Sân khấu thực cảnh với việc xây dựng sản phẩm du lịch

Số 26 - Tháng 12 - 201886 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA SÂN KHẤU THỰC CẢNH VỚI VIỆC XÂY DỰNG SẢN PHẨM DU LỊCH NGUYỄN KHÁNH NGỌC Tóm tắt Trong những năm gần đây, ngành du lịch Việt Nam liên tục có những bước chuyển mình mạnh mẽ. Tuy nhiên, việc tìm ra những sản phẩm du lịch hấp dẫn, tạo sự khác biệt vẫn là một bài toán khó đối với các địa phương và ngành du lịch. Cuối năm 2017, đầu năm 2018, tại Hà Nội và Đà Nẵng, lần đầu tiên xuất hiện 02 chương trình biểu diễn sân khấu thực cảnh: “Tinh hoa Bắc Bộ” và “Ký ức Hội An” với nỗ lực, tâm huyết của các nhà tổ chức và chính quyền địa phương nhằm mang đến những sản phẩm du lịch mới và tạo dấu ấn với du khách. Mô hình này đã và đang tạo nên những tranh luận trái chiều. Tuy nhiên, không thể phủ nhận, sân khấu thực cảnh đã góp phần tạo một nét chấm phá mới cho bức tranh toàn cảnh các sản phẩm du lịch Việt Nam. Từ khóa: Sân khấu thực cảnh, sản phẩm du lịch Abstract In recent years, the Vietnamese tourism industry has continuously made strong changes. However, finding out attractive tourist products, creating differences is still a difficult problem for localities and tourism industry. At the end of 2017, early 2018, in Hanoi and Da Nang, there were the first two performances of reality shows: “The Quintessence of Tonkin - Tinh hoa Bac bo” and “Hoi An Memory - Ky uc Hoi An” with efforts and enthusiasm of organizers and local authorities in order to bring new tourism products and impress visitors. This model has created conflicting arguments. However, it cannot be denied that the reality shows has contributed to creating a new highlight for the panorama of Vietnam tourism products. Keywords: Reality shows, tourism products 1. “Tinh hoa Bắc Bộ” và “Ký ức Hội An” - 2 sân khấu thực cảnh đầu tiên ở Việt Nam Có thể hiểu, sân khấu thực cảnh là một hình thức biểu diễn nghệ thuật được thực hiện trong không gian, cảnh quan thực tế với sân khấu mở, thường là ngoài trời, hoà quyện với cảnh quan thiên nhiên. Nội dung của các chương trình sân khấu thực cảnh rất đa dạng. Điều đặc biệt của sân khấu thực cảnh chính là sự kết hợp giữa các yếu tố, chất liệu truyền thống với các trang thiết bị, kỹ thuật hiện đại nhằm tạo ra các hiệu ứng nghệ thuật, tạo sự choáng ngợp về quy mô, sự hoành tráng, kỳ vĩ của sân khấu thực cảnh. Chương trình sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ” Tối 28/10/2017, tại khu tổ hợp vui chơi, giải trí, ẩm thực và nghỉ dưỡng Baara Land thuộc thôn Đa Phúc, xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội, chương trình biểu diễn sân khấu thực cảnh với tên gọi “Tinh hoa Bắc Bộ” lần đầu tiên được công diễn. Đây là một chương trình được đầu tư lớn cả về trí tuệ và tài chính. Nội dung chương trình sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ” được chia thành 06 phần với cấu trúc chặt chẽ: Thi ca, Cõi Phật, Hoài cổ, Nhạc họa, An vui, Ngày hội. Lấy cảm hứng từ thiền sư Từ Đạo Hạnh - một thiền sư nổi tiếng 87Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA DU LỊCH NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA của Việt Nam thời nhà Lý, được nhân dân cung kính gọi là “Đức Thánh Láng”, đạo diễn Hoàng Nhật Nam đã dẫn dắt người xem vào không gian văn hoá, tinh thần của người Việt. Đó là những nét văn hoá đặc sắc, tinh tuý nhưng cũng rất mộc mạc và gần gũi. Trong 60 phút của chương trình, người xem sẽ được giới thiệu các loại hình nghệ thuật như kiến trúc, điêu khắc, ca trù, múa rối nước, tranh Đông Hồ; các hoạt động trong lao động, sản xuất như cảnh bắt tôm, cầm liềm gặt lúa, giã gạo; cảnh trên bến dưới thuyền tấp nập mà bình yên; cách ăn mặc và tất nhiên, không thể thiếu được, đó là học vấn, tri thức với cảnh sĩ tử đèn sách, lều chõng đi thi. Sân khấu là một thủy đình nhân tạo nặng 10 tấn trên hồ nước rộng 4.300m2, dưới chân núi chùa Thầy. Toàn bộ sân khấu được bố trí ẩn khéo léo dưới mặt nước cùng với hệ thống trang thiết bị âm thanh, ánh sáng hiện đại bao gồm hệ thống laser, 3D mapping và hệ thống ánh sáng ngầm dưới nước tạo hiệu ứng phản chiếu ánh sáng khiến cho khung cảnh lung linh, mờ ảo và người diễn viên như đang múa trên mặt nước. Thuỷ đình được thiết kế với hệ thống nâng, có thể nhô lên và lặn xuống dưới mặt nước tạo ra các yếu tố bất ngờ cho người xem. Trên một sân khấu tương tác kết hợp với công nghệ hiện đại, đạo diễn Hoàng Nhật Nam mang đến cho người xem một câu chuyện nghệ thuật bằng động tác, ánh sáng, nghệ thuật sắp đặt giúp người xem có cơ hội khám phá lịch sử, văn hoá của Bắc Bộ. Đỉnh cao của sự kết hợp giữa công nghệ, kỹ thuật hiện đại với chất liệu văn hoá nghệ thuật truyền thống là những cảnh diễn mê hoặc khiến cho khán giả trầm trồ, thán phục như cảnh thiền sư Từ Đạo Hạnh bước ra trong màn sương khói huyền ảo với những bông sen vàng nở dưới nước; cảnh bốn cô tố nữ bước ra từ tranh Tố nữ làng Hồ; cảnh những nghệ nhân bước đi đều đặn, nhịp nhàng với những con rối nước gắn trên vai. Điểm đặc biệt của chương trình là sự tham gia của hơn 200 diễn viên, trong đó khoảng 120 người là nông dân tại địa phương. Điều này mang đến cho người xem cảm giác như hòa vào với cảnh thực, người thực một cách mộc mạc mà lại vô cùng tinh tế. Có thể nói chương trình sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ” là thành quả từ sự tâm huyết, quyết tâm của những người thực hiện nhằm mang đến cho khán giả một chương trình biểu diễn nghệ thuật giới thiệu và quảng bá các yếu tố văn hoá dân gian truyền thống nhưng được trình diễn theo phong cách hiện đại và sáng tạo. Chương trình sân khấu thực cảnh “Ký ức Hội An” Ngày 18/3/2018, chương trình nghệ thuật thực cảnh “Ký ức Hội An” được công diễn trong không gian Công viên văn hoá Ấn tượng Hội An, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Đây là một chương trình được đầu tư lớn và được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) công nhận 2 kỷ lục: “Sân khấu ngoài trời lớn nhất Việt Nam” và “Chương trình biểu diễn nghệ thuật thường nhật có số lượng diễn viên tham gia đông nhất”1. “Ký ức Hội An” là một chương trình được đầu tư cả về cơ sở vật chất với hệ thống sân khấu nâng, hệ thống ánh sáng ngầm dưới nước, hệ thống đèn chiếu 3D mapping lẫn nguồn nhân lực với đạo diễn đến từ Hồng Kông Mai Soái Nguyên - Chủ tịch tập đoàn Sơn Thuỷ và hệ thống cố vấn chương trình với sự tham gia của các nhà khoa học, các nghệ sĩ có uy tín trong nước (đạo diễn Việt Thanh, nhà thơ Lê Cảnh Nhạc - cố vấn kịch bản, nhạc sĩ Nguyễn Đức Trịnh, nhà nghiên cứu mỹ thuật Trịnh Quang Vũ, giảng viên múa Thanh Hằng,)2. Điều đó cho thấy tâm huyết và quyết tâm của chủ đầu tư cũng như ê-kíp thực hiện nhằm xây dựng một chương trình vừa ấn tượng về mặt nghệ thuật vừa chuyển tải được những nội dung về văn hoá, lịch sử của Hội An đến với khán giả. Chương trình biểu diễn thực cảnh “Ấn tượng Hội An” được biểu diễn trên một sân khấu ngoài trời với hơn 3.000 chỗ ngồi, trong không gian Công viên văn hoá Ấn tượng Hội An có tổng diện tích 10,8ha, gồm một một đảo Số 26 - Tháng 12 - 201888 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA lớn, một đảo nhỏ và một phần diện tích đất ven sông Hoài3. Với thông điệp “Một ngày Hội An - Trăm năm hoài cổ”, vở diễn được kết cấu thành 5 màn diễn với các chủ đề: Sinh mệnh, Đám cưới, Đèn và Biển, Hội nhập, Áo dài. Xuyên suốt chương trình là hình ảnh cô gái đang ngồi dệt vải bên khung cửi và dệt nên cả những câu chuyện, những ký ức về một thương cảng Hội An sầm uất, nơi giao thương của các thương nhân khắp nơi trên thế giới trong các thế kỷ XVI, XVII; một Hội An với những câu chuyện tình lãng mạn, với những mái nhà ngói lô xô, những tà áo dài tha thướt. Khung cửi, hình ảnh gắn với Hội An, gắn với vùng đất giao thương tơ lụa sầm uất, tiếng kẽo kẹt dệt lụa và hình ảnh cô gái dệt lụa miệt mài bên khung cửi đã dẫn dắt người xem trở về quá khứ, đến với những điển tích, những câu chuyện mang nặng dáng dấp, bóng hình văn hoá Việt được kể qua 5 màn diễn. Ở đó có buổi đầu hoang sơ mở cõi, những con người với cuộc sống bình dị chào đón những sinh mệnh mới ra đời; có đám cưới của Huyền Trân công chúa với Quốc vương Chế Mân xứ Champa; có câu chuyện của người con gái xứ Quảng đêm đêm thắp sáng đèn lồng khắp các ngõ phố Hội An mong ngóng chàng ngư dân trở về; có hình ảnh thương cảng buôn bán tấp nập, nơi hội tụ của thương gia nhiều nước trên thế giới; và đặc biệt có hình ảnh những thiếu nữ trong tà áo dài trắng mang đậm nét đẹp của người phụ nữ Việt Nam, bước đi thướt tha trên con đường ánh sáng của thời gian, của huyền thoại. Sự tương tác giữa công nghệ hiện đại và nghệ thuật tạo ra nhiều điểm nhấn trong chương trình tạo sự ấn tượng cho khán giả như hình ảnh các thiếu nữ đi trên con đường ánh sáng dài như bất tận; hình ảnh các cô gái kết nón tạo thành những con sóng kết hợp chiếu ánh sáng khiến những con sóng chạy đổi màu liên tục phản chiếu xuống nước tạo sự lung linh, huyền ảo, tất cả hoà nhịp tạo nên một bản nhạc của nghệ thuật, của văn hoá mang đến cho khán giả. 2. Sân khấu thực cảnh - một sản phẩm du lịch độc đáo đáp ứng nhu cầu của du khách Từ việc sử dụng các chất liệu văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống của địa phương, các nhà tổ chức, đạo diễn sân khấu thực cảnh đã tạo ra sản phẩm du lịch mới có sức hấp dẫn, hứng khởi và mang lại cách nhìn, cách tiếp cận mới cho du khách về hoạt động du lịch tại địa phương. Việc sử dụng, khai thác các loại hình nghệ thuật truyền thống, để sáng tạo ra sản phẩm du lịch không những giới thiệu tới du khách/ khán giả về di sản văn hóa địa phương mà còn đem đến cho nghệ thuật truyền thống một sức sống mới. Từ góc nhìn là sản phẩm du lịch, sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ” đã giới thiệu đến du khách các loại hình nghệ thuật truyền thống như ca trù, múa rối nước, âm nhạc dân gian, tranh Đông Hồ. Tuy nhiên, nghệ thuật tranh Đông Hồ được giới thiệu trong sản phẩm du lịch không chỉ dừng lại ở việc giới thiệu các bức tranh Đông Hồ, kỹ thuật in tranh, làm giấy mà sân khấu thực cảnh đã kết hợp giữa múa, âm nhạc, nghệ thuật ánh sáng... tạo ra một sức sống mới cho các tác phẩm tranh. Các nhân vật trong tranh không còn là những hình ảnh tĩnh, bất biến, mà trở nên sống động, đầy sức sống nhờ các chuyển động, tạo hình của nghệ thuật múa. Đạo diễn đã sử dụng, khai thác các loại hình nghệ thuật truyền thống, các câu chuyện lịch sử, các nét văn hóa đặc sắc của địa phương, các hoạt động lao động, sản xuất như cảnh trên bến dưới thuyền tấp nập mà bình yên, cảnh gặt lúa, giã gạo, cảnh đánh cá, bắt tôm, và các sinh hoạt trong đời sống thường nhật của người dân. Qua lăng kính nghệ thuật của đạo diễn và các thủ pháp nghệ thuật của sân khấu thực cảnh, những hoạt động bình dị ấy đã trở nên sâu sắc, đầy chất thơ, hấp dẫn và chạm đến trái tim của khán giả. Từ những chất liệu thơ ca, lịch sử, nghệ thuật truyền thống..., các nhà tổ chức, đạo diễn sân khấu thực cảnh đã tạo ra một sản phẩm du lịch mới, vừa có tính nghệ thuật, có sức hấp dẫn khán giả, vừa truyền tải được những 89Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA DU LỊCH NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA giá trị di sản văn hóa đến với du khách/khán giả. Không chỉ góp phần xây dựng những sản phẩm văn hóa mang tính sáng tạo, hấp dẫn, sân khấu thực cảnh còn đang góp phần vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc. 3. Những vấn đề đặt ra đối với sân khấu thực cảnh và việc xây dựng sản phẩm du lịch Có thể thấy, việc sử dụng, khai thác các chất liệu văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống trong sân khấu thực cảnh để tạo ra các sản phẩm du lịch mới đã góp phần vào việc đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của du khách. Để có thể hoàn thiện hơn các vở diễn thực cảnh, các nhà tổ chức, các đạo diễn cần chú ý hơn tới một số vấn đề: Thứ nhất, phát huy vai trò chủ thể văn hóa/ người dân địa phương trong việc sáng tạo sản phẩm du lịch sân khấu thực cảnh: Với đặc điểm là khai thác không gian thực, sân khấu biểu diễn hòa quyện với tự nhiên, diễn viên diễn trong bối cảnh ngoài trời, ở không gian thực cho nên số lượng diễn viên trong một vở diễn thực cảnh thường lên tới vài trăm người. Nếu có thể địa phương hóa sản phẩm du lịch sân khấu thực cảnh thì có thể tạo ra khối lượng công việc lớn cho người lao động địa phương. Hơn nữa, việc tham gia của “người thực” - chủ thể văn hóa ở trong “không gian thực” cũng sẽ góp phần gia tăng sự hấp dẫn. Tuy nhiên, do yêu cầu chất lượng của vở diễn, các nhà tổ chức, đạo diễn thường huy động lực lượng diễn viên chuyên nghiệp để biểu diễn. Lắng nghe ý kiến đóng góp từ các nhà chuyên môn, những người làm chương trình sân khấu thực cảnh “Ký ức Hội An” đã dần điều chỉnh và địa phương hóa chương trình của mình. Tính đến tháng 9/2018 tổng số diễn viên tham gia chương trình là 327 diễn viên (trong đó 50% sử dụng nguồn diễn viên tại địa phương và 50% là diễn viên từ miền Nam và miền Bắc)4. Cũng như vậy, chương trình sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ” đã đem lại bài học thành công từ việc địa phương hóa sản phẩm du lịch, tạo điểm nhấn hấp dẫn người xem bằng việc đưa những nông dân Sài Sơn lên sân khấu biểu diễn. Sử dụng 50% diễn viên là người địa phương, chương trình đã mang đến sự bất ngờ và ấn tượng đặc biệt đối với du khách khi được xem một chương trình nghệ thuật hoành tráng mà diễn viên biểu diễn lại chính là những con người thật, trong đời sống thật và trên không gian biểu diễn thật của địa phương. Thứ hai, khai thác chọn lọc các yếu tố văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống gắn với đặc trưng văn hóa vùng miền để xây dựng sản phẩm du lịch sân khấu thực cảnh. Vấn đề này được đề cập đối với chương trình sân khấu thực cảnh “Ký ức Hội An” phiên bản đầu tiên. Mặc dù đã cố gắng tái hiện một Hội An thương cảng sầm uất, buôn bán tấp nập với những hình ảnh đặc trưng của Hội An như: những mái nhà ngói lô xô; những ngọn đèn lồng lung linh, huyền ảo; những cô gái trong tà áo dài thướt tha thì vẫn còn những ý kiến cho rằng chương trình cần thiết kế để du khách/khán giả có thể cảm nhận sâu sắc hơn về Hội An. Tiếp thu những ý kiến đóng góp của các nhà chuyên môn, du khách/ khán giả, ban tổ chức và đạo diễn chương trình sân khấu thực cảnh đã chỉnh sửa “Ký ức Hội An” và trình diễn phiên bản 2.0 với nhiều thay đổi, điều chỉnh về mặt âm nhạc, trang phục, dung lượng thời gian vở diễn. Thứ ba, tăng cường sự tương tác/kết nối/ giao lưu giữa với khán giả/du khách với diễn viên trong sân khấu thực cảnh. Tại sân khấu thực cảnh “Ấn tượng Hội An” và “Tinh hoa Bắc Bộ”, nhà tổ chức và các đạo diễn đã triển khai các hoạt động nhằm tạo sự liên kết giữa du khách/khán giả với chương trình như tổ chức mini show trước khi show diễn chính bắt đầu tại khu vực cổng vào, hoạt động chào và tiễn khách của diễn viên tại sân khấu thực cảnh “Ký ức Hội An”, hay như hoạt động trải nghiệm dành cho du khách/khán giả với các quán bán đồ ăn đậm chất dân gian Bắc Bộ như kẹo lạc, kẹo dồi, bánh nếp, bánh tẻ, bánh giò, xôi gói lá sen... và các trò chơi dân gian như bịt mắt bắt dê, chơi ô ăn quan, trước khi chương trình bắt đầu tại sân khấu thực cảnh “Tinh hoa Bắc Bộ”. Thứ tư, bổ sung phần thuyết minh bằng tiếng Anh, tiếng Trung để du khách có thể hiểu vắn Số 26 - Tháng 12 - 201890 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA tắt nội dung của các điển tích, các yếu tố lịch sử - văn hóa đang được biểu diễn, thực hành trên sân khấu thực cảnh. Tổng cục Du lịch công bố lượng khách quốc tế đến Việt Nam trong tháng 8/2018 ước đạt 1.323.546 lượt người, trong đó lượt khách Trung Quốc là 428.958 lượt người (2). Như vậy, du khách nước ngoài và đặc biệt là du khách Trung Quốc đang chiếm một tỷ trọng lớn đòi hỏi các nhà quản lý, điều hành du lịch quan tâm hơn tới đối tượng du khách này. Tại sân khấu thực cảnh “Ký ức Hội An”, nhà tổ chức đã lắp đặt hệ thống màn hình chạy ngang sân khấu để chạy phần thuyết minh bằng tiếng Việt và tiếng Anh. Tuy nhiên, với số lượng du khách đến từ Trung Quốc nhiều như vậy mà không có phần thuyết minh tiếng Trung thì du khách chỉ có thể cảm nhận tác phẩm thông qua ngôn ngữ nghệ thuật, khó có thể cảm nhận hết các giá trị văn hóa của vở diễn. Thứ năm, nghiên cứu văn hóa - lịch sử địa phương và đất nước để sản xuất các vở diễn đặc sắc, có tính văn hóa - lịch sử, thấm đậm giá trị nghệ thuật, nhân văn, phù hợp với các đối tượng du khách khác nhau. Bên cạnh việc khai thác chọn lọc các yếu tố văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống, các nhà đạo diễn, tổ chức sự kiện cần nghiên cứu văn hóa - lịch sử địa phương để khôi phục và phát triển các di sản văn hóa trong nội dung các chương trình sân khấu thực cảnh, đáp ứng nhu cầu của các đối tượng du khách. Thứ sáu, liên kết với các công ty lữ hành để đưa khách tới các sân khấu thực cảnh vào những thời gian thích hợp, bố trí dịch vụ bổ sung phù hợp. Việc kết nối giữa địa phương, các nhà tổ chức chương trình sân khấu thực cảnh và các công ty lữ hành là một trong những yếu tố hiệu quả góp phần đưa sân khấu thực cảnh đến với đông đảo khán giả. Nhà tổ chức chương trình sân khấu thực cảnh cần nghiên cứu để đưa ra các phương án hợp tác hấp dẫn nhằm phát triển tích cực mối liên kết với các công ty lữ hành. Thứ bảy, cần lấy ý kiến khán giả/du khách, cư dân bản địa, công ty lữ hành để điều chỉnh tổng thể các chương trình sân khấu thực cảnh phù hợp. Khảo sát nhu cầu và thu thập đánh giá của khán giả/du khách, cư dân bản địa, công ty lữ hành về chương trình sân khấu thực cảnh sẽ giúp cho nhà tổ chức hiểu được điểm mạnh, điểm yếu của chương trình và những mong muốn của khán giả để có thể điều chỉnh chương trình cho phù hợp. Sự ra đời của hai chương trình sân khấu thực cảnh đầu tiên tại Hội An và Hà Nội đánh dấu sự nỗ lực của các địa phương, các nhà quản lý và tổ chức nhằm tạo ra các sản phẩm du lịch khai thác chất liệu văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống vừa góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa vừa đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của khách du lịch. N.K.N (ThS., Khoa Quản lý văn hóa nghệ thuật, Trường ĐHVHHN) Chú thích 1, 2, 3, 4 Phỏng vấn ông Nguyễn Thanh Tùng, Trưởng bộ phận quản lý sản xuất khối Themepark, tập đoàn Gami, tháng 9/2018. Tài liệu tham khảo 1. Phương Linh, Xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, sáng tạo, Tạp chí Du lịch Việt Nam, số 6, tr. 46-47. 2. Tổng cục Du lịch, Khách quốc tế đến Việt Nam tháng 8 và 8 tháng năm 2018, http:// vietnamtourism.gov.vn/index.php/items/27252 Ngày nhận bài: 8 - 3 - 2018 Ngày phản biện, đánh giá: 11 - 9 - 2018 Ngày chấp nhận đăng: 23 - 9 - 2018