Quy hoạch cảnh quan trong xây dựng nông thôn mới

45 QUY HOẠCH CẢNH QUAN TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI ThS.KTS Nguyễn Tuấn Minh22 Cảnh quan nông thôn từ xưa đã in đậm trong tâm trí của người Việt Nam bởi hình ảnh: làng, bản, núi đồi, sông suối,lễ hội truyền thống , người nông dân cần cù chịu khó lao động trên cánh đồng, nương rẫy ...Ngày nay, sự phát triển KTXH, công cuộc CNH, HĐH - phong trào xây dựng NTM với mục tiêu nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân đã làm thay đổi sắc thái cảnh quan nông thôn với sự xuất hiệncác khu vực XD hiện hữu liền kề: khu dân cư, sản suất - dịch vụ tập trung, thị tứ, thị trấn, thành phố. Phân vùng xây dựng, văn hóa Việt Nam có thể chia thành 5 vùng chính: Trung du & Miền núi phía Bắc, Đồng bằng sông Hồng, miền Trung, Tây nguyên, Đồng bằng Nam Bộ. Trong đó có vùng lại chia thành các tiểu vùng (vùng Trung du & miền núi phía Bắc có 2 tiểu vùng: Tây Bắc & Việt Bắc, miền Trung bao gồm Bắc Trung Bộ & Nam Trung Bộ, vùng Đồng bằng Nam Bộ gồm Đông Nam Bộ & Đồng bằng sông Cửu Long). Mỗi vùng có điều kiện tự nhiên (khí hậu, địa hình, thủy văn) & văn hóa khác nhau, hình thành các khu vực có kiến trúc & cảnh quan đặc trưng. Các làng bản truyền thống được hình thành lâu đời hàm chứa các giá trị văn hóa lịch sử là một nhân tố quan trọng tạo nên bản sắc cảnh quan nông thôn cần phải được bảo tồn & phát huy: - Cấu trúc làng truyền thống: bố cục tổng thể, các khu chức năng: ở, trung tâm văn hóa tín ngưỡng, các không gian đặc trưng (đường làng ngõ xóm, cổng làng, cây đa, bến nước, sân đình ...) - Các di tích VHLS (đình, chùa, đền, miếu, nhà thờ họ, nhà thờ tổ nghề ...) - Văn hóa phi vật thể: lễ hội truyền thống, phong tục tập quán, hương ước, nghề truyền thống ... Làng vùng cao Tây Bắc Làng bản Tây Nguyên Kiến tạo nên những không gian nông thôn đáng sống là một trong những giải pháp quan trọng đối với mục tiêu nâng cao đời sống cho người nông dân, qua đó góp phần thực hiện thắng lợi Chương trình xây dựng NTM. Quy hoạch cảnh quan NTM, chúng ta cần đặt trong bối cảnh phát triển KTXH, quá trình CNH, hiện đại hóa nông thôn – phong trào xây dựng NTM đang diễn ra, xem xét tác động đến các yêu tố kiến trúc cảnh quan gốc, trên cơ sở đó đề xuất các định hướng, giải pháp phù hợp. 22 Viện Kiến trúc Quốc gia 46 I. THỰC TRẠNG Trong những năm gần đây, dưới tác động của công nghiệp hóa và cơ chế thị trường, cơ cấu kinh tế nông thôn chuyển dịch theo hướng công nghiệp - thương mại - dịch vụ, tập quán lối sống của người dân thay đổi cùng với sự gia tăng hoạt động xây dựng dẫn đến thay đổi cơ cấu tổ chức không gian làng xã truyền thống & biến đổi kiến trúc cảnh quan (cấu trúc không gian cảnh quan môi trường truyền thống không còn phù hợp với trình độ sản xuất và phương thức sinh hoạt): - Tập quán lối sống thay đổi (do phương thức sản xuất thay đổi, nhiều nghề nghiệp mới, mức sống nâng cao, thay đổi nhận thức cuộc sống ...), dân số tăng - nhu cầu ở tăng cao kéo theo sự phát triển số lượng & các loại hình nhà ở - Xuất hiện các khu vực mới trong phạm vi làng xã đáp ứng yêu cầu phát triển: Trung tâm xã, trung tâm văn hóa – thể thao các thôn, khu dân cư mới (phục vụ giãn dân), khu sản xuất – chăn nuôi – dịch vụ tập trung (cụm sản xuất làng nghề, khu chăn nuôi - chế biến, dịch vụ thương mại, du lịch ...) - Sự can thiệp, tác động vào tự nhiên do gia tăng hoạt động xây dựng, phát triển sản xuất: diện tích ao hồ, cây xanh bị suy giảm, núi đồi bị san phẳng, đồng ruộng ngày càng bị thu hẹp, môi trường nước – không khí bị ô nhiễm ... Nhà ở chiếm tỷ trọng lớn trong xây dựng trên địa bàn nông thôn. Sự phát triển nhà ở về số lượng & các loại hình dẫn đến những thay đổi lớn về kiến trúc cảnh quan nông thôn đòi hỏi phải có sự kiểm soát. Hiện nay ở nông thôn, ngoài phổ biến xây nhà ở theo kiểu truyền thống (kinh tế vườn & chăn nuôi quy mô nhỏ), có thêm các loại hình: Nhà ở đáp ứng SX kinh tế hộ gia đình (NO kinh tế trang trại, nuôi trồng thủy sản; NO kết hợp sản xuất thủ công; NO kết hợp làm dịch vụ, thương mại; NO kết hợp với dịch vụ du lịch nông nghiệp), Nhà ở đáp ứng kinh tế hợp tác xã (NO nhóm gia đình lớn, NO nông trang), Nhà ở đáp ứng sản xuất kinh tế tập trung (NO liên kế có sân vườn, NO khối ghép, NO chung cư, NO tập thể). Trong giai đoạn vừa qua, việc quy hoạch xây dựng nông thôn mới ở nước ta nói chung chủ yếu mới tập trung vào 3 vấn đề chính là quy hoạch xây dựng, sản xuất và sử dụng đất. Những nghiên cứu về quy hoạch cảnh quan nông thôn còn ít được đề cập, có phần bị lãng quên. Công tác quản lý xây dựng nông thôn mới theo quy hoạch trên địa bàn cả nước còn rất ít kinh nghiệm so với quản lý xây dựng theo quy hoạch ở khu vực đô thị. Hiện nay trong khu vực nông thôn, việc quản lý xây dựng theo quy hoạch chỉ diễn ra đối với khu vực xây dựng có dự án (chủ yếu đối với xây dựng công trình công cộng xã). Không có hướng dẫn định hướng cho kiến trúc trong xây dựng nhà ở & công trình công cộng . Việc bảo tồn, tôn tạo & phát huy các di sản kiến trúc, cảnh quan thiên nhiên có giá trị chưa được quan tâm. Bộ máy quản lý của nhà nước có phần buông lỏng, thiếu hướng dẫn thực hiện.Các đồ án quy hoạch đạt chất lượng chưa tốt do công tác quy hoạch xây dựng nông thôn mới còn rất ít kinh nghiệm và chưa có sự đồng nhất về quan điểm trong thực tế triển khai đối với các tổ chức tư vấn và cả xã hội Tồn tại trên dẫn đến tình trạng xây dựng lộn xộn. Phần lớn các làng xã, đặc biệt là những làng xã ven đô đang mất dần những giá trị truyền thống. Hình thức kiến trúc tại các làng, bản vùng núi đang mất dần bản sắc riêng. Hầu hết các mẫu nhà sử dụng tại đây được du nhập từ các đô thị đồng bằng. Hiện tượng xây dựng nhà ở vi phạm các hành lang an toàn giao thông, đê điều và chiếm dụng đất canh tác khá phổ biến. Không chỉ ở đô thị, hiện tượng ô nhiễm nguồn nước, không khí và rác thải ở các vùng nông thôn đang ngày một diễn ra phổ biến. Sự phát triển các làng nghề truyền thống, chăn 47 nuôi gia súc, gia cầm. Diện tích ao ngòi, hồ nước và cây xanh giảm dần, đã và đang làm môi trường bị ô nhiễm nghiêm trọng. Cảnh quan, môi trường xuống cấp khu vực nông thôn Cấu trúc làng xã đã biến dạng, kiến trúc pha tạp, cảnh quan môi trường thôn quê vốn dĩ rất thuần nhị nay đang lâm vào suy thoái về nhiều phương diện. Để khắc phục tình trạng trên, đáp ứng mục tiêu xây dựng NTM, đòi hỏi phải có các giải pháp quy hoạch cảnh quan trên cơ sở định hướng về công tác xây dựng, bảo tồn & phát huy giá trị không gian kiến trúc cảnh quan truyền thống. II. ĐỊNH HƢỚNG: Gắn với yêu cầu phát triển KTXH địa phương, bảo vệ môi trường, phòng chống thiên tai &ứng phó biến đỏi khí hậu. Đáp ứng tiêu chí các tiêu chí NTM Tăng cường công tác quản lý xây dựng: hoàn thiện quy chế quản lý xây dựng theo hướng đảm bảo sự chặt chẽ, tăng cường tính tự chủ cho chính quyền địa phương & cộng đồng cư dân. Đưa ra các hướng dẫn xây dựng cụ thể đểviệc triển khai đúng với quy hoạch. Nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý xây dựng địa phương. Quy hoạch xây dựng cần có sự điều chỉnh nhấn mạnh nội dung kiến trúc cảnh quan. Quá trình lập quy hoạch cảnh quan nông thôn cần chú trọng đến bảo tồn, chỉnh trang các không gian làng xã vốn có trước đây, hạn chế can thiệp làm biến đổi tự nhiên. Căn cứ điều kiện địa lý của từng vùng, mỗi địa phương để lập quy hoạch, xây dựng cảnh quan bảo đảm phù hợp, nhưng vẫn tạo nên sự hài hòa và thân thiện với môi trường. Tổ chức thực hiện: sự sát sao chỉ đạo của chính quyền. Sự cần thiết của xã hội hóa trong đầu tư xây dựng cảnh quan nông thôn. Xây dựng cảnh quan nông thôn phải được coi là nhiệm vụ của mọi người dân chứ không chỉ là nhiệm vụ của Nhà nước.Nhà nước hỗ trợ về vốn, quy hoạch, thiết kế các công trình, trong khi người dân cũng cần tham gia góp vốn, công sức để xây dựng. III. GIẢI PHÁP: 1. Quan điểm: Cảnh quan NTM cần mang hơi thở thời đại (CNH, hiện đại hóa nông thôn – phong trào xây dựng NTM): hiện đại, văn minh nhưng vẫn phải có bản sắc (nông thôn, vùng miền), có môi trường khí hậu trong lành. Để hoạt động xây dựng tạo bản sắc, giải pháp quy hoạch – kiến trúc cần tính đến các yếu tố tác động: - Yếu tố tự nhiên khu vực : đặc điểm khí hậu, cảnh quan núi đồi, sông suối ... - Văn hóa vùng miền: kiến trúc truyền thống, phong tục tập quán lối sống, nghề truyền thống ... 48 - Đối với làng truyền thống, làng xã có di tích LSVH: phát triển đi đôi với bảo tồn các di sản. 2. Giải pháp quy hoạch – kiến trúc: 2.1. Quy hoạch bảo tồn: a) Bảo tồn tổng thể làng truyền thống: Đối với các ngôi làng truyền thống có giá trị kiến trúc cảnh quan cần được bảo tồn tổng thể. Theo mô hình lý thuyết khu vực bảo tồn là trung tâm có tính lịch sử, bao quanh khu vực bảo tồn là vùng đệm, bên ngoài vùng đệm. Thiết lập 3 khu vực có thể thể theo mô hình quy hoạch đồng tâm (phát triển đều ra các hướng) hoặc là mô hình phát triển tịnh tiến về một phía tùy thực trạng đất đai, hướng phát triển của từng làng : Khu vực bảo tồn (phạm vi làng cũ): Bảo tồn cấu trúc tổng thể ngôi làng với các không gian đặc trưng, bảo tồn tôn tạo các ngôi nhà cổ, bảo tồn và tôn tạo các công trình tín ngưỡng tôn giáo như Đình làng, Chùa làng, Đền ...Gắn tất cả những vật thể được bảo tồn trên vào cuộc sống bằng cách đưa vào các tour du lịch, các ngày lễ hội... Vùng đệm:Khu vực hạn chế phát triển. Xây mới bổ sung các hạng mục như trung tâm giao lưu, không gian trưng bày và bán hàng, bến xe và các dịch vụ kèm theo... Các công trình xây dựng phải có kiến trúc phù hợp với cảnh quan, phù hợp với quy hoạch và phải được quản lý chặt chẽ theo các quy định hiện hành. Khu vực quy hoạch phát triển mới:Quy hoạch khu sản xuất mới phục vụ cho phát triển kinh tế. Khu quy hoạch mới cần được quản lý chặt chẽ, xây dựng phù hợp quy hoạch.Quy hoạch khu giãn dân để di chuyển một số hộ dân trong khu vực bảo tồn phục vụ cho việc bảo tồn. Có cơ chế thích hợp để khuyến khích các hộ dân khi phải di chuyển ra chỗ ở mới. b) Bảo tồn các công trình công cộng & tôn giáo tín ngưỡng: Những công trình văn hóa truyền thống như: đền, chùa, miếu và những công trình về kinh doanh, dịch vụ: chợ làng, buôn bán nhỏ có thể tập trung ở một khu vực (thường ở vị trí trung tâm làng, trên đường trục chính làng) hình thành khu trung tâm văn hóa của làng hoặc phân bố rải rác ở các vị trí khác nhau trong làng. Trường hợp tập trung hình thành trung tâm văn hóa làng: khu vực này cần phải được bảo tồn, nâng cấp ở mức cao nhất vì đây có thể nói là nơi lưu giữ nét đặc trưng của làng. Cần thiết lập không gian chuyển tiếp bảo đảm sự hài hòa kiến trúc cảnh quan. Trung tâm văn hóa làng nghề Hạ Thái Trung tâm văn hóa làng Nón 49 Trường hợp các di tích phân bố rải rác trong làng:Bảo tồn không gian trong & ngoài công trình áp dụng các quy định về bảo tồn di tích được Bộ Văn hóa ban hành. c) Bảo tồn nhà ở truyền thống: Trong làng xóm tồn tại các công trình nhà ở, nhóm nhà ở có giá trị lịch sử & kiến trúc (nhà ở thuần nông hoặc kết hợp với sản xuất nghề truyền thống mang đặc trưng vùng miền) phân bố rải rác tại các vị trí khác nhau. Các ngôi nhà này cần được nâng cấp, cải tạo phục vụ cho du lịch tìm hiểu văn hóa. 2.2. Cải tạo chỉnh trang khu ở hiện hữu Trên cơ sở cấu trúc truyền thống (ngõ, xóm) tạo thành các nhóm nhà ở, cần đảm bảo mối quan hệ cộng đồng láng giềng. Không gian kiến trúc, nhà ở là không gian mở linh hoạt có khả năng đáp ứng được sự chuyển đổi của kinh tế lao động và nhân khẩu. Các công trình nhà ở mới được xây dựng xen kẽ trong làng xóm cần đảm bảo về mật độ xây dựng cũng như hình thức kiến trúc, quy mô xây dựng của công trình nhằm đạt được sự hài hòa trong tổng thể cảnh quan. Xây dựng, cải tạo hệ thống hồ, ao lớn, sân bãi, không gian thoáng được kết hợp làm: Hồ điều hòa, cảnh quan (khai thác kinh tế, làm các sân bãi tập kết, đỗ xe, và các yêu cầu kỹ thuật hạ tầng khác trong quá trình lọt vào đô thị nếu có) &Khu vui chơi, giải trí (xây dựng khu công viên cây xanh, vườn hoa để tạo cảnh quan, phục vụ nhu cầu nghỉ ngơi của dân làng và khách du lịch) 2.3. Xây dựng các khu vực mở rộng phát triển: Xây dựng dựa trên yêu cầu tổ chức quản lý, mở rộng không gian sản xuất, dịch vụ, không gian ở:Khu trung tâm làng mới: phát triển thêm các chức năng mới như hành chính, thương mại, dịch vụ, du lịch, thông tin liên lạc ... Khu dân cư mới: đáp ứng nhu cầu của dân cư trong làng. Khu sản xuất mới: tập trung khu sản xuất chế biến, tiểu thủ công nghiệp ... Xây dựng tuân thủ các nguyên tắc: - Căn cứ vào hiện trạng đất đai, dân số, khả năng phát triển ..., cần có giải pháp phù hợp với quy mô các khu trung tâm hành chính, dịch vụ và thương mại mới, du lịch để không phá vỡ không gian cảnh quan kiến trúc truyền thống. - Nhà ở mới được xây dựng tại các khu vực mở rộng phải đảm bảo về mật độ xây dựng cũng như hình thức kiến trúc, quy mô xây dựng của công trình nhằm đạt được sự hài hòa trong tổng thể cảnh quan làng xóm. Phương án quy hoạch mở rộng phục vụ phát du lịch làng Nón 50 3. Giải pháp xử lý môi trƣờng 3.1. Tổ chức không gian cây xanh và môi trường Trong làng xã phải đặc biệt chú trọng tới việc tổ chức không gian cây xanh và vấn đề môi trường. Trồng nhiều cây xanh sạch đẹp hợp với từng khu chức năng để chống nóng, ồn, chống bụi, không gây ảnh hưởng đến môi trường sống xung quanh.Tổ chức không gian xanh cần duy trì cây xanh truyền thống, đặc trưng tạo cảnh quan đặc hữu của làng như cây gạo, cây đa, cây si, khóm tre... kết hợp với các không gian mặt nước và không gian mở tạo nên cảnh quan đẹp và đồng thời cải thiện điều kiện vi khí hậu. 3.2. Xử lý chất thải môi trường Những cơ sở sản xuất, chăn nuôi,chế biến gây nhiều bụi bẩn và độc hại phải được bố trí cuối hướng gió chủ đạo, xa khu dân cư và phải có biện pháp trực tiếp giảm bớt ảnh hưởng. Quản l môi trường nước thải, chất thải rắn, không khí ô nhiễm & tiếng ồn cần có hệ thống phân tách, xử lý tùy mức độ ô nhiễm. Hạn chế tối đa xả thải độc hại ra môi trường. 4. Giải pháp quản lý xây dựng Rà soát các văn bản quy định cũng như hướng dẫn về quy hoạch, xây dựng và quản lý cảnh quan nông thôn và nông thôn mới, trên cơ sở đặc thù của từng địa phương. Hoàn thiện bổ sung chi tiết hóa hệ thống các quy định và hướng dẫn về quản lý xây dựng. Khuyến khích và phát huy vai trò của người dân và cộng đồng dân cư tham gia quá trình thực hiện và giám sát quản lý xây dựng tạo sự đồng thuận cao. Thực hiện ban hoành quy chế bắt buộc & hướng dẫn tu bổ, cải tạo, xây mới đối với: công trình di tích VHLS, Công trình có giá trị; hệ thống các không gian công cộng, cảnh quan cần bảo vệ; Các khu vực chuyển tiếp, XD xen kẽ, XD mới. Đưa ra các hướng dẫn cụ thể về mẫu mã, kích cỡ công trình công cộng & nhà ở để dễ dàng triển khai, tạo sự đồng bộ cảnh quan chung. Xây dựng cơ chế và quy định thành lập đội ngũ cán bộ chuyên trách làm công tác quản lý XD tại địa phương. Đào tạo, đào tạo lại nhằm nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, kiến thức pháp luật về xây dựng 5. Giải pháp tổ chức thực hiện: Quá trình chỉ đạo tổ chức thực hiện cần có sự tham gia đồng bộ của Đảng ủy xã, chính quyền, Ban chỉ đạo xây dựng NTM và các tổ chức chính trị - xã hội, các thôn đảm bảo tính thống nhất & triển khai nhanh công việc. Thường xuyên tuyên truyền, tạo phong vận động người dân xây dựng đường làng ngõ xóm, nhà cửa ... theo hướng dẫn, giữ gìn vệ sinh môi trường tạo cảnh quan môi trường sạch đẹp. Tổ chức tốt các mô hình tự quản bảo vệ môi trường và thu gom, xử lý rác thải, chất thải công nghiệp, chất thải nguy hại theo đúng quy định Sự cần thiết của xã hội hóa trong đầu tư xây dựng cảnh quan nông thôn. Nhà nước hỗ trợ về vốn đầu tư các hạng mục hạ tầng quan trọng đối với phát triển KTXH, tạo điểm nhấn kiến trúc cảnh quan (đường trục thôn xã, các công trình công cộng...), quy hoạch, thiết kế các công trình, trong khi người dân cũng cần tham gia góp vốn, công sức để xây dựng. 51 IV. KẾT LUẬN Cảnh quan nông thôn từ xưa được hình thành bởi các yếu tố chủ đạo: làng bản truyền thống, đồi, núi, sông, suối Ngày nay, cùng với sự phát triển KTXH, quá trình CNH, ảnh hưởng của đô thị hóa, cảnh quan nông thôn đã bị biến đổi bởi sự xuất hiện các khuxây dựngmới liền kề khu vực làng xóm hiện hữu: khu dân cư, sản suất – dịch vụ tập trung, thị tứ, thị trấn, thành phố. Do hạn chế về công tác quản lý, mất kiểm soát đối với với sự gia tăng các hoạt động xây dựng trên địa bàn xã, cấu trúc làng xã trước đây đã biến dạng, kiến trúc pha tạp, cảnh quan môi trường thôn quê vốn dĩ rất thuần nhị nay đang lâm vào suy thoái về nhiều phương diện đặt ra yêu cầu cấp bách cần có sự điều chỉnh khắc phục trong bối cảnh phong trào xây dựng NTM diễn ra trên diện rộng trong cả nước với mục tiêu nâng cao chất lượng đời sống nhân dân, xây dựng cảnh quan môi trường sạch đẹp. Giải pháp quy hoạch cảnh quan đề xuất bao gồm: giải pháp quy hoạch – kiến trúc, xử l môi trường, quản lý xây dựng, tổ chức thực hiện theo hướng: Gắn với yêu cầu phát triển KTXH địa phương;Đáp ứng tiêu chí các tiêu chí NTM, tăng cường công tác quản lý xây dựng; Chú trọng đến bảo tồn, chỉnh trang các không gian làng xã vốn có trước đây, hạn chế can thiệp làm biến đổi tự nhiên; Huy động sự tham gia đông đảo cộng đồng dân cư – góp phần tạo dựng cảnh quan nông thôn khang trang, văn minh, có bản sắc vùng miền, môi trường trong lành phù hợp với tiêu chí xây dựng NTM.