Tham vấn cộng đồng dân cư trong quá trình đánh giá tác động môi trường và những vấn đề đặt ra

Tóm tắt: Tham vấn trong quá trình đánh giá tác động môi trường là hoạt động có ý nghĩa quan trọng đặc biệt, không chỉ bảo đảm thực thi quyền làm chủ của Nhân dân mà còn góp phần nâng cao hiệu quả đánh giá tác động môi trường đối với các dự án đầu tư. Từ khi chính thức được thực hiện năm 1993, sau khi Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 được ban hành đến nay, hoạt động tham vấn bước đầu đã hỗ trợ tích cực cho quá trình đánh giá môi trường của các chủ đầu tư. Tuy vậy, nghiên cứu lý luận và từ thực tiễn thực thi cho thấy, quy định pháp luật về đối tượng, nội dung, quy trình tổ chức tham vấn còn nhiều nội dung chưa phù hợp. Bài viết phân tích lý luận và thực tiễn, đưa ra những định hướng sửa đổi, bổ sung một số quy định pháp luật, tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện tham vấn trong đánh giá tác động môi trường một cách thực chất và hiệu quả. Trần Thị Sáu* * TS. Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế Đà Nẵng. Abstract: Consultation in the process of environmental impact assessment is an activity meant especially important, not only to ensure the enforcement of the mastery of the People but also contribute to improving the effectiveness of environmental impact assessment for the project. Since officially been made in 1993, after the Environmental Protection law in 1993 was enacted to date, consultation activities initially positive support for the process of environmental assessment of the investor. However, theoretical studies and practical implementation of legal provisions show that many legal provisions on subjects, content, process held the consultation process are still not suitable. On the basis of analysis of theoretical and practical research released orientations modify and supplement some provisions of law, creating legal basis for the implementation of consultations in the environmental impact assessment in a real quality and efficiency. Thông tin bài viết: Từ khóa: tham vấn, đánh giá tác động môi trường, cộng đồng dân cư, Bảo vệ môi trường, dự án. Lịch sử bài viết: Nhận bài: 05/02/2018 Biên tập: 19/02/2018 Duyệt bài: 27/02/2018 Article Infomation: Keywords: consultation, environmental impact assessment, community, environmental protection, project. Article History: Received: 05 Feb. 2018 Edited: 19 Feb. 2018 Approved: 27 Feb. 2018 THAM VẤN CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ TRONG QUÁ TRÌNH ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG MÔI TRƯỜNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 41Số 6(358) T3/2018 1. Pháp luật về tham vấn cộng đồng dân cư trong quá trình đánh giá tác động môi trường Đánh giá tác động môi trường là quá trình nghiên cứu, phân tích và dự báo tác động tích cực và tiêu cực của dự án đối với môi trường và cộng đồng dân cư, trên cơ sở đó xây dựng và thực thi các giải pháp nhằm phát huy mặt tích cực và phòng ngừa, giảm thiểu những tác động tiêu cực của dự án đến môi trường tự nhiên và xã hội, bảo đảm sự phát triển bền vững. Việt Nam cũng như các nước trên thế giới đã xác định đánh giá tác động môi trường là biện pháp quan trọng nhằm bảo vệ môi trường (BVMT) cũng như đời sống dân cư và sử dụng pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình đánh giá tác động môi trường, góp phần BVMT và đảm bảo quyền con người được sống trong môi trường trong lành. Những nội dung cơ bản của pháp luật về đánh giá tác động môi trường được thể hiện trong Luật BVMT năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành bao gồm những quy định về đối tượng đánh giá tác động môi trường; trách nhiệm của các chủ dự án đầu tư đối với việc đánh giá tác động môi trường; tổ chức đánh giá tác động môi trường, tham vấn báo cáo đánh giá tác động môi trường; thẩm quyền, trình tự, thủ tục thẩm định và phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường; xử phạt vi phạm về đánh giá tác động môi trường. Trong thời gian qua, pháp luật về đánh giá tác động môi trường đã thiết lập công cụ quản lý môi trường, tạo cơ sở cho các cơ quan nhà nước đưa ra các quyết định đầu tư phù hợp đồng thời tạo cơ hội gắn kết giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư trong phát triển kinh tế và BVMT. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, pháp luật về đánh giá tác động môi trường còn có nhiều quy định thiếu cơ sở khoa học, chưa đồng bộ và chưa phù hợp với thực tiễn như quy định về đối tượng phải đánh giá tác động môi trường, quy định về trách nhiệm của chủ dự án, trách nhiệm của cơ quan và người có thẩm quyền thẩm định, phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường, quy định về quá trình đánh giá tác động môi trường... Trong đó, quy định về tham vấn cộng đồng dân cư trong quá trình đánh giá tác động môi trường vẫn còn nhiều vấn đề cần làm rõ và sửa đổi phù hợp. Tham vấn là quá trình trao đổi, chia sẻ, hỗ trợ giúp người cần tham vấn hiểu rõ bản chất vấn đề, nắm vững những cách giải quyết và đưa ra phương án giải quyết tối ưu. Tham vấn cộng đồng trong đánh giá tác động môi trường là hoạt động của chủ dự án, theo đó chủ dự án tiến hành trao đổi thông tin, lắng nghe trao đổi, tham khảo ý kiến của cơ quan, tổ chức, cộng đồng dân cư trong khu vực dự án có tác động trực tiếp về báo cáo đánh giá tác động môi trường. Tham vấn cộng đồng dân cư là hoạt động không thể thiếu trong quá trình đánh giá tác động môi trường. Một mặt, thể hiện chủ quyền Nhân dân, thực thi cơ chế dân biết, dân bàn, dân kiểm tra, mặt khác, hoạt động này bảo đảm việc đánh giá tác động môi trường khách quan, đúng đắn qua việc những người dân nghiên cứu, xem xét và đưa ra những ý kiến về những nội dung trong báo cáo đánh giá tác động môi trường. Hoạt động này là yêu cầu quan trọng thể hiện ý kiến, sự đồng thuận hay không đồng thuận của cộng đồng dân cư đối với việc đánh giá tác động môi trường của chủ dự án cũng như bổ sung những tác động tiêu cực, những giải pháp phù hợp mà báo cáo có thể chưa đề cập đến. Mục đích của tham vấn là chủ đầu tư cung cấp thông tin về dự án, những tác động tích cực có khả năng xảy ra khi triển khai dự án, THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 42 Số 6(358) T3/2018 những giải pháp giảm thiểu những tác động tiêu cực; dự báo những tác động tích cực của dự án, đồng thời lắng nghe ý kiến, sự phân tích, đánh giá của những đối tượng liên quan về những tác động của dự án. Chất lượng hoạt động tham vấn ảnh hưởng sâu sắc đến chất lượng báo cáo đánh giá tác động môi trường. Tham vấn hiệu quả sẽ góp phần hoàn thiện báo cáo đánh giá tác động môi trường, làm cơ sở cho việc triển khai thực tế, qua đó hạn chế thấp nhất các tác động xấu đến môi trường và con người. Vì vậy, quy định đúng đắn về tham vấn trong quá trình đánh giá tác động môi trường, xác định đúng và phù hợp những chủ thể nào chịu tác động trực tiếp, nội dung, quy trình tiến hành tham vấn là rất quan trọng, nhằm bảo đảm việc đánh giá tác động môi trường khoa học, hiệu quả. Về vấn đề này, Khoản 1, 2 Điều 21 Luật BVMT năm 2015 quy định: 1. Tham vấn trong quá trình thực hiện đánh giá tác động môi trường nhằm hoàn thiện báo cáo đánh giá tác động môi trường, hạn chế thấp nhất các tác động xấu đến môi trường và con người, bảo đảm sự phát triển bền vững của dự án. 2. Chủ dự án phải tổ chức tham vấn cơ quan, tổ chức, cộng đồng chịu tác động trực tiếp bởi dự án. 3. Các dự án không phải thực hiện tham vấn gồm: a) Phù hợp với quy hoạch của khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung đã được phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường cho giai đoạn đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng; b) Thuộc danh mục bí mật nhà nước. Khoản 4, 5, 6 Điều 12 Nghị định 18/2015/CP-NĐ ngày 14/12/2015 của Chính phủ nêu rõ: 4. Trong quá trình thực hiện đánh giá tác động môi trường, chủ dự án phải tiến hành tham vấn Ủy ban nhân dân (UBND) xã, phường, thị trấn (sau đây gọi chung là UBND cấp xã) nơi thực hiện dự án, các tổ chức và cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án; nghiên cứu, tiếp thu những ý kiến khách quan, kiến nghị hợp lý của các đối tượng liên quan được tham vấn để hạn chế thấp nhất tác động bất lợi của dự án đến môi trường tự nhiên đa dạng sinh học và sức khỏe cộng đồng. 5. Việc tham vấn ý kiến của UBND cấp xã nơi thực hiện dự án và các tổ chức chịu tác động trực tiếp bởi dự án thực hiện theo quy trình sau đây: a) Chủ dự án gửi báo cáo đánh giá tác động môi trường của dự án đến UBND cấp xã nơi thực hiện dự án và các tổ chức chịu tác động trực tiếp bởi dự án kèm theo văn bản đề nghị cho ý kiến; b) UBND cấp xã nơi thực hiện dự án và các tổ chức chịu tác động trực tiếp bởi dự án có văn bản phản hồi trong thời hạn tối đa mười lăm ngày làm việc, kể từ ngày nhận được văn bản của chủ dự án, hoặc không cần có văn bản phản hồi trong trường hợp chấp thuận việc thực hiện dự án. 6. Việc tham vấn cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án được tiến hành dưới hình thức họp cộng đồng dân cư do chủ dự án và UBND cấp xã nơi thực hiện dự án đồng chủ trì với sự tham gia của những người đại diện cho Ủy ban mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ dân phố, thôn, bản được UBND cấp xã triệu tập. Ý kiến của các đại biểu tham dự cuộc họp phải được thể hiện đầy đủ, trung thực trong biên bản họp cộng đồng. THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 43Số 6(358) T3/2018 Thông tư số 27/2015/TT-BTNMT ngày 29/5/2015 của Bộ Tài nguyên và Môi trường hướng dẫn thêm trường hợp dự án thuộc địa bàn từ hai xã trở lên, chủ dự án được lựa chọn hình thức cuộc họp tham vấn cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án theo từng xã hoặc liên xã. 2. Những vấn đề đặt ra từ thực tiễn thực thi pháp luật về tham vấn cộng đồng trong quá trình đánh giá tác động môi trường Nghiên cứu các quy định pháp luật hiện hành và từ thực tiễn thực hiện pháp luật về tham vấn trong quá trình đánh giá tác động môi trường, cho thấy có một số vấn đề cần được quan tâm làm rõ: Thứ nhất, về đối tượng chịu tác động của dự án. Về vấn đề này, Luật BVMT năm 2015, Nghị định 18/2015/CP-NĐ của Chính phủ quy định còn chung chung, bởi lẽ không thể xác định được cụ thể “cơ quan, tổ chức, cộng đồng chịu tác động trực tiếp bởi dự án” là những đối tượng nào, những ai là đối tượng “chịu tác động trực tiếp” và mức độ tác động như thế nào được gọi là trực tiếp. Tác động trực tiếp là những ảnh hưởng trực diện làm biến đổi các yếu tố tự nhiên và xã hội. Đó là những biến đổi hiện hữu có thể nhận diện ngay sau khi1 có sự tác động. Sự tác động trực tiếp diễn ra trong không gian, theo thời gian và mức độ nào còn tùy thuộc vào từng dự án. Vì vậy, khi pháp luật không nêu rõ những tiêu chí xác định những đối tượng cụ thể chịu tác động trực tiếp bởi dự án đã dẫn đến việc các chủ dự án mặc định những cơ quan, tổ chức, cộng đồng trên địa bàn xã hoặc liên xã mà 1 TS. Phạm Thị Thu Hà, Tổng quan lợi ích và ảnh hưởng của công trình thủy điện, an-ninh-nang-luong-va-moi-truong/tong-quan-loi-ich-va-anh-huong-cua-cong-trinh-thuy-dien-(ky-2).html, truy cập ngày 10/01/2018 2 TS. Phạm Thị Thu Hà, Tổng quan lợi ích và ảnh hưởng của công trình thủy điện, tlđd. 3 Tlđd. dự án triển khai là đối tượng chịu tác động trực tiếp. Điều này chưa sát với thực tế vì nhiều dự án đối tượng bị ảnh hưởng trực tiếp không chỉ trong phạm vi xã hoặc những xã liền kề mà tác động tới nhiều huyện, nhiều tỉnh. Có thể dễ nhận thấy qua các dự án nhiệt điện, dự án nhà máy sản xuất thép, lọc dầu, khai thác khoáng sản, dự án thủy điện Tìm hiểu các dự án thủy điện cho thấy, hầu hết dự án này thường gây ra tình trạng mất rừng, ảnh hưởng sâu sắc đến chế độ nước hạ lưu và đa dạng sinh học. Nghiên cứu của Phạm Thị Thu Hà, Trường Đại học Bách khoa Hà Nội chỉ rõ một số hồ thuỷ điện còn làm suy giảm, cạn kiệt dòng chảy ở lưu vực sông và chuyển nước sang lưu vực khác như hồ thuỷ điện An Khê - Kanak chuyển nước sông Ba sang sông Kone, thủy điện thượng Kon Tum chuyển nước từ nhánh sông Dak Bla thuộc lưu vực sông Sêsan sang lưu vực sông Trà Khúc. Một số công trình thuỷ điện khác như Dak Mi 4, Phước Hoà, Nậm Chiến... đều chuyển gần như toàn bộ lượng nước sau khi phát điện sang lưu vực khác2. Theo UBND thành phố Đà Nẵng, việc xây dựng Nhà máy thuỷ điện Đắk Mi 4 tại Quảng Nam đã cắt dòng Đắk Mi - chiếm 1/3 lưu vực dòng Vu Gia, nhưng chiếm 50% lưu lượng nước của dòng sông lớn này nhưng không trả về dòng cũ mà đổ về sông Thu Bồn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hạ lưu sông Vu Gia. Dòng sông này cung cấp nước cho gần 10.000 ha nông nghiệp, công nghiệp và nước sinh hoạt cho 1,7 triệu dân thành phố Đà Nẵng và 2 huyện Đại Lộc và Điện Bàn của Quảng Nam3. Tuy nhiên, thực tế việc tham vấn cộng THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 44 Số 6(358) T3/2018 đồng của các dự án thủy điện đối với các đối tượng bị ảnh hưởng chỉ giới hạn trong địa bàn dự án nên đã không dự báo những tác động tiêu cực của dự án đến môi trường, sản xuất, sinh hoạt của người dân vùng hạ du. Một số dự án lớn như Dự án Nhà máy gang thép của Công ty trách nhiệm hữu hạn gang thép Hưng Nghiệp Formosa được triển khai tại khu kinh tế Vũng Áng thuộc tỉnh Hà Tĩnh song quá trình xây dựng và vận hành của nhà máy lại tác động trực tiếp đến ít nhất 4 tỉnh miền Trung, trong đó tác động sâu sắc nhất là tỉnh Quảng Bình. Theo dòng hải lưu từ Bắc vào Nam, các chất xả thải ra từ nhà máy Formosa tràn ồ ạt vào vùng biển Quảng Bình nên vùng biển Quảng Bình gánh chịu hậu quả nặng nề nhất. Nếu quá trình đánh giá tác động môi trường chính quyền và Nhân dân các tỉnh lân cận được tham vấn và có những phương án chủ động phòng ngừa thì khi sự cố môi trường xảy ra, các địa phương sẽ có những biện pháp chủ động xử lý, khắc phục hậu quả, hạn chế thiệt hại cho Nhân dân. Việc không quy định rõ đối tượng chịu tác động trực tiếp bởi dự án còn dẫn đến tình trạng một số chủ đầu tư không tham vấn đối với Dự án nằm trong đất thuộc sự quản lý của chủ đầu tư. Có thể thấy điều này qua dự án Khu phức hợp Du lịch sinh thái và Vui chơi thể thao dưới nước của Công ty cổ phần Phù Sa Đỏ4, chủ đầu tư không lấy ý kiến của người dân với lý do khu vực dự án nằm trong khu đất thuộc sự quản lý của Ban quản lý Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng thuộc tỉnh Quảng Bình, cũng là chủ đầu tư của dự án, và cho rằng, khu vực thực hiện dự án cách xa khu dân cư nên không lấy ý kiến tham vấn của người dân mà chỉ tham 4 Công ty cổ phần Thương mại và du lịch Phù Sa Đỏ, Báo cáo đánh giá tác động môi trường dự án Khu phức hợp du lịch sinh thái và vui chơi dưới nước thôn Chày Lập xã Phúc Trạch và thôn Trằm Mé xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch, tr.139. vấn ý kiến của UBND xã và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc xã Phúc Trạch và Sơn Trạch, mặc dù trên thực tế dự án ảnh hưởng không nhỏ đến môi trường sống của người dân. Thứ hai, phạm vi các đối tượng được tham vấn. Theo quy định, việc tham vấn tiến hành đối với chính quyền địa phương là UBND cấp xã nơi thực hiện dự án, các tổ chức chịu tác động trực tiếp bởi dự án gồm Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp trên địa bàn và cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án. Cộng đồng dân cư là tập hợp những người cùng cư trú trong một khu vực địa lý có chung những đặc điểm lịch sử, văn hóa, chung những lợi ích cơ bản và được tổ chức dưới hình thức tổ dân phố, thôn, bản. Quy định như trên là cần thiết nhưng không đủ, bởi lẽ thông thường đánh giá tác động môi trường là hoạt động có tính chuyên môn kỹ thuật cao, đòi hỏi phải có kiến thức chuyên sâu, song đối với chính quyền cấp xã và những người dân bình thường thì rất khó để họ hiểu toàn diện, sâu sắc nội dung báo cáo đánh giá tác động môi trường cũng như những vấn đề thực tế của dự án, những tác động mà dự án sẽ gây ra đối với môi trường và cuộc sống người dân. Điều này đòi hỏi trong thành phần được tham vấn phải có các chuyên gia, các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu chuyên môn và những tổ chức, cá nhân quan tâm đến dự án. Nhất là đối với dự án có ảnh hưởng sâu sắc đến môi trường như dự án sản xuất gang thép, dự án thủy điện, nhiệt điện, dự án khai thác khoáng sản, dự án cáp treo... Đơn cử như nếu xây dựng cáp treo Phong Nha - Kẻ Bàng ở Quảng Bình để dự báo tác động THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 45Số 6(358) T3/2018 môi trường phải căn cứ vào những thông tin khoa học như thông tin về đối tượng gây tác động, đối tượng bị tác động, sức tải của môi trường sinh học... trong khi chính quyền xã, những người dân bình thường khó biết được còn bao nhiêu loài mới phát hiện, bao nhiêu loài chưa rõ về tập tục sinh sống, các môi trường thay thế cho chúng phải như thế nào, do đó cần phải có sự tham vấn phản biện từ các hiệp hội khoa học, các nhà khoa học có nhiều năm gắn bó ở khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng. Thứ ba, về quy trình tham vấn. Nghị định số 18/2015/NĐ-CP của Chính phủ chia quy trình tham vấn thành hai trường hợp. Đối với tham vấn chính quyền địa phương cấp xã và các tổ chức, chủ dự án gửi báo cáo đánh giá tác động môi trường của dự án kèm theo văn bản đề nghị cho ý kiến. UBND cấp xã và các tổ chức phải có văn bản phản hồi trong thời hạn tối đa mười lăm ngày hoặc không cần phản hồi trong trường hợp chấp thuận việc thực hiện dự án. Đối với cộng đồng dân cư, tham vấn được tiến hành dưới hình thức họp cộng đồng dân cư do chủ dự án và UBND cấp xã đồng chủ trì với sự tham gia của những người đại diện cho Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ dân phố, thôn, bản được UBND cấp xã triệu tập. Trong trường hợp dự án thuộc địa bàn từ hai xã trở lên, chủ dự án được lựa chọn hình thức cuộc họp tham vấn cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án theo từng xã hoặc liên xã. Thực tiễn thực hiện cho thấy: Một là, tham vấn đối với cơ quan, tổ chức trên địa bàn là công việc của chủ đầu tư nhằm tham khảo ý kiến của những người am hiểu về đặc điểm tự nhiên, xã hội của khu vực thực hiện dự án và cũng là những người có trách nhiệm quản lý, BVMT và bảo đảm sự phát triển mọi mặt đời sống xã hội ở địa phương, góp phần hoàn thiện các biện pháp phát huy mặt tích cực và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường và con người. Đây không chỉ là hình thức thể hiện sự chấp nhận hay không chấp nhận việc thực hiện dự án mà còn thể hiện trọng trách của cả chủ đầu tư và cơ quan, tổ chức trên địa bàn đối với sự phát triển của địa phương và đời sống dân cư qua việc thể hiện ý kiến, đưa ra những phân tích, lập luận để xem xét tính xác thực, độ tin cậy của những thông tin cũng như tính khả thi của các giải pháp phát huy những yếu tố tích cực, khắc phục các tác động tiêu cực của dự án đến môi trường và dân cư. Vì vậy, quy định “trong trường hợp chấp thuận việc thực hiện dự án” thì không cần phản hồi dễ dẫn đến việc tham vấn mang tính hình thức do không ràng buộc trách nhiệm của cả chủ dự án lẫn chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan trong quá trình tham vấn. Hai là, đối với tham vấn cộng đồng dân cư, công việc này thuộc trách nhiệm của chủ dự án nên UBND cấp xã không thể tham gia đồng chủ trì mà chỉ tham gia hỗ trợ, tạo điều kiện cho chủ đầu tư tiến hành tham vấn. Sở dĩ như vậy vì UBND cũng là đối tượng được tham vấn, đồng thời là cơ quan hành chính nhà nước, là đại diện cho cộng đồng dân cư. Quy định hiện hành cũng sẽ không mang lại kết quả tối ưu cho buổi tham vấn vì người dân sẽ cảm nhận đằng sau chủ đầu tư là chính quyền địa phương. Hơn nữa, trong mối quan hệ này, cộng đồng dân cư là những người mà chủ dự án mong muốn được lắng nghe những ý kiến, những phản biện của họ để có những thông tin đầy đủ, chính xác làm cơ sở đánh giá tác động môi trường đúng đắn nhất nên cộng đồng dân cư phải được chủ dự án mời chứ không phải “được UBND cấp xã triệu tập” theo kiểu mệnh lệnh hành chính. THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 46 Số 6(358) T3/2018 Ba là, các quy định pháp luật hiện hành cũng chưa quy định cụ thể sẽ tiến hành tham vấn ở mức độ nào, ai là đại diện cho Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ dân phố, thôn, bản. Điều này dễ dẫn đến nội dung không tập trung vào tham vấn điều kiện tự nhiên, xã hội, dân cư khu vực và đánh giá, dự báo tác động của dự án đến môi trường cũng như sản xuất, sinh sống của dân cư. Đồng thời những người am hiểu, có trách nhiệm với cộng đồng, có khả năng phân tích, dự báo có thể không được mời do không được chọn làm đại diện cho cộng đồng dân cư. Bên cạnh đó, pháp luật cũng không quy định buộc chủ đầu tư gửi báo cáo đánh giá tác động môi trường cho cộng đồng dân cư nghiên cứu trước khi tổ chức họp dân cư nên sẽ rất khó cho người dân trong việc đưa ra ý kiến của mình. Thứ tư, pháp luật chưa quy định trách nhiệm của chủ dự án đối với các ý kiến của các đối tượng được tham vấn. Pháp luật chỉ yêu cầu chủ dự án nghiên cứu, tiếp thu những ý kiến khách quan, kiến nghị hợp lý của các đối tượng liên quan được tham vấn. Trường hợp cơ quan, tổ chức trên địa bàn xã không đồng ý với các tác động tiêu cực cũng như giải pháp giảm thiểu các tác động tiêu cực của dự án thì pháp luật chưa đưa ra hướng giải quyết. Đối với ý kiến của cộng đồng dân cư, pháp luật quy định thêm là phải được thể hiện đầy đủ, trung thực trong biên bản họp cộng đồng, nhưng lại không có ràng buộc trách nhiệm nào đối với chủ dự án sau tham vấn, đặc biệt trong trường hợp Nhân dân có ý kiến phản biện hoặc phân tích trái chiều đối với báo cáo đánh giá tác động môi trường. Vì vậy, các chủ dự án sau tham vấn chỉ đưa ra những lời tiếp thu và cam kết chung chung. Quy định này dễ dẫn đến việc chủ đầu tư thực hiện nghĩa vụ tham vấn một cách chiếu lệ. 3. Kiến nghị Nghiên cứu cho thấy, các quy định hiện hành về tham vấn trong quá trình đánh giá tác động môi trường chỉ phù hợp với các dự án nhỏ, sự tác động đến môi trường tự nhiên và xã hội không nhiều. Do vậy, để bảo đảm việc tham vấn có hiệu quả, đặc biệt là đối với các dự án lớn, ảnh hưởng sâu sắc đến môi trường, dân cư và sự phát triển bền vững, làm cơ sở đánh giá tác động môi trường chính xác, khoa học, đồng thời tạo sự đồng thuận trong cộng đồng dân cư, pháp luật cần sửa đổi, bổ sung một số quy định về tham vấn. Cần quy định rõ những đối tượng chịu tác động trực tiếp từ dự án. Với những dự án lớn, thuộc thẩm quyền phê duyệt của Bộ Tài nguyên và Môi trường, đối tượng chịu tác động trực tiếp phải tính đến cấp huyện, tỉnh, bao gồm liên huyện, liên tỉnh. Việc xác định phạm vi về không gian của đánh giá tác động môi trường là vùng xem xét, đánh giá hiện trạng, tác động môi trường và không bị giới hạn bởi ranh giới hành chính của dự án. Phạm vi đối tượng được tham vấn về báo cáo đánh giá tác động môi trường không chỉ có chính quyền cấp xã, tổ chức xã hội, cộng đồng dân cư mà còn tham vấn các chuyên gia, các nhà khoa học chuyên ngành, nhà nghiên cứu, các trường đại học nhằm đảm bảo tính khách quan, khoa học và toàn diện. Cho phép các tổ chức, cá nhân quan tâm đến dự án và sự phát triển bền vững của địa phương được tham gia tham vấn. Những người đại diện cho tổ dân phố, thôn, bản phải là những người am hiểu đặc điểm tự nhiên địa bàn thực hiện dự án, có những kiến thức nhất định về lĩnh vực ngành nghề dự án triển khai. Trong trường hợp không có ai đáp ứng được yêu cầu đó, cộng đồng dân cư có quyền được mời người có đủ điều kiện để tham gia tham vấn. THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 47Số 6(358) T3/2018 Không những thế, để việc tham vấn trở thành hoạt động có ý nghĩa, góp phần nâng cao chất lượng đánh giá tác động môi trường, pháp luật cần mở rộng phạm vi tham vấn, theo đó không chỉ tham vấn kết quả đánh giá tác động môi trường mà tham vấn cả quá trình và biện pháp thực hiện đánh giá tác động môi trường. Công tác tham vấn cộng đồng cần được tiến hành nhiều lần (tối thiểu là hai lần) đối với nhóm các dự án quy mô lớn, nhạy cảm về môi trường. Điều này xuất phát từ đặc điểm tham vấn báo cáo đánh giá là công việc cần kiến thức ở trình độ chuyên sâu, thuộc nhiều ngành khoa học tự nhiên, xã hội và công nghệ, có khối lượng lớn, nội dung đa ngành, đa dạng, đòi hỏi thời gian, nhân lực, kinh phí, phương thức làm việc rất khác nhau đối với từng loại dự án. Mục đích của tham vấn không nhằm phản đối dự án mà giúp nhà đầu tư thu thập thông tin từ nhiều bên, giảm rủi ro cho dự án đầu tư của họ, đồng thời BVMT tốt nhất. Pháp luật cũng xác định rõ trách nhiệm của chủ dự án trong việc tham vấn, thời gian, quy trình cụ thể nhằm bảo đảm việc tham vấn được thực hiện thực chất và hiệu quả. Xây dựng cơ chế làm việc độc lập cho các chuyên gia, các nhà khoa học và những người được mời tham vấn. Lần tham vấn thứ nhất thực hiện trước khi tiến hành đánh giá tác động môi trường, chủ dự án trực tiếp trình bày cụ thể về dự án, về quá trình tiến hành đánh giá tác động môi trường, dự báo ban đầu về những tác động của dự án đến môi trường và dân cư để chính quyền địa phương và Nhân dân nắm rõ về dự án và nghiên cứu, tìm hiểu về dự án, về các tác động của dự án. Lần tham vấn thứ hai tiến hành sau khi lập xong báo cáo đánh giá tác động môi trường và bắt buộc chủ dự án phải gửi báo cáo đánh giá tác động môi trường cho cộng đồng dân cư nghiên cứu trước khi tiến hành cuộc họp. Vì bất cứ sự ô nhiễm, suy thoái hay sự cố môi trường nào xảy ra thì đối tượng phải gánh chịu những thiệt hại đầu tiên chính là cộng đồng sống trong môi trường đó, do vậy, cộng đồng dân cư có quyền được biết một cách đầy đủ về dự án chuẩn bị được triển khai ở nơi mình sinh sống và đưa ra những ý kiến, những kinh nghiệm thực tiễn về đất đai, thổ nhưỡng, giúp phát hiện những nguy cơ tiềm ẩn về mặt môi trường mà dự án gây ra. Chủ dự án có trách nhiệm trực tiếp giải trình đối với những ý kiến đóng góp của Nhân dân và trong trường hợp những ý kiến phản biện, phân tích có căn cứ, chủ dự án cần nghiên cứu, đánh giá và có những điều chỉnh phù hợp. Sự điều chỉnh này phải được cơ quan, tổ chức và cộng đồng dân cư thông qua trước khi chủ dự án hoàn thành báo cáo đánh giá tác động môi trường. Nếu cuối cùng, ý kiến những đối tượng được tham vấn và chủ dự án không thống nhất được với nhau thì mời cơ quan thẩm định độc lập thẩm định, xem xét. Kinh phí cho hoạt động này do chủ dự án và Nhà nước, trên cơ sở hỗ trợ cho người dân, chi trả. Cơ chế này bảo đảm nâng cao trách nhiệm của chủ dự án đồng thời nâng cao ý thức trách nhiệm của Nhân dân và bảo đảm việc tham vấn hiệu quả. Tham vấn trong quá trình thực hiện đánh giá môi trường không chỉ là công cụ để hoàn thiện báo cáo đánh giá tác động môi trường, qua đó BVMT và sự phát triển bền vững của quốc gia, mà còn là sự thể hiện dân chủ xã hội thông qua các quyền như tiếp cận thông tin về môi trường, quyền tham gia vào các công việc chung của cộng đồng. Với tầm quan trọng đặc biệt của hoạt động tham vấn đòi hỏi hoạt động này phải được thực hiện một cách nghiêm túc, theo quy trình chặt chẽ nhằm bảo đảm các dự báo được chủ dự án đưa ra dựa trên cơ sở khoa học và các biện pháp phòng ngừa, xử lý được đề xuất, thực hiện là các phương án tối ưu. Bảo đảm thực thi điều này cũng là bảo đảm trên thực tế quyền con người được sống trong môi trường trong lành theo quy định của Hiến pháp năm 2013 THÛÅC TIÏÎN PHAÁP LUÊÅT 48 Số 6(358) T3/2018