laø xem xeùt nöôùc Ñöùc nhö giai ñoaïn phaùt trieån muoän cuûa chuû nghóa tö baûn Taây AÂu, tieáp sau giai ñoaïn Haø Lan (1566 – 1609), giai ñoaïn Anh (1640 – 1650), giai ñoaïn Phaùp (1789 – 1794), giai ñoaïn Ñöùc (1848 – 1849). Chia giai ñoaïn döïa vaøo caùc döõ lieäu lòch söû, theo trình töï caùc cuoäc caùch maïng tö saûn, nhaèm chöùng minh raèng nhöõng cuoäc caùch maïng aáy laø hieän töôïng phoå bieán toaøn chaâu AÂu, chöù khoâng ñôn thuaàn mang tính chaát daân toäc chaät heïp, bôûi leõ, chuùng coù ñieåm trung taâm vaø coù söùc lan toûa vöôït qua bieân giôùi moãi quoác gia, trôû thaønh caùc ñieåm moác ghi daáu lòch söû phaùt trieån cuûa chaâu AÂu noùi rieâng, toaøn nhaân loaïi noùi chung. Nhìn nhaän nöôùc Ñöùc nhö moät maéc xích trong heä thoáng phaùt trieån quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa taïo cô sôû ñeå ñaùnh giaù trieát hoïc cuûa noù moät caùch hôïp lyù. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, töø Kant ñeán Hegel, laø trieát hoïc duy taâm; ñoù laø ñaëc tröng rieâng coù cuûa noù, phaân bieät vôùi trieát hoïc Anh, Phaùp ôû thôøi ñieåm töông töï. Coøn neáu tính ñeán caùi chung, thì pheùp bieän chöùng laïi laø söï theå hieän taát yeáu caùi chung cuûa thôøi ñaïi, trong ñoù quy luaät keá thöøa caùc giaù trò vaên hoùa chieám vò trí chuû ñaïo. Ñöùc theá kyû XVIII laø moät trong nhöõng nöôùc laïc haäu baäc nhaát chaâu AÂu, cuoäïc chieán tranh Ba möôi naêm (1618 – 1648) vôùi nöôùc laùng gieàng ñaõ laøm tieâu hao sinh löïc cuûa noù. Suoát thôøi gian daøi nöôùc Ñöùc naèm trong tình traïng trì treä, baûo thuû, bò chia naêm xeû baûy bôûi naïn caùt cöù. Boä maùy nhaø nöôùc cuûa cheá ñoä quaân chuû toû ra haø khaéc, nhöng keùm naêng ñoäng vaø heát söùc quan lieâu, ñaøn aùp tö töôûng töï do vaø daân chuû. Song quy luaät phaùt trieån cuûa tri thöùc trieát hoïc cho thaáy raèng chính khi trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø sinh hoaït tinh thaàn naûy sinh nhöõng tình huoáng coù vaán ñeà, ñoøi hoûi phaûi giaûi quyeát, thì khi aáy, tuøy thuoäc vaøo ñieàu kieän cuï theå, vaøo khaû naêng chuû quan cuûa tö duy con ngöôøi, truyeàn thoáng vaên hoùa, maø xuaát hieän haøng loaït phöông aùn khaùc nhau nhaèm giaûi quyeát chuùng. Nöôùc Ñöùc nöûa sau theá lyû XVIII hoäi ñuû caùc ñaëc ñieåm aáy. Hôn nöõa giai caáp tö saûn Ñöùc sinh sau ñeû muoän ñaõ bieát tieáp thu kinh nghieäm cuûa caùc daân toäc ñi tröôùc, keát thöøa coù choïn loïc vaø phaùt trieån chuùng trong ñieàu kieän cuûa mình, baát chaáp tình traïng trì treä cuûa hieän thöïc vaät chaát. Tính vöôït tröôùc cuûa tri thöc, tö töôûng chính laø ôû ñaây. Vaäy laø treân baûn ñồ Taây AÂu luùc ñoù xuaát hieän ba cöôøng quoác vôùi ba theá maïnh khaùc nhau: nöôùc Anh vôùi öu theá vöôït troäi veà kinh teá, nöôùc Phaùp ñöôïc xem laø dieãn ñaøn caùc tö töôûng vaø phong traøo chính trò, nöôùc Ñöùc vôùi cuoäc caùch maïng trong lónh vöïc lyù trí. ÔÛ goùc ñoä lyù luaän, queâ höông cuûa kinh teá chính trò hoïc coå ñieån laø Anh, nôi buøng noå maïnh meõ caùc hoïc thuyeát xaõ hoäi, trong ñoù coù hoïc thuyeát xaõ hoäi chuû nghóa khoâng töôûng, laø Phaùp, coøn söï keát thuùc vinh quang toaøn boä truyeàn thoáng coå ñieån trong trieát hoïc phöông Taây coù theå tìm thaáy taïi Ñöùc. Thaønh töïu röïc rôõ nhaát maø caùc nhaø duy taâm Ñöùc ñaït ñöôïc laø pheùp bieän chöùng. Caâu hoûi ñaët ra laø neân xaùc ñònh pheùp bieän chöùng laø neùt rieâng cuûa trieát hoïc Ñöùc, hay laø caùi phoå bieán cuûa thôøi ñaïi, ñöôïc caùc nhaø tö töôûng kieät xuaát theå hieän moät caùch taøi tình trong hoïc thuyeát cuûa mình. Hieän thöïc cuûa nöôùc Ñöùc vaø boái caûnh cuûa thôøi ñaïi in ñaäm daáu aán cuûa mình trong cuoäc haønh trình tö töôûng cuûa caùc nhaø trieát hoïc, laøm noåi baät maâu thuaãn giöõa heä thoáng vaø phöông phaùp, thaäm chí giöõa caùc thôøi kyø khaùc nhau ôû cuøng moät nhaø trieát hoïc. Ñieåm qua nhöõng neùt chinh veà boái caûnh lòch söû cuûa söï ra ñôøi trieát hoïc coå ñieån Ñöc coù theå xaùc ñònh tieàn ñeà thöïc tieãn cuûa noù laø caùch maïng Phaùp vaø hieän thöïc nöôùc Ñöùc nöûa sau theá kyû XVIII – nöûa ñaàu theá kyû XIX. Caùch maïng Phaùp, söï hieän thöïc hoùa lyù töôûng cuûa caùc nhaø khai saùng, taùc ñoäng tích cöïc ñeán ñònh höôùng daân chuû, nhaân vaên trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, khôi daäy tinh thaàn hoaøi nghi vaø pheâ phaùn ñoái vôùi chuû nghóa giaùo ñieàu vaø baûo thuû caû trong khoa hoïc laãn trong chính trò. C. Maùc xem trieát hoïc Kant laø lyù luaän Ñöùc cuûa caùch maïng Phaùp (1, tr.120). Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc chaám döùt söï toàn taïi cuûa mình vaøo nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XIX, maëc duø ñaïi bieåu cuoái cuøng cuûa noù, Feuerbach, maát vaøo naêm 1872. Chöông “coå ñieån” cuûa trieát hoïc phöông Taây ñaõ keát thuùc, nhö döï baùo cuûa Hegel veà söï thay theá taát yeáu caùc hoïc thuyeát trieát hoïc trong lòch söû phaùt trieån cuûa mình. Là một phần của văn hóa cổ điển, sự kết thúc của triết học cổ điển trùng hợp với sự kết thúc của văn hóa cổ điển. Thật vậy, sau thời kỳ phát triển rực rỡ, các lĩnh vực sáng tạo đã chuyển sang chương mới. Ta có thể nhận thấy điều này trong văn chương, nghệ thuật (âm nhạc, hội họa…), trong phương thức tiếp cận và giải quyết các vấn đề do cuộc sống đặt ra. Chủ nghĩa phổ quát được thay thế bởi tính cá biệt hóa ngày càng sâu sắc. 1.2. Tieàn ñeà lyù luaän cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc Moät laàn nöõa coù theå nhaän thaáy daáu aán cuûa trieát hoïc Khai saùng vaø chuû nghóa duy vaät Phaùp theá kyû XVIII, nhöõng gôïi môû khoa hoïc ngay trong phöông phaùp tö duy sieâu hình theá kyû XVII – XVIII ôû Anh, Phaùp, Ñöùc. Noùi nhö theá coù maâu thuaãn khoâng? Hoaøn toaøn khoâng. Phöông phaùp tö duy cuûa Sieâu hình hoïc thôøi tröôùc coù yù nghóa caùch maïng to lôùn trong cuoäc ñaáu tranh choáng trieát hoïc kinh vieän, môû roäng hôn nöõa con ñöôøng höôùng tôùi chaân lyù, khaúng ñònh quyeàn löïc cuûa con ngöôøi. Neáu khoâng coù phöông phaùp tö duy sieâu hình nhö ñieàu kieän cho söï hình thaønh phöông phaùp môùi, thay theá noù, thì cuõng khoâng theå noùi ñeán quy luaät keá thöøa, phaùt trieån tri thöùc, cuõng nhö nhöõng baøi hoïc do quaù khöù ñeå laïi cho caùc theá heä nhaân loaïi. Söï keát thuùc phöông phaùp tö duy sieâu hình cuõng laø söï baét ñaàu cuûa phöông phaùp bieän chöùng. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc thöïc hieän söï toång keát lòch söû veà trieát hoïc thôøi tröôùc, vaø, treân neàn chung cuûa nhöõng chuyeån bieán taát yeáu trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø lónh vöïc nhaän thöùc, noù ñöa ra phöông phaùp tö duy môùi phuø hôïp hôn. Töông töï nhö vaäy ñoái vôùi chuû nghóa duy vaät, maø Feuerbach laø hieän töôïng ñieån hình. Chuû nghóa duy vaät Feuerbach keát hôïp vôùi thuyeát nhaân baûn, laáy con ngöôøi laøm ñieåm xuaát phaùt vaø neàn taûng, nhaèm khaéc phuïc phaàn naøo tính chaát phieán dieän trong lyù luaän veà con ngöôøi cuûa theá kyû tröôùc. Hegel ñöa chuû nghóa duy taâm leân trình ñoä chuû nghóa duy taâm tuyeät ñoái, coøn Feuerbach laïi laáy töï nhieân vaø con ngöôøi – saûn phaåm hoaøn thieän nhaát cuûa noù – laøm ñoái töôïng chuû yeáu, loaïi boû Thöôïng ñeá ra khoûi söï quan taâm của trieát hoïc. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc laø söï phaùt trieån caùc thaùi cöïc khaùc nhau veà theá giôùi quan ñeán giôùi haïn cho pheùp cuûa chuùng, tröôùc khi dieãn ra quaù trình phi coå ñieån hoùa tö duy. CHƯƠNG 2 QUAN NIEÄM VEÀ CON NGÖÔØI TRONG TRIEÁT HOÏC L. FEUERBACH 2.1. Về caûi caùch trieát hoïc của L. Feuerbach Trong soá caùc nhaø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, L.Feuerbach laø moät chaân dung ñaëc bieät. Trieát hoïc cuûa oâng ñöôïc goïi laø chuû nghóa duy vaät nhaân baûn, vì ôû ñoù coù söï keát hôïp giöõa chuû nghóa duy vaät vaø thuyeát nhaân baûn, laø hoïc thuyeát laáy con ngöôøi laøm nền taûng, ñoái töôïng nghieân cöùu chuû yeáu. Trong Cöông lónh caûi caùch cuûa mình Feuerbach nhaán maïnh: Thoâng qua con ngöôøi ñöa taát caû nhöõng gì sieâu nhieân veà vôùi töï nhieân, vaø thoâng qua töï nhieân ñöa taát caû nhöõng gì sieâu nhaân veà vôùi con ngöôøi. Nhö vaäy, khaùc vôùi Kant vaø Hegel, Feuerbach loaïi boû Thöôïng ñeá ra khoûi ñoái töôïng nghieân cöùu, chæ coøn laïi töï nhieân vaø con ngöôøi – boä phaän öu tuù, hoaøn thieän nhaát cuûa noù. Vôùi tinh thaàn caûi caùch ñoù, Feuerbach töøng böôùc khoâi phuïc truyeàn thoáng trieát hoïc töï nhieân cuûa chuû nghóa duy vaät theá kyû tröôùc. Feuerbach pheâ phaùn nhöõng cô sôû cuûa chuû nghóa duy taâm Hegel, xem ñoù laø thöù trieát hoïc tö bieän, hoïc thuyeát cuûa tö duy thuaàn tuùy (taùc phaåm “Goùp phaàn pheâ phaùn trieát hoïc Hegel”, naêm 1839). OÂng pheâ phaùn caû Kytoâ giaùo töø thöïc teá sinh hoaït toân giaùo cuûa thôøi ñaïi mình, ñoàng thôøi vaïch ra moái lieân heä giöõa toân giaùo vôùi chuû nghóa duy taâm Hegel nhö “chuû nghóa duy taâm treân trôøi “ vôùi “chuû nghóa duy taâm döôùi maët ñaát”. Trong quaù trình pheâ phaùn toân giaùo, ñuùng hôn, cô sôû taâm lyù vaø heä quaû ñaïo ñöùc cuûa toân giaùo, Feuerbach neâu ra yù töôûng veà “toân giaùo khoâng coù Chuùa”, laáy tình yeâu nhaân loaïi laøm cöùu caùnh. Döôùi aûnh höôûng cuûa Ñaïi caùch maïng Phaùp, Feuerbach ñeà cao khaùt voïng töï do vaø daân chuû, moâ hình xaõ hoäi coâng daân vaø nhaø nöôùc phaùp quyeàn. Tuy nhieân, oâng khoâng tham gia vaøo nhöõng chuyeån bieán chính trò ñang dieãn ra taïi Ñöùc. Töø sau 1841, Feuerbach baét ñaàu cuoäc soáng aån daät taïi moät vuøng queâ heûo laùnh. Feuerbach goïi trieát hoïc cuûa mính laø thuyeát nhaân baûn, vaø laäp luaän nhö sau: neáu chuùng ta xem vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc laø vaán ñeà quan heä giöõa toàn taïi vaø tö duy, thì caàn phaûi baét ñaàu töø con ngöôøi, vì chæ con ngöôøi môùi bieát tö duy. Trong khi tö duy veà theá giôùi, con ngöôøi cuõng ñoàng thôøi tö duy veà chính baûn thaân mình. Nhôø coù con ngöôøi maø nhöõng gì kyø vó nhaát cuûa töï nhieân ñöôïc boäc loä ra. 2.2. Triết học nhân bản – quan niệm về con người của L. Feuerbach Quan nieäm veà con ngöôøi ñaõ phaùt sinh vaø toàn taïi töø khi trieát hoïc môùi hình thaønh, nhöng phaûi ñôïi ñeán cuoái theá kyû XIX, khi xuaát hieän heä thoáng trieát hoïc pheâ phaùn cuûa nhaø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, I.Kant (1724- 1804) thì caùc quan nieäm ñoù môùi ñöôïc heä thoáng hoùa vaø trình baøy döôùi daïng moät hoïc thuyeát trieát hoïc vôùi teân goïi laø chuû nghóa nhaân baûn. Tieáp thu nhöõng giaù trò tö töôûng trong nhaân baûn hoïc cuûa Kant, ñoàng thôøi döïa treân nhöõng thaønh töïu môùi cuûa khoa hoïc töï nhieân ñöông thôøi, L. Feuerbach (1804-1872) coù tham voïng vöôn tôùi vieäc thieát laäp moät neàn trieát hoïc môùi - trieát hoïc töông lai, laáy con ngöôøi vaø ñôøi soáng taâm - sinh lyù cuûa noù laøm ñoái töôïng nghieân cöùu cô baûn. Trieát hoïc môùi - Feuerbach vieát: “Bieán con ngöôøi, keå caû giôùi töï nhieân vôùi tö caùch laø neàn taûng cuûa con ngöôøi, thaønh ñoái töôïng duy nhaát, phoå bieán, cao nhaát cuûa trieát hoïc, do ñoù cuõng bieán nhaân baûn hoïc, keå caû sinh lyù hoïc thaønh khoa hoïc phoå quaùt”. Neàn trieát hoïc môùi maø Feuerbach ñeà caäp ñeán ôû ñaây laø trieát hoïc phaûn aùnh chaân lyù cuûa thôøi ñaïi, noù ñaët ra vaø lyù giaûi nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ñöông thôøi maø chuû nghóa duy vaät hay chuû nghóa duy taâm tröôùc oâng ñeàu baát löïc: “Chaân lyù khoâng phaûi laø chuû nghóa duy vaät hay chuû nghóa duy taâm, khoâng phaûi laø sinh lyù hoïc hay taâm lyù hoïc. Chaân lyù laø nhaân baûn hoïc”. Theo Feuerbach, trieát hoïc môùi hay trieát hoïc töông lai seõ khaéc phuïc ñöôïc söï khaùc bieät cuûa mình ñoái vôùi toân giaùo, seõ khoâng coøn laø thöù trieát hoïc nhaän thöùc tö bieän, maø trôû thaønh nhaân baûn hoïc - moät hoïc thuyeát toaøn dieän veà con ngöôøi, veà moái quan heä cuûa noù vôùi theá giôùi. Trong trieát hoïc môùi (trieát hoïc nhaân baûn), hình aûnh con ngöôøi seõ ñöôïc trình baøy caû treân cô sôû cuûa caùc döõ lieäu khoa hoïc cuõng nhö treân cô sôû cuûa hoïc thuyeát veà Chuùa. Con ngöôøi trong nhaân baûn hoïc khoâng chæ ñöôïc hieåu nhö laø moät boä phaän cuûa giôùi töï nhieân maø coøn laø moät sinh theå töï nhieân toaøn naêng. Trieát hoïc môùi coù söùc maïnh truy tìm lôøi giaûi ñaùp hieän thöïc ñeå giaûi quyeát moái quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi. Trieát hoïc cuõ laø heä thoáng trieát hoïc gaén lieàn vôùi thaàn hoïc, chöùng minh cho söï toàn taïi hôïp lyù cuûa Chuùa trôøi, coøn trieát hoïc môùi keát hôïp chaët cheõ vôùi khoa hoïc töï nhieân, thöïc hieän söù meänh cao caû cuûa mình laø giuùp con ngöôøi: 1) nhaän dieän chính mình nhö moät boä phaän, nhö laø con ñeû cuûa giôùi töï nhieân, 2) nhaän ra chaân giaù trò cuûa cuoäc soáng, 3) nhaèm noã löïc phaán ñaáu cho haïnh phuùc ngay trong theá giôùi traàn gian. Vaø ñeå thöïc hieän ñöôïc söù meänh lòch söû thieâng lieâng ñoù thì “trieát hoïc caàn thieát phaûi lieân heä chaët cheõ vôùi khoa hoïc töï nhieân coøn khoa hoïc töï nhieân phaûi lieân heä chaët cheõ vôùi trieát hoïc”. Voán laø ngöôøi coù tö töôûng caùch taân, Feuerbach mô tôùi vieäc thieát keá nhöõng ñoà aùn cho vieäc caûi caùch trieát hoïc vaø oâng thöïc söï ñaõ laøm nhö vaäy trong 2 taùc phaåm: Nhöõng luaän ñieåm döï thaûo cho cuoäc caûi caùch trieát hoïc (1842), Nhöõng luaän ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc töông lai (1843). Trong caùc taùc phaåm ñoù oâng ñaõ khai môû moät höôùng ñi môùi cho caùc nhaø trieát hoïc haäu theá, ñoù laø truy tìm bí maät cuûa trieát hoïc ngay trong giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi: “Haõy quan saùt giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi, baïn seõ thaáy trong ñoù nhöõng bí maät cuûa trieát hoïc”. “Quan ñieåm cuûa toâi chæ coù theå bieåu ñaït trong hai töø: Giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi”. Vôùi caùch ñaët vaán ñeà nhö vaäy, ngöôøi thieát keá ñoà aùn trieát hoïc môùi naøy ñi saâu vaøo vieäc nghieân cöùu baûn chaát con ngöôøi baét ñaàu töø vieäc truy tìm: 1) moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø giôùi töï nhieân; 2) moái quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi; 3) moái quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, ñeå roài töø ñoù oâng ñi ñeán keát luaän veà 4) moái quan heä giöõa ngöôøi vaø thaàn. Tieáp thu nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân treân neàn taûng cuûa chuû nghóa duy vaät nhaân baûn, Feuerbach cho raèng, con ngöôøi khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa Thöôïng ñeá nhö caùc nhaø thaàn hoïc quan nieäm, noù cuõng khoâng phaûi laø söï tha hoaù cuûa yù nieäm tuyeät ñoái nhö Heâgen noùi, maø laø saûn phaåm cuûa giôùi töï nhieân, oâng vieát: “Giôùi töï nhieân laø aùnh saùng, ñieän töø, töø tính, khoâng khí, nöôùc, löûa, ñaát, ñoäng vaät, thöïc vaät, laø con ngöôøi, bôûi vì con ngöôøi laø moät thöïc theå hoaït ñoäng thieáu töï chuû vaø voâ thöùc”. Nhö vaäy, söï phaùt sinh vaø toàn taïi cuûa con ngöôøi cuõng gioáng nhö söï phaùt sinh vaø toàn taïi cuûa cuûa caùc hieän töôïng töï nhieân khaùc, chæ coù ñieàu khaùc laø: con ngöôøi laø saûn phaåm tieán hoaù cao nhaát cuûa giôùi töï nhieân, laø moät sinh vaät baäc cao, coù tính vöôït troäi so vôùi caùc loaøi ñoäng vaät khaùc ôû ñôøi soáng tinh thaàn cuûa noù: “Söï khaùc bieät caên baûn giöõa loaøi ngöôøi vaø loaøi vaät laø gì? Caâu traû lôøi chung raát ñôn giaûn laø: ñoù laø söï khaùc nhau trong yù thöùc ñuùng vôùi nghóa chaân chính cuûa töø naøy... Bôûi yù thöùc theo nghóa chính xaùc chæ coù ôû choã, khi chuû theå coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc loaøi cuûa mình, baûn chaát cuûa mình. Ñoäng vaät nhaän thöùc mình nhö moät caù theå, noù chæ laøm chuû ñöôïc quaù trình töï caûm giaùc maø thoâi, chöù khoâng phaûi nhö moät loaøi...Bôûi vaäy, ñoäng vaät soáng ñôn giaûn moät mình, coøn con ngöôøi soáng coù baïn. Ñôøi soáng noäi taâm cuûa con vaät hoaø ñoàng vôùi theá giôùi beân ngoaøi, coøn con ngöôøi soáng vôùi caû hai chieàu: noäi taâm vaø theá giôùi beân ngoaøi. Ñôøi soáng noäi taâm cuûa con ngöôøi lieân quan maät thieát vôùi loaøi vaø baûn chaát cuûa noù. Con ngöôøi suy nghó, baøn luaän vaø noùi vôùi chính mình”. Toaøn boä moái quan heä giöõa giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi phaûn aùnh moái quan heä giöõa theá giôùi voâ cô vaø theá giôùi höõu cô, phaûn aùnh tieán trình tieán hoaù cuûa söï soáng, theo nghóa theá giôùi voâ cô laø tieàn ñeà, laø cô sôû neàn taûng cuûa moïi söï soáng noùi chung, cuûa ñôøi soáng con ngöôøi noùi rieâng. Con ngöôøi chæ coù theå toàn taïi trong giôùi töï nhieân, trong söï tieáp xuùc vôùi theá giôùi khaùch quan beân ngoaøi noù, vaø cuõng chính theá giôùi naøy quy ñònh söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa caùc giaùc quan con ngöôøi chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi nhö chuû nghóa duy taâm chuû quan khaúng ñònh. AÙnh saùng toàn taïi khoâng phaûi ñeå cho con maét nhìn, maø con maét toàn taïi bôûi vì coù aùnh saùng, töông töï nhö vaäy, khoâng khí toàn taïi khoâng phaûi ñeå cho con ngöôøi hít thôû maø con ngöôøi hít thôû bôûi vì coù khoâng khí, bôûi vì, neáu khoâng coù khoâng khí thì seõ khoâng coù söï soáng. Toàn taïi moät moái quan heä taát yeáu giöõa theá giôùi voâ cô vaø theá giôùi höõu cô. Moái quan heä qua laïi naøy chính laø cô sôû, laø baûn chaát cuûa söï soáng. Bôûi vaäy, chuùng ta khoâng coù caên cöù naøo ñeå giaû ñònh raèng, neáu nhö con ngöôøi coù nhieàu caûm giaùc hay nhieàu cô quan thì noù seõ hieåu bieát ñöôïc nhieàu thuoäc tính hay nhieàu söï vaät cuûa töï nhieân hôn... Con ngöôøi coù vöøa ñuû nhöõng giaùc quan caàn thieát ñeå caûm nhaän theá giôùi trong tính toaøn veïn vaø tính toång theå cuûa noù. Töø vieäc quan saùt hình theå beân ngoaøi cuûa con ngöôøi cho ñeán moïi hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát cuõng nhö hoaït ñoäng tinh thaàn cuûa noù, Feuerbach cho raèng, con ngöôøi laø moät sinh vaät coù hình theå vaät lyù - sinh lyù ôû trong khoâng gian vaø thôøi gian, nhôø vaäy noù coù naêng löïc quan saùt vaø suy nghó vöôït troäi so vôùi caùc loaøi sinh vaät khaùc. Baûn chaát con ngöôøi laø moät caùi gì ñoù thoáng nhaát toaøn veïn giöõa hai phöông dieän theå xaùc (toàn taïi) vaø tinh thaàn (tö duy). Söï thoáng nhaát toaøn veïn naøy ñaûm baûo cho con ngöôøi coù theå toàn taïi vaø phaùt trieån nhö moät sinh vaät cao nhaát, hoaøn thieän nhaát trong moïi sinh vaät hieän coù. Pheâ phaùn nhöõng quan ñieåm sai laàm cuûa chuû nghóa duy tâm vaø chuû nghóa nhò nguyeân trong vieäc taùch ñoâi theå xaùc vaø tinh thaàn, toàn taïi vaø tö duy, Feuerbach ñaõ thöøa nhaän moät caùch döùt khoaùt raèng quan heä thöïc söï cuûa toàn taïi ñoái vôùi tö duy laø toàn taïi - chuû theå, tö duy - thuoäc tính. Tö duy xuaát phaùt töø toàn taïi, chöù khoâng phaûi toàn taïi xuaát phaùt töø tö duy… Cô sôû cuûa toàn taïi naèm ngay trong toàn taïi chính laø caûm tính, laø nguyeân lyù trí tueä, laø söï taát yeáu vaø chaân lyù... Baûn chaát cuûa toàn taïi vôùi tö caùch moät toàn taïi chính laø baûn chaát cuûa giôùi töï nhieân. Feuerbach cuõng nhaän thaáy raèng, moãi con ngöôøi cuï theå baèng xöông baèng thòt ñang soáng vaø hoaït ñoäng laø nhöõng baèng chöùng sinh ñoäng veà söï thoáng nhaát giöõa theå xaùc vaø tinh thaàn, giöõa phöông dieän vaät lyù vaø phöông dieän taâm lyù. Söï thoáng nhaát naøy phaûn aùnh söï thoáng nhaát giöõa caáu truùc vaø chöùc naêng, giöõa giaûi phaãu hoïc vaø sinh lyù hoïc. Vaø cuõng töø ñoù oâng deã daøng ruùt ra moät keát luaän trieát hoïc duy vaät raèng, tö duy, yù thöùc cuûa con ngöôøi khoâng laø caùi gì khaùc nhö laø thuoäc tính voán coù cuûa moät daïng vaät chaát coù toå chöùc cao - boä oùc con ngöôøi. Chính ôû ñaây, oâng ñaõ phaàn naøo phoûng ñoaùn ñöôïc noäi dung vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, ñieàu maø sau naøy AÊngghen ñaõ phaùt bieåu moät caùch roõ raøng hôn trong taùc phaåm Lutvich Phôbaùch vaø söï caùo chung cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc. Sau khi coâng nhaän moät caùch döùt khoaùt raèng, toàn taïi laø chuû theå, tö duy laø thuoäc tính, yù thöùc laø saûn phaåm cuûa boä oùc con ngöôøi, Feuerbach ñi ñeán vieäc tìm hieåu saâu hôn baûn chaát töï nhieân - sinh hoïc cuûa con ngöôøi. "Baûn chaát chung cuûa con ngöôøi laø gì? Nhöõng nhaân tính cô baûn trong con ngöôøi laø gì? Ñoù laø lyù tính, yù chí vaø traùi tim. Con ngöôøi hoaøn thieän coù naêng löïc tö duy, söùc maïnh yù chí vaø nguoàn löïc tình caûm. Naêng löïc tö duy chính laø aùnh saùng cuûa nhaän thöùc, söùc maïnh cuûa yù chí chính laø naêng löôïng cuûa tính caùch, nguoàn löïc tình caûm chính laø tình yeâu... Trong yù chí, tö duy vaø tình caûm luoân chöùa ñöïng baûn chaát toái cao, tuyeät ñoái cuûa con ngöôøi vaø muïc ñích toàn taïi cuûa noù... Con ngöôøi toàn taïi ñeå nhaän thöùc, yeâu thöông vaø mong muoán. Nhöng muïc ñích cuûa lyù tính, cuûa yù chí, cuûa tình yeâu laø gì? Laø ñeå laøm cho con ngöôøi trôû thaønh ngöôøi töï do". Ñoaïn trích naøy laø moät vaên baûn ñieån hình thuoäc Chöông I vôùi nhan ñeà Baûn chaát chung cuûa con ngöôøi trong taùc phaåm Baûn chaát Kitoâ giaùo, do Feuerbach vieát vaøo naêm 1841. Qua nhöõng lôøi leõ ñoù, nhaø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc muoán chöùng minh raèng, baûn chaát chung cuûa con ngöôøi laø toång hoaø moïi khaùt voïng chính trò, moïi naêng löïc nhaän thöùc vaø nhu caàu töï nhieân - sinh hoïc ñaõ traàm tích trong quaù trình phaùt trieån lòch söû laâu daøi cuûa noù. Moïi mong muoán, khaùt voïng töï nhieân cuûa con ngöôøi theo quan ñieåm cuûa Feuerbach khoâng phaûi xuaát phaùt töø tö töôûng thuaàn tuyù maø chuùng phaûn aùnh ñôøi soáng hieän thöïc cuûa con ngöôøi vaø do ñôøi soáng ñoù quy ñònh. Noùi caùch khaùc, trong con ngöôøi, caùi sinh lyù quy ñònh caùi taâm lyù, caùi töï nhieân - sinh hoïc quy ñònh caùi xaõ hoäi, nhu caàu vaät chaát quy ñònh haønh ñoäng xaõ hoäi. "Ñieàu aùc xuaát hieän khoâng phaûi trong ñaàu oùc, trong traùi tim - Feuerbach vieát - maø xuaát hieän chính trong daï daøy con ngöôøi". Quan ñieåm naøy cuûa Feuerbach ñaõ laøm cho F.Engels raát chuù yù. Trong taùc phaåm Luùtvich phôbaùch vaø söï caùo chung cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, F.Engels ñaùnh giaù cao luaän ñieåm cuûa Feuerbach: "Trong moät cung ñieän, ngöôøi ta suy nghó khaùc trong moät tuùp leàu tranh", "Neáu nhö vì ñoùi, vì ngheøo, maø trong cô theå khoâng coù chaát dinh döôõng, thì trong ñaàu oùc anh, trong tình caûm vaø trong traùi tim anh cuõng khoâng coù chaát nuoâi ñaïo ñöùc". Ñaây laø luaän ñieåm hoaøn toaøn môùi so vôùi ñöông thôøi, vì theo quan ñieåm naøy thì ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát cuûa con ngöôøi quy ñònh suy nghó vaø tö töôûng cuûa noù. Tuy nhieân, Feuerbach chöa coù khaû naêng nhìn nhaän con ngöôøi vôùi tö caùch laø moät caù theå cuûa loaøi, vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân xaõ hoäi, maø oâng chæ môùi döøng laïi ôû con ngöôøi cuï theå. "Toâi chæ ñöa ra moät luaän ñieåm, nhöng ñaây laø luaän ñieåm coát yeáu maø moïi luaän ñieåm khaùc phaûi xoay quanh noù. Ñoù laø khaùi nieäm caù theå. Söï khaùc bieät cô baûn giöõa quan ñieåm cuûa toâi vôùi quan ñieåm cuûa ngöôøi pheâ phaùn toâi (maø cuï theå laø giaùo sö trieát hoïc ngöôøi Ñöùc- Schalier (1810 -1868)) laø trong con ngöôøi toàn taïi caû tính caù theå vaø tính loaøi, trong khi ñoù, theo yù kieán toâi thì tính caù theå ñaõ bao quaùt toaøn boä baûn chaát con ngöôøi, baûn chaát con ngöôøi chæ coù moät - ñoù laø baûn chaát caù theå" . Tuy nhaán maïnh tính caù theå cuûa con ngöôøi, song Feuerbach cuõng heù môû moät yù töôûng cho raèng, trong quaù trình soáng, con ngöôøi coù theå giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, với coäng ñoàng xaõ hoäi. Do tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi maø "töø moät toàn taïi thuaàn tuyù vaät lyù, con ngöôøi trôû thaønh moät toàn taïi chính trò, noùi chung trôû thaønh moät caùi gì ñoù khaùc vôùi töï nhieân, toàn taïi ñoù chæ quan taâm ñeán baûn thaân mình". Quan nieäm cho raèng, con ngöôøi laø moät toàn taïi xaõ hoäi ñaõ coù trong trieát hoïc cuûa Aristote, nhöng Feuerbach ñaõ vöôït leân treân quan nieäm naøy khi ñöa vaøo ñôøi soáng cuûa con ngöôøi nhöõng phaïm truø xaõ hoäi phaûn aùnh ñôøi soáng ña daïng sinh ñoäng cuûa con ngöôøi nhö: töï do, nhaân caùch, luaät phaùp. Feuerbach vieát: "Con ngöôøi laø moät toàn taïi cuûa töï do, toàn taïi coù nhaân caùch, toàn taïi cuûa luaät phaùp. Vaán ñeà quan troïng hôn laø baûn chaát ñích thöïc cuûa con ngöôøi, töùc laø nhöõng yeáu toá quy ñònh söï toàn taïi cuûa noù vôùi tö caùch laø moät sinh theå coù tính loaøi hay noùi theo caùch cuûa Maùc laø tính xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Bôûi vì "khi con ngöôøi sinh ra töø giôùi töï nhieân, noù môùi chæ laø moät sinh vaät töï nhieân ñôn thuaàn chöù khoâng phaûi laø ngöôøi...Con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa vaên hoaù vaø cuûa lòch söû". Nhö vaäy, theo Feuerbach, khi noùi veà con ngöôøi, nhaát thieát phaûi giaû ñònh raèng, coù nhöõng ngöôøi khaùc vaø chæ coù trong moái quan heä ñoù thì con ngöôøi môùi laø con ngöôøi vôùi yù nghóa ñaày ñuû cuûa töø naøy. Töø vieäc coâng nhaän con ngöôøi nhö laø saûn phaåm cuûa vaên hoaù, cuûa lòch söû, Feuerbach ñi ñeán quan ñieåm cho raèng, tính ích kyû khoâng chæ mang tính caù nhaân nhö caùc nhaø tö töôûng, caùc nhaø ñaïo ñöùc hoïc tröôùc oâng (ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi theo eudaimonism - chuû nghóa duy haïnh) tuyeân boá, maø noù coøn mang tính xaõ hoäi. "Khoâng chæ coù moät tính ích kyû ñôn ñoäc hay laø tính ích kyû caù nhaân - Feuerbach vieát - maø coøn coù moät tính ích kyû xaõ hoäi, moät tính ích kyû cuûa gia ñình, cuûa taäp theå, cuûa coäng ñoàng, moät tính ích kyû yeâu nöôùc. Taát nhieân, tính ích kyû laø nguyeân nhaân cuûa moïi ñieàu aùc, nhöng cuõng laø nguyeân nhaân cuûa moïi ñieàu thieän, bôûi vì khoâng caùi gì khaùc ngoaøi tính ích kyû ñaõ taïo neân söï chieám höõu ruoäng ñaát, neân thöông nghieäp, cuõng vì tính ích kyû maø coù ngheä thuaät, coù khoa hoïc... Tính ích kyû ngaên caám söï troäm cöôùp, doái traù, laøm haïn cheá söï ngoaïi tình". Ñaây laø moät quan ñieåm hoaøn toaøn môùi so vôùi lòch söû ñöông thôøi, khi ñoïc nhöõng lôøi naøy cuûa Feuerbach, V. I. Lenin cho raèng, ñaây laø "phoâi thai cuûa chuû nghóa duy vaät lòch söû". Tieán xa hôn böôùc nöõa, nhaø trieát hoïc mang naëng tinh thaàn nhaân ñaïo coi tính ích kyû cuûa con ngöôøi nhö laø moät ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa lòch söû xaõ hoäi. "Trong lòch söû, moät thôøi ñaïi môùi baét ñaàu töø ñaâu? Baét ñaàu töø choã, ñoâng ñaûo quaàn chuùng bò aùp böùc ñöa ra tính ích kyû chính ñaùng cuûa mình choáng laïi tính ích kyû cöïc ñoan cuûa thieåu soá ngöôøi khaùc... Tính ích kyû cuûa ña soá nhaân loaïi ñang bò aùp böùc phaûi vaø seõ thöïc hieän quyeàn cuûa mình vaø môû ra moät thôøi ñaïi lòch söû môùi... khoâng theå ñeå cho thieåu soá ngöôøi laø cao thöôïng, coù taøi saûn, coøn soá khaùc laø thaáp heøn, laø chaúng coù gì. Taøi saûn phaûi coù ôû taát caû moïi ngöôøi". Nhöõng lôøi leõ coù tính tuyeân chieán vôùi xaõ hoäi tö baûn naøy ñöôïc Feuerbach noùi ra vaøo thôøi ñieåm lòch söû khi Tuyeân ngoân Ñaûng coäng saûn cuûa Maùc vaø AÊngghen môùi ra ñôøi ñaõ phaàn naøo phaûn aùnh tö töôûng chuû nghóa xaõ hoäi cuûa Feuerbach vaø ñöôïc Leânin ñaùnh giaù cao trong Buùt kyù trieát hoïc”. Nhìn nhaän con ngöôøi vöøa nhö laø moät caù theå chöùa ñaày tham voïng caù nhaân, vöøa nhö laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, saûn phaåm cuûa vaên hoaù vaø lòch söû chính laø cô sôû lyù luaän ñeå Feuerbach xem xeùt moái quan heä giöõa ngöôøi vaø thaàn. Feuerbach cho raèng, vieäc nghieân cöùu nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa toân giaùo phaûi xuaát phaùt töø vieäc nghieân cöùu baûn chaát cuûa con ngöôøi vaø ñôøi soáng hieän thöïc cuûa noù. Từ laäp tröôøng cuûa chuû nghóa nhaân baûn, Feuerbach cho raèng, trong con ngöôøi luoân coù nhöõng ham muoán, nhu caàu, khaùt voïng vaø thaùi ñoä ích kyû. Nhöõng nhu caàu sinh hoïc vaø traïng thaùi taâm sinh lyù naøy coù theå ñöôïc ñaùp öùng hoaëc coù theå khoâng ñöôïc ñaùp öùng, töø ñoù gaây neân trong con ngöôøi hai xu höôùng traïng thaùi taâm lyù: hoaëc sôï haõi, baát löïc, noãi buoàn chaùn, ñau khoå (neáu con ngöôøi gaëp nhöõng ñieàu baát haïnh) hoaëc söï ngöôõng moä, kính phuïc, loøng bieát ôn (neáu con ngöôøi gaëp nhöõng thuaän lôïi). Feuerbach vieát: "Toân giaùo laø söï phaûn aùnh thôøi thô aáu cuûa nhaân loaïi hay trong toân giaùo, con ngöôøi laø ñöùa treû. Ñöùa treû khoâng theå thöïc hieän yù muoán cuûa mình baèng söùc maïnh cuûa noù, phaûi nhôø ñeán moät toàn taïi maø noù caûm thaáy leä thuoäc... Toân giaùo coù nguoàn goác xuaát hieän, coù choã ñöùng chaân chính, coù yù nghóa trong thôøi thô aáu cuûa nhaân loaïi". ÔÛ ñaây, khi nghieân cöùu vaán ñeà toân giaùo Feuerbach phaûi nhôø vaøo nhöõng tö lieäu cuûa lòch söû vaø khaûo coå hoïc, theo ñoù thì con ngöôøi nguyeân thuyû laø con ngöôøi caûm tính chöù khoâng phaûi con ngöôøi lyù tính. Ñôøi soáng cuûa ngöôøi nguyeân thuyû haøng ngaøy baét phaûi tieáp xuùc vôùi muoân vaøn söï vaät, hieän töôïng ña daïng cuûa giôùi töï nhieân nhö maët traêng, maët trôøi, saám seùt, baõo luït, gioâng toá, soâng saâu, bieån roäng, nuùi non hieåm trôû, röøng raäm, caây cao... vaø leõ ñương nhieân laø con ngöôøi phaûi leä thuoäc vaøo chuùng ñeå toàn taïi. Töø ñoù laøm phaùt sinh taâm lyù hay tình caûm trong con ngöôøi ñoái vôùi giôùi töï nhieân: "Ñieàu muïc ñaàu tieân cuûa toâi trong Baûn chaát cuûa toân giaùo coù theå noùi moät caùch vaén taét laø: Cô sôû cuûa toân giaùo laø tình caûm veà söï leä thuoäc cuûa con ngöôøi. Trong yù nghóa ñaàu tieân, giôùi töï nhieân chính laø ñoái töôïng cuûa tình caûm leä thuoäc naøy. Vì vaäy, giôùi töï nhieân noùi chung laø khaùch theå ñaàu tieân cuûa toân giaùo". Töø tröôùc tôùi giôø ñoái töôïng cuûa caùc baøi giaûng cuûa toâi chính laø ôû choã, tình caûm veà söï leä thuoäc chính laø cô sôû vaø nguoàn goác cuûa toân giaùo... Coøn ñoái töôïng cuûa söï leä thuoäc ñoù chính laø giôùi töï nhieân". Vaäy taïi sao giôùi töï nhieân laïi trôû thaønh ñoái töôïng ñaàu tieân baét buoäc con ngöôøi phaûi leä thuoäc, Feuerbach giaûi thích nhö sau: Thöù nhaát, bôûi giôùi töï nhieân laø ñoái töôïng caûm giaùc tröïc tieáp cuûa con ngöôøi, laø caùi taùc ñoäng haøng ngaøy, haøng giôø leân caùc giaùc quan nhaän bieát cuûa con ngöôøi: "Caùi baét con ngöôøi leä thuoäc, caùi maø con ngöôøi caûm thaáy leä thuoäc, caùi maø töø ñoù con ngöôøi bieát ñöôïc söï leä thuoäc cuûa mình chính laø giôùi töï nhieân, laø ñoái töôïng cuûa caûm giaùc, taát caû nhöõng aán töôïng maø giôùi töï nhieân taïo ra cho con ngöôøi thoâng qua caùc caûm giaùc ñeàu coù theå trôû thaønh lyù do cuûa söï suøng baùi toân giaùo". Thöù hai, söï suøng baùi giôùi töï nhieân coøn baét nguoàn töø vieäc trong quaù trình soáng, do theå chaát yeáu ôùt cuûa mình, con ngöôøi thöôøng coù taâm lyù sôï haõi caùc hieän töôïng cuûa giôùi töï nhieân, daãn ñeán tình traïng baát löïc tröôùc caùc hieän töôïng ñoù: "Quan nieäm veà söùc maïnh voâ bieân nhö laø ñaëc tính cô baûn cuûa thaàn thaùnh xuaát hieän vaø phaùt trieån trong con ngöôøi ñaëc bieät khi con ngöôøi so saùnh haønh ñoäng cuûa mình vôùi haønh ñoäng cuûa töï nhieân. Con ngöôøi khoâng theå taïo neân caây coû, khoâng laøm neân baõo toá vaø thôøi tieát, khoâng theå laøm saùng loeù nhö chôùp, gaøo theùt nhö saám... taát caû nhöõng hieän töôïng töï nhieân naøy vöôït troäi söùc maïnh cuûa con ngöôøi, laøm cho con ngöôøi caûm thaáy baát löïc. Chính vì vaäy, thöïc theå taïo neân caùc hieän töôïng ñoù ñoái vôùi con ngöôøi laø moät thöïc theå sieâu nhaân - thöïc theå coù tính thaàn thaùnh". Thöù ba, nhö moät hieän töôïng taâm lyù, tình caûm leä thuoäc vaøo giôùi töï nhieân cuûa con ngöôøi gaén lieàn vôùi quan nieäm veà ñôøi soáng taâm linh cuûa noù, hay noùi cuï theå hôn laø gaén lieàn vôùi quan nieäm veà caùi cheát. Theo quan ñieåm hieän ñaïi, con ngöôøi laø moät thöïc theå töï nhieân - sinh hoïc, neân noù cuõng phaûi tuaân theo quy luaät sinh – laõo – beänh – töû. Nhöng ngöôøi nguyeân thuyû thì chöa theå hieåu ñöôïc ñieàu ñoù, hoï cho raèng söï ñau oám, cheát choùc chính laø söï tröøng phaït cuûa Thaùnh thaàn, bôûi vaäy, "tình caûm veà söï leä thuoäc vaø tình caûm veà söï höõu haïn cuûa ñôøi ngöôøi laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Con ngöôøi luoân coù yù thöùc raèng vaøo moät luùc naøo ñoù noù seõ cheát. Giaù nhö con ngöôøi khoâng cheát, giaù nhö noù soáng vónh vieãn, noùi toùm laïi, neáu nhö khoâng coù caùi cheát thì seõ khoâng coù toân giaoù". Luaän ñieåm naøy cuûa Feuerbach thöïc ra khoâng coù gì môùi, bôûi caùi cheát laø ñeà taøi muoân thuôû cuûa toân giaùo, caùi cheát gaây neân moät söï sôï haõi trong con ngöôøi caû veà phöông dieän vaät lyù laãn phöông dieän taâm lyù, trong ñoù phöông dieän taâm lyù laø cô baûn, bôûi con ngöôøi sôï haõi caùi cheát khi noù hoaøn toaøn khoeû maïnh, bôûi "con ngöôøi luoân mong muoán ñöôïc toàn taïi vónh cöûu. Söï mong muoán ñoù cuõng laø mong muoán ñöôïc baûo toaøn tính maïng. Moïi ngöôøi ai cuõng muoán soáng chöù khoâng ai muoán cheát". Ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø, Feuerbach ñaõ coi söï sôï haõi caùi cheát cuûa con ngöôøi nhö moät hình thöùc taâm lyù phoå bieán vaø vaän duïng hieän töôïng naøy vaøo vieäc giaûi thích nguoàn goác taâm lyù cuûa toân giaùo, coi hieän töôïng naøy nhö moät daïng tình caûm leä thuoäc cuûa con ngöôøi ñoái vôùi giôùi töï nhieân vaø thaàn thaùnh. Trong caùc hình thöùc tín ngöôõng toân giaùo, nhaø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc raát quan taâm ñeán vaán ñeà caàu nguyeän, bôûi ñaây laø moät hieän töôïng taâm lyù ñaëc bieät phaûn aùnh theá giôùi noäi taâm cuûa con ngöôøi moät caùch saâu saéc nhaát, toaøn dieän nhaát, phaûn aùnh moái quan heä tröïc tieáp giöõa con ngöôøi vaø thaàn thaùnh. Feuerbach vieát: "Ngöôøi tín ngöôûng höôùng tôùi Thöôïng ñeá cuøng vôùi lôøi caàu nguyeän suøng kính, anh ta tin raèng Thöôïng ñeá seõ tham döï vaøo nhöõng ñau khoå, nhöõng loøng mong muoán cuûa anh ta... Tin raèng Thöôïng ñeá seõ nghe thaáy tieáng noùi cuûa anh ta trong luùc caàu nguyeän". Baûn chaát thaàm kín cuûa toân giaùo ñöôïc boäc loä trong lôøi caàu nguyeän... Trong caàu nguyeän, con ngöôøi höôùng moät caùch tröïc tieáp tôùi Thöôïng ñeá, cho neân Thöôïng ñeá ñoái vôùi con ngöôøi laø nguyeân nhaân tröïc tieáp thöïc hieän lôøi caàu nguyeän". Theo caùch nhìn hieän ñaïi thì söï caàu nguyeän theå hieän chöùc naêng an uûi ñeàn buø hö aûo cuûa toân giaùo trong söï caàu nguyeän ñoù hoaëc phaàn naøo laøm dòu bôùt ñi moïi noãi ñau khoå, maát maùt cuûa con ngöôøi maø noù ñaõ gaùnh chòu tröôùc ñoù trong cuoäc soáng, hoaëc theå hieän nhöõng lôøi caûm ôn cuûa con ngöôøi ñoái vôùi thaàn thaùnh, hoaëc xin thaân thaùnh xaù toäi cho, bôûi vaäy, caàu nguyeän laø hình thöùc phoå bieán cuûa moïi toân giaùo vaø cuõng nhôø hình thöùc tín ngöôõng naøy maø toân giaùo thu huùt ñöôïc ña soá coâng chuùng. Phaân tích moät caùch toaøn dieän veà nguoàn goác phaùt sinh cuûa toân giaùo, Feuerbach coù cô sôû khoa hoïc ñeå ñi ñeán keát luaän: "Khoâng phaûi Thöôïng ñeá ñaõ saùng taïo neân con ngöôøi theo hình daùng cuûa mình nhö ñaõ mieâu taû trong Kinh thaùnh, maø chính con ngöôøi ñaõ saùng taïo neân Thöôïng ñeá theo hình daùng cuûa mình...Chính söùc maïnh cuûa tö töôûng ñaõ höôùng vaøo nhöõng tính chaát cô baûn cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi u saàu, oám yeáu phaûn aùnh taâm traïng cuûa mình trong hình aûnh moät Thöôïng ñeá töông tö, con ngöôøi vui veû thì ngöôïc laïi, hoï mieâu taû Thöôïng ñeá vôùi boä maët töôi tænh, saùng ngôøi. Tính ña daïng cuûa con ngöôøi quy ñònh tính ña daïng cuûa Thöôïng ñeá". Nhö vaäy, coù theå noùi moät caùch ngaén goïn raèng, Feuerbach ñaõ truy tìm baûn chaát cuûa toân giaùo trong baûn chaát cuûa con ngöôøi. Döïa treân nhöõng khaûo cöùu lòch söû hieän thöïc cuûa nhaân loaïi, Feuerbach thaáy raèng trong thöïc teá thöôøng dieãn ra söï thuø ñòch giöõa toân giaùo naøy vôùi toân giaùo khaùc, söï thuø ñòch giöõa ngöôøi theo ñaïo vaø keû dò giaùo. Hôn nöõa coù nhöõng ngöôøi coù chöùc saéc toân giaùo cao trong giaùo hoäi, song hoï vaãn coù nhuõng haønh vi phi ñaïo ñöùc. Töø ñoù oâng leân tieáng phaûn ñoái quan ñieåm cuûa caùc nhaø thaàn hoïc cho raèng, döôøng nhö phuû ñònh Thöợng ñeá laø moät böôùc daãn tôùi söï tieâu dieät quan heä ñaïo ñöùc. Theo Feuerbach, ñeå coù moät xaõ hoäi tốt ñeïp thì phaûi tieán haønh caûi caùch toân giaùo: "Neáu nhö baûn chaát con ngöôøi laø baûn chaát cao quyù cuûa con ngöôøi, thì tình yeâu hieän thöïc ñoái vôùi con ngöôøi caàn phaûi laø quy luaät ñaàu tieân cao quyù cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi ñoái vôùi con ngöôøi laø Thöôïng ñeá - ñoù chính laø neàn taûng thöïc tieãn cao nhaát, laø xuaát phaùt ñieåm cuûa lòch söû toaøn caàu. Quan ñieåm veà caûi caùch toân giaùo ñöôïc Feuerbach trình baøy khaù roõ trong ñoaïn keát cuûa Taäp baøi giaûng veà baûn chaát cuûa toân giaùo: "Thöa caùc baïn, baèng nhöõng lôøi naøy, toâi keát thuùc caùc baøi giaûng cuûa mình, toâi mong muoán raèng seõ ñaït ñöôïc nhieäm vuï ñaõ ñaët ra trong caùc baøi giaûng naøy, maø chính laø: Töø baïn cuûa thöôïng ñeá, trôû thaønh baïn cuûa con ngöôøi, töø nhöõng tín ñoà trôû thaønh ngöôøi duy lyù, töø nhöõng ngöôøi luoân caàu nguyeän Thöôïng ñeá ruû loøng thöông trôû thaønh ngöôøi lao ñoäng, töø nhöõng nghieân cöùu sinh ôû theá giôùi beân kia trôû thaønh nhöõng ngöôøi nghieân cöùu vieân ôû theá giôùi traàn gian, töø nhöõng tín ñoà Kitoâ giaùo theo söï thöøa nhaän, theo yù thöùc cuûa chính hoï, “laø nöûa suùc vaät, nöûa thieân thaàn" trôû thaønh nhöõng con ngöôøi hoaøn thieän. Nhöõng lôøi treân cuõng coù theå ñöôïc coi nhö böùc thoâng ñieäp hoaø bình cuûa oâng göûi ñeán caùc theá heä mai sau vôùi nguï yù raèng, con ngöôøi tröôùc heát phaûi thöông yeâu nhau thöïc söï ôû choán traàn gian, bôûi ñaây môùi laø nhöõng tình yeâu chaân chính theo ñuùng nghóa cuûa töø naøy. Quan nieäm veà con ngöôøi trong trieát hoïc Feuerbach nhö ñaõ trình baøy ôû treân theo ñaùnh giaù cuûa A.G.Spirkin: "Chính laø ñieåm xuaát phaùt cho nhöõng laäp luaän cuûa Maùc veà con ngöôøi vaø baûn chaát con ngöôøi". Bôûi vì, baèng nhöõng quan nieäm ñoù, ngöôøi khai môû con ñöôøng cho chuû nghóa duy vaät nhaân baûn ñaõ giaùng moät ñoøn phaù tan maâu thuaãn giöõa chuû nghóa duy vaät vaø chæ nghóa duy taâm khaùch quan cuûa Heâgen, "ñöa moät caùch khoâng uùp môû chuû nghóa duy vaät trôû laïi ngoâi vua", oâng ñaõ khaúng ñònh moät caùch döùt khoaùt raèng "töï nhieân toàn taïi ñoäc laäp ñoái vôùi moïi trieát hoïc. Noù laø cô sôû treân ñoù con ngöôøi chuùng ta, baûn thaân chuùng ta cuõng laø moät saûn phaåm cuûa töï nhieân ñaõ sinh tröôûng”. Marx vaø Engels luoân ñaùnh giaù cao trieát hoïc cuûa Feuerbach noùi chung, chuû nghóa duy vaät nhaân baûn cuûa oâng noùi rieâng. Tuy ñaùnh giaù cao Feuerbach nhö vaäy, nhöng hai oâng cuõng nhaän thaáy raèng haïn cheá cô baûn xuyeân suoát toaøn boä trieát hoïc nhaân baûn cuûa Feuerbach laø chuû nghóa nhaân ñaïo tröøu töôïng vaø chuû nghóa duy taâm veà lòch söû. "Laáy con ngöôøi laøm xuaát phaùt ñieåm, song oâng hoaøn toaøn khoâng noùi ñeán theá giôùi trong ñoù con ngöôøi aáy soáng. Vì vaäy, con ngöôøi maø oâng noùi luoân laø con ngöôøi tröøu töôïng... Con ngöôøi ñoù khoâng ra ñôøi töø trong buïng meï, maø laïi sinh ra töø oâng thaàn cuûa caùc toân giaùo ñoäc thaàn... Con ngöôøi ñoù cuõng khoâng soáng trong theá giôùi hieän thöïc". Luaän cöông veà Feuerbach ñöôïc coi nhö laø baûn toång keát toaøn boä nhöõng khieám khuyeát trong trieát hoïc Feuerbach, trong ño,ù khi pheâ phaùn quan ñieåm veà con ngöôøi tröøu töôïng cuûa nhaø trieát hoïc naøy, Marx vieát: "Feuerbach hoaø tan baûn chaát toân giaùo vaøo baûn chaát con ngöôøi. Nhöng baûn chaát con ngöôøi khoâng phaûi laø moät caùi gì tröøu töôïng coá höõu cuûa caù nhaân rieâng bieät. Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø nhöõng quan heä xaõ hoäi”. Trong Heä tö töôûng Ñöùc, Maùc vaø AÊngghen ñaõ daønh haún moät chöông baøn veà trieát hoïc Feuerbach, theo caùc oâng, thì "so vôùi caùc nhaø duy vaät "thuaàn tuyù", Feuerbach coù öu ñieåm lôùn laø oâng thaáy raèng, con ngöôøi cuõng laø moät "ñoái töôïng cuûa caûm giaùc", ...nhöng oâng vaãn coøn baùm vaøo lyù luaän vaø khoâng xem xeùt con ngöôøi trong moái quan heä xaõ hoäi nhaát ñònh cuûa hoï, trong nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït... laøm cho hoï trôû thaønh nhöõng con ngöôøi ñuùng nhö hoï ñang toàn taïi trong thöïc teá... neân oâng vaãn cöù döøng laïi ôû moät söï tröøu töôïng. Trung taâm theá giôùi quan môùi do Maùc vaø AÊngghen ñaët neàn moùng laø chuû nghóa duy vaät veà lòch söû. Theo yù kieán cuûa hoï, con ngöôøi khoâng phaûi böôùc ra töø saâu thaúm cuûa giôùi töï nhieân thaønh moät sinh theå töï nhieân phoå quaùt nhö Feuerbach nhaän ñònh, maø noù trôû thaønh nhö vaäy trong tieán trình lòch söû. Con ngöôøi khaùc với ñoäng vaät, tröôùc heát, khoâng phaûi bôûi noù coù yù thöùc nhö Feuerbach noùi, maø bôûi söï baét buoäc phaûi lao ñoäng saûn xuaát nhaèm taïo ra cho mình caùc phöông tieän soáng. Trong quaù trình saûn xuaát ñoù, con ngöôøi khaùm phaù ra söùc maïnh töï nhieân, chuyeån noù thaønh löïc löôïng lao ñoäng xaõ hoäi, taïo neân noäi dung cuûa lòch söû theá giôùi. Söï khaùm phaù ñoù ñöôïc tieán haønh bôûi caùc caù nhaân coù nhöõng nhu caàu töï nhieân - xaõ hoäi xaùc ñònh vaø nhöõng naêng löïc hoaït ñoäng cuûa hoï trong phaïm vi nhöõng hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi ñöôïc chuyeån giao töø theá heä naøy qua theá heä khaùc.Vôùi nghóa nhö vaäy, Marx vaø Engels vieát: "Nhöõng tieàn ñeà xuaát phaùt cuûa chuùng toâi, khoâng phaûi laø nhöõng tieàn ñeà tuyø tieän, khoâng phaûi laø giaùo ñieàu, ñoù laø nhöõng tieàn ñeà hieän thöïc maø ngöôøi ta chæ coù theå boû qua trong trí töôûng töôïng thoâi. Ñoù laø nhöõng caù nhaân hieän thöïc, laø hoaït ñoäng cuûa hoï vaø nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát cuûa hoï... tieàn ñề ñaàu tieân cuûa toaøn boä lòch söû nhaân loaïi thì dó nhieân laø söï toàn taïi cuûa nhöõng caù nhaân con ngöôøi soáng. Vì vaäy, ñieàu cuï theå đđaàu tieân caàn phaûi xaùc ñònh laø toå chöùc cô theå cuûa nhöõng caù nhaân aáy vaø moái quan heä maø toå chöùc cô theå aáy taïo ra giöõa hoï vôùi phaàn coøn laïi cuûa töï nhieân". Nhöõng naêm cuoái ñôøi, F. Engels ñaõ daønh phaàn lôùn thôøi gian cho vieäc nghieân cöùu trieát hoïc Feuerbach, keát quaû cuï theå cuûa vieäc nghieân cöùu ñoù laø taùc phaåm Ludwig Feuerbach vaø söï caùo chung cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc. Trong taùc phaåm noåi danh naøy, ngöôøi keá tuïc söï nghieäp cuûa Maùc pheâ phaùn quan ñieåm duy taâm veà lòch söû cuûa Feuerbach: "Chuû nghóa duy taâm thöïc söï cuûa Feuerbach - Engels vieát, laø ôû choã oâng xeùt caùc moái quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi döïa treân caûm tình ñoái vôùi nhau, nhö tình yeâu nam nöõ, tình baïn, loøng thöông xoùt, tinh thaàn töï hy sinh... Feuerbach cho raèng, nhöõng quan heä aáy chæ coù giaù trò ñaày ñuû, khi ngöôøi ta ñem laïi cho chuùng moät söï toân phong toái cao baèng caùi teân laø toân giaùo". Do döïa treân moät quan nieäm duy taâm sai laàm nhö vaäy, neân "hoïc thuyeát cuûa Feuerbach veà ñaïo ñöùc thì cuõng gioáng nhö taát caû nhöõng hoïc thuyeát tröôùc ñoù. Noù ñöôïc goït giuõa cho thích hôïp vôùi moïi thôøi kyø, moïi daân toäc, moïi hoaøn caûnh, vaø chính vì theá maø khoâng bao giôø noù coù theå ñem aùp duïng ñöôïc ôû ñaâu caû. Vaø ñoái vôùi theá giôùi hieän thöïc, noù cuõng baát löïc nhö caùi meänh leänh tuyeät ñoái cuûa Kant vaäy". Söï baát löïc ñoù cuûa nhaø trieát hoïc tröôùc thöïc traïng xaõ hoäi Ñöùc ñöông thôøi ñaõ laøm cho oâng "khoâng tìm thaáy con ñöôøng thoaùt khoûi vöông quoác cuûa söï tröøu töôïng, maø baûn thaân oâng gheùt cay gheùt ñaéng ñeå ñi tôùi hieän thöïc sinh ñoäng. OÂng baùm heát söùc chaët laáy giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi, song ñoái vôùi oâng, taát caû töï nhieân laãn con ngöôøi vaãn chæ laø nhöõng danh töø maø thoâi. OÂng khoâng bieát noùi vôùi chuùng ta moät caùi gì chính xaùc veà töï nhieân hieän thöïc, cuõng như veà con ngöôøi hieän thöïc". Nhöng lòch söû phaùt trieån cuûa nhaän thöùc loaøi ngöôøi coù tính logic cuûa noù, nhöõng gì maø Feuerbach chöa thöïc hieän ñaõ ñöôïc Maùc trieån khai vaø hoaøn thieän trong caùc taùc phaåm cuûa mình. KẾT LUẬN Vieäc keát hôïp thuyeát nhaân baûn vôùi chuû nghóa duy vaät ôû trieát hoïc L.Feuerbach ñaõ khaéc phuïc phaàn naøo tính chaát phieán dieän cuûa chuû nghóa duy vaät theá kyû tröôùc trong quan nieäm veà con ngöôøi (“con ngöôøi – coã maùy”). Hình aûnh con ngöôøi soáng ñoäng, baèng xöông baèng thòt do Feuerbach xaây döïng laø con ngöôøi nhaân loaïi, con ngöôøi noùi chung, thieáu nhöõng tính quy ñònh xaõ hoäi, vaø chöa ñöôïc ñaët trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå, noùi caùch khaùc, vaãn laø con ngöôøi tröøu töôïng, phi lòch söû, in ñaäm daáu aán cuûa nhöõng ñaëc ñieåm töï nhieân, sinh hoïc. Töông töï nhö vaäy, “tình yeâu lôùn” maø oâng suy töôûng laø thöù tình yeâu thieáu baûn saéc, vì noù khoâng gaén lieàn vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi cuûa thôøi ñaïi mình. Feuerbach goùp phaàn xöùng ñaùng vaøo söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa duy vaät, ñaõ khoâi phuïc nhöõng noäi dung cô baûn cuûa noù trong boái caûnh chuû nghóa duy taâm vaø thaàn bí ñang coøn khaù phoå bieán taïi Ñöùc. Trong quaù trình ñoù, Feuerbach pheâ phaùn chuû nghóa duy taâm, nhaát laø chuû nghóa duy taâm Hegel (Feuerbach töøng laø hoïc troø vaø moân ñeä cuûa Hegel), vaïch ra moái lieân heä giöõa chuû nghóa duy taâm vaø toân giaùo. Tuy nhieân, Feuerbach ñaõ khoâng hieåu ñöôïc haït nhaân hôïp lyù cuûa pheùp bieän chöùng Hegel, vì vaäy, söï pheâ phaùn cuûa oâng toû ra khoâng saâu saéc vaø thieáu söùc thuyeát phuïc. Theâm nöõa, maëc duø noäi dung cuûa trieát hoïc Feuerbach veà cô baûn laø duy vaät (ñaëc bieät trong trieát hoïc töï nhieân vaø ly luaän nhaän thöùc), nhöng oâng traùnh söû duïng thuaät ngöõ ñoù. Ñieàu naøy coù lyù do saâu xa töø lòch söû chuû nghóa duy vaät: neáu chuû nghóa duy vaät chaát phaùc, thoâ sô “queân” con ngöôøi, thì chuû nghóa duy vaät theákyû XVII – XVIII, trong khi vaãn ñeà cao caùc giaù trò ngöôøi, lyù töôûng töï do, bình ñaúng, baùc aùi, laïi ñöa ra caùch giaûi thích maùy moùc veà cô theå ngöôøi, vaän duïng caû caùc nguyeân lyù cô hoïc vaø xu theá toaùn hoïc hoùa tö duy vaøo caùch thöùc ñaùnh giaù caùc chuaån möïc xaõ hoäi. Feuerbach vieát: “Chaân lyù khoâng phaûi laø chuû nghóa duy vaät laãn chuû nghóa duy taâm, khoâng phaûi laø sinh lyù hoïc laãn taâm lyù hoïc. Chaân lyù chæ coù moät: thuyeát nhaân baûn”.