Thoái hoá đất và quá trình hoang mạc hoá ở vùng nam Trung Bộ

79 32(1), 79-86 T¹p chÝ C¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt 3-2010 THO¸I HO¸ §ÊT Vµ QU¸ TR×NH HOANG M¹C HO¸ ë VïNG NAM TRUNG Bé NGUYÔN §×NH Kú, NGUYÔN LËP D¢N, NGUYÔN M¹NH Hµ I. §ÆT VÊN §Ò Trong C«ng −íc chèng sa m¹c hãa cña Liªn hîp quèc (UNCCD) ký th¸ng 6 n¨m 1992 t¹i héi nghÞ th−îng ®Ønh Rio de Janero ®· kh¼ng ®Þnh "sa m¹c hãa - lµ sù suy tho¸i ®Êt ®ai t¹i c¸c vïng kh« h¹n, b¸n kh« h¹n, b¸n Èm kh« h¹n, h×nh thµnh do c¸c yÕu tè kh¸c nhau bao gåm sù biÕn ®æi khÝ hËu vµ c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi. Suy tho¸i ®Êt lµ sù suy gi¶m hoÆc mÊt n¨ng suÊt sinh häc vµ kinh tÕ cña ®Êt trång trät sö dông n−íc m−a, ®Êt trång trät sö dông thñy lîi, hoÆc b·i ch¨n th¶ gia sóc, ®ång cá, rõng vµ ®Êt rõng..." {7}. Nh− vËy tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa cã quan hÖ nh©n qu¶ kh¨ng khÝt trong tù nhiªn, thÓ hiÖn ë sù chuyÓn hãa tõ ®Êt nguyªn sinh - ®Êt tho¸i hãa - ®Êt hoang m¹c hãa. Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng thùc hiÖn c«ng −íc hoang m¹c hãa cña Thñ t−íng ChÝnh phñ ViÖt Nam còng kh¼ng ®Þnh : ë ViÖt Nam, chèng sa m¹c hãa lµ ng¨n chÆn, h¹n chÕ qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ë vïng b¸n kh« h¹n, kh« h¹n. Vïng Nam Trung bé ®−îc coi lµ vïng träng ®iÓm phßng chèng hoang m¹c hãa {7}. §iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt vïng Nam Trung Bé (tõ §µ N½ng ®Õn B×nh ThuËn) thuéc nhiÖt ®íi giã mïa, cã mïa kh« kh¸ dµi (6-9 th¸ng). Vïng Ninh ThuËn - B×nh ThuËn cã mïa kh« dµi 8 - 9 th¸ng, t−¬ng øng víi cïng b¸n kh« h¹n. DiÖn tÝch ®Êt cña vïng trªn 43.000 km2. CÊu tróc líp phñ thæ nh−ìng ®a d¹ng phøc t¹p víi 10 nhãm, 20 lo¹i vµ trªn 65.000 ha nói ®¸, trªn 265.000 ha cån c¸t vµ b·i c¸t. Qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ë vïng Nam Trung Bé còng ®a d¹ng, phøc t¹p vµ víi c−êng ®é m¹nh mÏ, dÉn ®Õn nhiÒu lo¹i h×nh hoang m¹c hãa kh¸c nhau. Sù thiÖt h¹i do tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña vïng Nam Trung Bé lµ rÊt lín, cÇn ®−îc nghiªn cøu ®Ó h¹n chÕ, ng¨n chÆn {1}. Trªn quan ®iÓm tæng hîp ®Þa lý ph¸t sinh vµ tho¸i hãa ®Êt dÉn ®Õn hoang m¹c hãa ë vïng Nam Trung Bé, c¸c kÕt qu¶ ®· chøng minh thùc tr¹ng tho¸i hãa ®Êt dÉn ®Õn hoang m¹c hãa cña khu vùc. §ång thêi x¸c ®Þnh c¸c tÝnh chÊt, nguyªn nh©n c¨n b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa II. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vµ TH¶O LUËN 1. §iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ c¸c qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt vïng Nam Trung Bé a) §iÒu kiÖn h×nh thµnh ®Êt Vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ViÖt Nam b¾t ®Çu tõ ®Ìo H¶i V©n (vü ®é 15°30' B) ®Õn Nam huyÖn Hµm T©n tØnh B×nh ThuËn (vü ®é 10°34' B) bao gåm c¸c tØnh §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hßa, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. §Þa thÕ tù nhiªn kh¸i qu¸t cña vïng lµ n¬i t−¬ng t¸c gi÷a s−ên §«ng cña Tr−êng S¬n Nam víi BiÓn §«ng. C¸c ®ång b»ng duyªn h¶i nhá hÑp h×nh thµnh do kÕt qu¶ t−¬ng t¸c l©u dµi vµ phøc t¹p ®ã. §iÒu kiÖn sinh khÝ hËu thæ nh−ìng cña vïng n»m trän trong vïng nhiÖt ®íi giã mïa, víi sù ph©n hãa râ rÖt hai mïa kh« vµ m−a. §Êt ph¸t sinh mang tÝnh ®Þa ®íi phæ biÕn lµ vµng ®á, vµng x¸m. Tæng n¨ng l−îng bøc x¹ MÆt Trêi trong vïng lín h¬n 150-160 kcal/cm2/n¨m vµ tæng nhiÖt ®é trªn 10 °C, trung b×nh trªn 8.000-9.000 °C, nhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m trªn 24 °C. Sù kh¸c biÖt nhiÖt ®é c¸c th¸ng trong n¨m kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng m−a trung b×nh n¨m cña vïng trªn 1.500 mm song tËp trung 75-90 % vµo mïa m−a tõ th¸ng 5-6 ®Õn th¸ng 10-11. Trong vïng cã hai trung t©m m−a lín trªn d−íi 3.000 mm lµ Trµ Mi - Ba T¬ (Qu¶ng Ng·i), §øc Linh - T¸nh Linh (B×nh ThuËn). Mïa kh« kÐo dµi 6-9 th¸ng. §Æc biÖt khu vùc tõ Ninh S¬n - Ninh H¶i (Ninh ThuËn) ®Õn Tuy Phong - B¾c B×nh (B×nh ThuËn) lµ mét trung t©m kh« h¹n víi l−îng m−a trung b×nh n¨m 80 500-700 mm (cã khi xuèng d−íi 500 mm). Quy luËt ph©n hãa m−a theo ®é cao ®Þa h×nh thÓ hiÖn : khu vùc ®ång b»ng ven biÓn (®Æc biÖt vïng c¸t) l−îng m−a trung b×nh thÊp, khu vùc ch©n nói l−îng m−a trung b×nh t¨ng lªn, vïng nói ®¹t h¬n 1.500-2.000 mm/n¨m. Trong khi ®ã kh¶ n¨ng bèc h¬i cña khu vùc th−êng xuyªn lªn ®Õn trªn 1.300-1.400 mm/n¨m. Vïng ven biÓn l−îng m−a thÊp, kh¶ nang bèc h¬i lín gÊp 2-3l lÇn l−îng m−a. ChÝnh v× vËy ®· t¹o nªn mét vïng b¸n kh« h¹n ®iÓn h×nh ë ViÖt Nam. Lò lôt vµ h¹n kiÖt th−êng xuyªn xuÊt hiÖn trong vïng. §Þa h×nh s−ên §«ng Tr−êng S¬n ®åi nói dèc chia c¾t trªn 80 % diÖn tÝch tù nhiªn. §é cao tuyÖt ®èi nhiÒu ®Ønh trªn 1.000 m, ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó xuÊt hiÖn ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. TÝnh t−¬ng ph¶n ®Þa h×nh gi÷a ®åi nói vµ ®ång b»ng ®· t¹o ra tiÒm n¨ng xãi mßn lín. D¶i ®åi thÒm tiÕp gi¸p víi ®ång b»ng, n¬i chuyÓn t¶i n−íc tõ s−ên Tr−êng S¬n nªn qu¸ tr×nh röa tr«i m¹nh vµ qu¸ tr×nh laterit hãa ph¸t triÓn xuÊt hiÖn ®Êt x¸m b¹c mÇu {6}. S«ng ngßi vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ®Òu ng¾n, dèc, hÑp, bông chøa n−íc nhá. Cöa s«ng bÞ che ch¾n bëi c¸c d¶i cån c¸t ven biÓn vµ c¸c dÉy nói ®©m ngang ra biÓn nªn khã tiªu tho¸t n−íc vµo mïa lò. Mïa kh« nhiÒu s«ng suèi bÞ båi lÊp lßng s«ng vµ c¹n n−íc. HÇu hÕt phï sa cña c¸c s«ng t¹o nªn ®ång b»ng ®Òu cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ tõ ®Êt phï sa ®ång b»ng Tuy Hßa cña s«ng Ba chÈy qua vïng cao nguyªn basalt. Líp phñ thùc vËt trong vïng ph©n hãa râ rÖt theo ®iÒu kiÖn khÝ hËu thæ nh−ìng tõ b¾c vµo nam vµ tõ ®«ng sang t©y. Tõ Qu¶ng Nam - §µ N½ng ®Õn Nha Trang phæ biÕn lµ rõng kÝn th−êng xanh nhiÖt ®íi, cßn Nha Trang ®Õn Phan ThiÕt xuÊt hiÖn kiÓu rõng nhiÖt ®íi rông l¸ (rõng khép). Rõng rông l¸ chØ thÞ cho ®iÒu kiÖn kh« h¹n. Tõ ®«ng sang t©y cã thÓ gÆp c¸c th¶m thùc vËt rõng ngËp mÆn ®Õn c¸c tr¶ng tru«ng c©y gai, x−¬ng rång trªn ®Êt c¸t, rõng rông l¸ trªn ®Êt x¸m b¹c mÇu, vïng ®åi thÒm vµ trªn nói lµ rõng kÝn th−êng xanh. §¸ng chó ý lµ trong vïng cã trªn 65.000 ha nói ®¸ träc víi c©y bôi gai, hèc ®¸ vµ h¬n 44.000 ha cån c¸t bá hoang trèng cá thÊp, x−¬ng rång. LÞch sö khai th¸c ®Êt cña vïng ®· tr¶i qua ph−¬ng thøc du canh ®èt n−¬ng lµm rÉy vµ ch¨n th¶ ®¹i gia sóc l©u ®êi cña d©n téc Ch¨m. Do thuËn tiÖn giao th«ng nªn rõng vµ ®Êt rõng ë ®©y ®−îc khai th¸c sím. Quanh c¸c khu vùc th¸p Chµm t×nh tr¹ng tho¸i hãa ®Êt vµ kh« h¹n diÔn ra m¹nh nhÊt. Ngoµi ra c¸c cuéc chiÕn tranh kÐo dµi tõ xa x−a ®Õn n¨m 1975 còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa [2]. Tõ c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt ®· h×nh thµnh nªn líp phñ thæ nh−ìng vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng phøc t¹p. HÇu hÕt c¸c nhãm ®Êt cña c¶ n−íc ®Òu cã mÆt ë trong vïng (b¶ng 1 vµ 2). So s¸nh c¸c nhãm ®Êt trªn cho thÊy : nhãm ®Êt mÆn vµ ®Êt phÌn cã diÖn tÝch nhá nhÊt, chiÕm 1,31 % diÖn tÝch vïng, tuy vïng nghiªn cøu cã bê biÓn kÐo dµi trªn 700 km. Nhãm ®Êt c¸t vµ cån c¸t trong vïng chiÕm gÇn 50 % diÖn tÝch lo¹i ®Êt c¶ n−íc. Nhãm ®Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n tuy chiÕm 0,97 % diÖn tÝch vïng song lµ ®¬n vÞ ph¸t sinh ®Æc thï chØ xuÊt hiÖn ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. Cã thÓ coi ®©y lµ dÊu hiÖu chØ thÞ cho kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn hoang m¹c hãa. Nhãm ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ còng chiÕm tû lÖ cao so víi lo¹i ®Êt c¶ n−íc (gÇn 10 %). ChiÕm diÖn tÝch lín nhÊt lµ nhãm ®Êt x¸m (78,39 % diÖn tÝch B¶ng 1. DiÖn tÝch c¸c nhãm ®Êt vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé Duyªn h¶i Nam Trung Bé Nhãm ®Êt DiÖn tÝch c¶ n−íc (ha) DiÖn tÝch (ha) PhÇn tr¨m so víi lo¹i ®Êt c¶ n−íc PhÇn tr¨m so víi diÖn tÝch vïng Cån c¸t vµ ®Êt c¸t ven biÓn 533.434 265.175 49,71 6,08 §Êt mÆn 971.356 49.560 5,10 1,14 §Êt phÌn 1.863.128 7.589 0,41 0,17 §Êt phï sa 3.400.059 317.989 9,35 7,29 §Êt lÇy + ®Êt gl©y chua 452.418 103.943 22,97 2,38 §Êt ®en 112.939 22.241 19,69 0,51 §Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n 42.330 42.330 100,00 0,97 §Êt x¸m 19.970.642 3.417.782 17,11 78,39 §Êt ®á 3.014.594 86.632 2,87 1,99 §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ 495.727 46.628 9,41 1,07 Tæng céng 30.856.627 4.359.869 14,13 100,00 81 B¶ng 2. Ph©n bè ®Êt theo c¸c tØnh Nam Trung Bé (®¬n vÞ : ha) Tªn ®Êt Qu¶ng Nam - §µ N½ng Qu¶ng Ng·i B×nh §Þnh Phó Yªn Kh¸nh Hßa Ninh ThuËn B×nh ThuËn Tæng diÖn tÝch Cån c¸t vµ ®Êt c¸t ven biÓn 43.119 14.389 18.250 12.984 16.300 13.148 146.985 265.175 §Êt mÆn 15.417 6.947 11.581 3.701 8.332 2.294 1.288 49.560 §Êt phÌn 2.155 3.930 1.504 7.589 §Êt phï sa 75.428 41.967 77.318 29.355 22.954 13.611 57.356 317.989 §Êt lÇy 14.993 8.463 18.430 24.705 18.035 5.184 14.133 103.943 §Êt ®en 1.903 125 19.919 294 22.241 §Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n 32.930 9.400 42.330 §Êt x¸m 984.424 398.735 427.771 376.914 441.265 249.560 539.113 3.417.782 §Êt ®á 3.652 20.606 16.545 34.228 898 3.990 6.713 86.632 §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ 5.436 2.021 4.300 55 11.434 16.952 6.430 46.628 Céng ®Êt 1.144.624 495.031 574.320 505.791 520.722 337.669 781.712 4.359.869 S«ng suèi 21.391 10.650 15.658 5.640 3.256 1.929 5.376 63.900 Nói ®¸ 2.024 12.024 17.617 17.090 1.176 3.062 12.112 65.105 §¶o 30.498 43 30.541 Tæng diÖn tÝch tù nhiªn 1.198.537 517.705 607595 528521 525.197 342.660 799.200 4.519.415 vïng), hÇu hÕt ®−îc h×nh thµnh trªn ®¸ magma acid vµ ®¸ c¸t. Do ®ã c¸c lo¹i ®Êt x¸m cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ ®Õn trung b×nh [6]. b) Qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa §iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt cña vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ®· chøa ®ùng nguy c¬ vµ tiÒm n¨ng tho¸i hãa m¹nh cña líp phñ thæ nh−ìng. Bëi vËy qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt hiÖn t¹i diÔn ra nhanh vµ s©u s¾c. C−êng ®é cña c¸c qu¸ tr×nh tho¸i hãa còng diÔn ra theo nhÞp ®iÖu mïa. Mïa m−a lµ qu¸ tr×nh xãi mßn röa tr«i, s¹t lë vïi lÊp do n−íc, cßn mïa kh« lµ qu¸ tr×nh c¸t bay, c¸t nhÈy, nhiÔm mÆn. TÝnh chÊt kh« Èm theo chu kú còng lµm t¨ng c−êng qu¸ tr×nh laterit hãa thµnh t¹o ®¸ ong vµ kÕt von. C¸c qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt c¬ b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa trong vïng bao gåm : ♦Qu¸ tr×nh xãi mßn röa tr«i do n−íc cña vïng nghiªn cøu xÈy ra m¹nh mÏ vµo mïa m−a hµng n¨m, m¹nh nhÊt ë vïng ®åi thuéc s−ên §«ng Tr−êng S¬n. T¹i ®©y ®é dèc, chiÒu dµi s−ên vµ l−îng m−a ®Òu lín. §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ l©u ngµy trªn 46.000 ha thÓ hiÖn tèc ®é cña qu¸ tr×nh nµy. TÇng dÇy ®Êt ®åi nói cña vïng phæ biÕn d−íi 50 cm chiÕm 15,5 % vµ nhiÒu n¬i d−íi 30 cm chiÕm 48,5 %. §Æc biÖt cã thÓ quan s¸t thÊy nh÷ng diÖn tÝch lín ®Êt cã ®¸ lé, ®¸ l¨n nh− Phan Rang - Th¸p Chµm (Ninh ThuËn), VÜnh H¶o - Cµ N¸ (B×nh ThuËn), An Nh¬n (B×nh §Þnh), Mé §øc - §øc Phæ (Qu¶ng Ng·i) [4]. ♦ Qu¸ tr×nh thæi mßn vµ di chuyÓn c¸t do giã : phæ biÕn ë vïng duyªn h¶i. §Æc biÖt trªn c¸c vïng c¸t, n¬i cã l−îng m−a thÊp vµ høng chÞu giã biÓn, giã nói. C¸c cån c¸t di chuyÓn s©u vµo trong ®Êt liÒn, tèc ®é di chuyÓn c¸t cao 3-5 m/n¨m ë ChÝ C«ng (Tuy Phong), Mòi NÐ (Phan ThiÕt). NhiÒu bµu n−íc ë vïng c¸t bÞ c¹n vµ bÞ vïi lÊp nh− : Bµu Tµn, Bµu C¹n (B×nh ThuËn). TÝnh kh¾c nghiÖt cña m«i tr−êng gièng víi sa m¹c. Vai trß cña giã cßn t¸c ®éng s©u vµo vïng ®Êt x¸m b¹c mÇu tr−íc nói. Do röa tr«i ®Êt bÒ mÆt bÞ "b¹c mÇu", cÊu tróc ®Êt bÞ ph¸ vì t¬i bë rêi nªn th−êng bÞ giã cuèn t¹o thµnh c¸c c¬n lèc bôi di chuyÓn. C¸c ®¸m bôi bÞ bãc mßn tõ n¬i nµy, l¹i tÝch ®äng ë n¬i kh¸c d−íi d¹ng bôi tùa "hoµng thæ" lµ nguyªn nh©n chÝnh h×nh thµnh nªn hoang m¹c bôi (hoang m¹c ®Êt c»n) [5]. ♦ Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kÕt von ®¸ ong (laterit hãa) phæ biÕn ë vïng ®åi tiÕp gi¸p ®ång b»ng víi diÖn tÝch hµng chôc ngµn ha. Sù cã mÆt cña c¸c tÇng ®¸ ong dÇy ®Æc võa thÓ hiÖn tÝnh ®íi ®iÓn h×nh nhiÖt ®íi võa thÓ hiÖn ®iÒu kiÖn phi ®Þa ®íi cña khu vùc cã chÕ ®é kh« Èm chu kú. NhiÒu n¬i ë c¸c huyÖn ven ®ång b»ng, ®¸ ong lé lªn mÆt ®Êt vµ ®−îc khai th¸c lµm vËt liÖu x©y dùng. HÇu hÕt c¸c ®Êt x¸m b¹c mÇu trªn phï sa cæ cã xuÊt hiÖn kÕt von ®¸ ong. TÇng ®¸ ong ®· t¹o thµnh mÆt ch¾n ®Þa hãa, c¾t ®øt mèi quan hÖ cña tÇng ®Êt víi mÉu chÊt bªn d−íi. Nh÷ng n¬i ®¸ ong lé trªn mÆt, ®Êt trë thµnh "x−¬ng xÈu" (®Êt xãi mßn tr¬ sái s¹n) vµ nghÌo dinh d−ìng. Qu¸ tr×nh hoang hãa thÓ hiÖn râ nÐt vµo mïa kh« [5]. ♦ Qu¸ tr×nh mÆn hãa phÌn hãa (mÆn Cl - vµ mÆn SO4 2-) : trong vïng cã hai nguån gèc chÝnh lµ tÝch 82 lòy muèi tõ n−íc biÓn vµ tÝch lòy muèi tõ phong hãa ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt. Hai ®¬n vÞ ph¸t sinh nµy më réng cïng víi qu¸ tr×nh kh« h¹n. §¬n vÞ nµy ®Æc tr−ng cho vïng b¸n kh« h¹n Ninh ThuËn - B×nh ThuËn (Ninh ThuËn cã trªn 32.900 ha ë huyÖn Ninh S¬n, cßn B×nh ThuËn lµ 9.400 ha ë huyÖn Tuy Phong). Dùa vµo ®iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ tÝnh chÊt ®Æc thï, c¸c nhµ thæ nh−ìng ®· xÕp ®¬n vÞ ®Êt nµy vµo nhãm ®Êt n©u b¸n kh« h¹n. §¬n vÞ ®Êt nµy phÇn lín cßn bá hoang víi cá vµ c©y bôi x¬ x¸c. C¸c dÊu tÝch muèi trªn mÆt vµ trong tÇng ®Êt thÓ hiÖn qu¸ tr×nh mÆn hãa thø sinh. Sù t−¬ng t¸c gi÷a quy luËt ®Þa ®íi, ®Þa « vµ phi ®Þa ®íi kh¸c ®· h×nh thµnh mét bøc kh¶m thæ nh−ìng ®Æc thï cña vïng. §¹i diÖn cho quy luËt ®Þa ®íi lµ nhãm ®Êt ®á vµng x¸m. Quy luËt ®Þa « cã ®Êt c¸t, ®Êt mÆn phÌn, ®Êt n©u b¸n kh« h¹n. Cßn quy luËt ®ai cao lµ ®Êt x¸m mïn trªn nói. Cïng víi ®ã lµ qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ®· h×nh thµnh nªn c¸c lo¹i "®Êt cã vÊn ®Ò" (soil problem) rÊt ®Æc thï vµ diÖn tÝch kh¸ lín trong vïng nghiªn cøu (b¶ng 3) nh− ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®Êt x¸m b¹c mÇu [6]. DiÖn tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" xuÊt hiÖn trong vïng chiÕm tíi 18,38 % tæng diÖn tÝch vïng. TØnh cã diÖn tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" lín nhÊt lµ B×nh ThuËn chiÕm tíi 29,41 % diÖn tÝch tù nhiªn tØnh. ThÊp nhÊt lµ Qu¶ng Nam - §µ N½ng (QN-§N) 9,55 %. Cã ba tØnh "®Êt cã vÊn ®Ò" chiÕm trªn 20 % diÖn tÝch lµ B×nh §Þnh 26,21 %, Phó Yªn 21,39 %, Ninh ThuËn 20,76 %. Cßn hai tØnh cã diÖn tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" trªn 10 % lµ Kh¸nh Hßa 16.06 % vµ Qu¶ng Ng·i 13,2 5% tæng diÖn tÝch cña tØnh. "§Êt cã vÊn ®Ò" lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt tù nhiªn vµ nh©n t¸c ph©n bè trªn tÊt c¶ c¸c d¹ng ®Þa h×nh nói, ®åi, ®ång b»ng phï sa s«ng, ®ång b»ng duyªn h¶i Nam Trung Bé. 2. C¸c d¹ng hoang m¹c hãa ë Nam Trung Bé Tho¸i hãa ®Êt liªn tôc, më réng sÏ dÉn ®Õn hoang m¹c hãa. §èi chiÕu víi c¸c tÝnh chÊt hoang m¹c trªn thÕ giíi cho thÊy mèi quan hÖ kh¨ng khÝt cña hai qu¸ tr×nh nµy. ë Nam Trung Bé ba d¹ng "®Êt cã vÊn ®Ò" chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt lµ ®Êt c¸t, ®Êt x¸m b¹c mÇu vµ ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ (b¶ng 3). §Êt c¸t biÓn ph©n bè chñ yÕu däc theo bê biÓn vµ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña qu¸ tr×nh phong thµnh. HiÖn t−îng c¸t bay, c¸t nhÈy ®ang diÔn ra rÊt m¹nh ë B¾c B×nh ThuËn, Ninh ThuËn vµ mét sè duyªn h¶i cña Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh. §èi diÖn víi ®Êt c¸t biÓn qua ®ång b»ng lµ d¹ng ®Êt x¸m b¹c mÇu vµ ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ ph©n bè chñ yÕu ven ®åi nói tiÕp gi¸p ®ång b»ng. Hai ®¬n vÞ "®Êt cã vÊn ®Ò" nµy tham gia h×nh thµnh hai d¶i hoang m¹c ®Êt c»n (bôi) vµ hoang m¹c c¸t ®ång b»ng nhá hÑp. DiÖn ®¸ cïng víi diÖn tÝch nói ®¸ träc kh¸ lín (chiÕm 1,44 %) ®· trë thµnh c¸c hoang m¹c ®¸ thùc thô ë Nam Trung Bé. Sù xuÊt hiÖn ®Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n 42.330 ha t−¬ng ®−¬ng 0,97 % diÖn tÝch vïng vµ 202 ha ®Êt mÆn kiÒm lµ nh÷ng chØ thÞ cña qu¸ tr×nh hoang B¶ng 3. DiÖn tÝch ®Êt cã vÊn ®Ò ë c¸c tØnh Nam Trung Bé (®¬n vÞ : ha) Tªn ®Êt Qu¶ng Nam - §µ N½ng Qu¶ng Ng·i B×nh §Þnh Phó Yªn Kh¸nh Hßa Ninh ThuËn B×nh ThuËn Tæng diÖn tÝch % so víi DT ®Êt cã vÊn ®Ò % so víi DTTN vïng §Êt c¸t 43.119 14.389 18.250 12.984 16.300 13.148 146.985 265.175 31,92 5,87 §Êt mÆn 15.417 6.947 11.581 3.701 8.332 2.294 1.288 49.560 5,97 1,10 §Êt phÌn 2.155 3.930 1.504 7.589 0,91 0,17 §Êt lÇy 14.993 8.463 18.430 24.705 18.035 5.184 9.124 98.934 11,91 2,19 §Êt x¸m b¹c mÇu 28.561 24.442 88.140 45.800 27.027 54.536 29.190 297.696 35,84 6,59 §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ 5.436 2.021 4.300 55 11.434 16.952 6.430 46.628 5,61 1,03 Nói ®¸ 2.024 12.024 17.617 17.090 1.176 3.062 12.112 65.105 7,84 1,44 Tæng ®Êt (®Êt + nói ®¸) 111.705 68.286 158.318 108.265 83.808 69.830 230.475 830.687 100,00 18,38 % so víi DTTN tØnh 9,55 13,25 26,21 21,39 16,06 20,76 29,41 % so víi DT ®Êt cã vÊn ®Ò 13,45 8,22 19,06 13,03 10,09 8,41 27,75 100,00 Tæng diÖn tÝch tù nhiªn vïng 4.519.415 83 m¹c hãa. Hai ®¬n vÞ ®Êt trªn ph©n bè chñ yÕu ë hai tØnh Ninh ThuËn vµ B×nh ThuËn. Vµ còng ë hai tØnh nµy xuÊt hiÖn mét ®¬n vÞ "®Êt hoang m¹c" ®Æc biÖt ë ViÖt Nam, ®ã lµ c¸c cån c¸t, b·i c¸t ®á víi diÖn tÝch 76.886 ha. Khi nghiªn cøu nguån gèc cña s¶n phÈm c¸t ®á cho thÊy nã thÓ hiÖn mét ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi cæ kh« h¹n. §èi chiÕu víi c¸c ®iÒu kiÖn hoang m¹c hãa trªn thÕ giíi cã thÓ kh¼ng ®Þnh tho¸i ho¸ ®Êt vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé cïng víi sù ph©n hãa mïa m−a - mïa kh« s©u s¾c lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa ®· xÈy ra tõ kh¸ l©u cïng víi hÖ thèng canh t¸c cña ng−êi Ch¨m. §Êt phæ biÕn ë c¸c vïng hoang m¹c trªn thÕ giíi bao gåm : ®Êt c¸t, ®Êt "x−¬ng xÈu", ®Êt mÆn kiÒm vµ ®Êt míi h×nh thµnh. So s¸nh víi ®Êt cña vïng nghiªn cøu còng xuÊt hiÖn c¸c ®Êt t−¬ng tù nh− ®Êt c¸t biÓn, ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®Êt x¸m b¹c mÇu, ®Êt mÆn... §©y lµ nh÷ng "®Êt cã vÊn ®Ò" ®Æc thï cña khu vùc mang nh÷ng dÊu hiÖu hoang m¹c hãa [6]. Hoang m¹c hãa trªn thÕ giíi ®−îc ph©n lo¹i theo møc ®é (hoang m¹c - b¸n hoang m¹c) vµ theo tÝnh chÊt, qu¸ tr×nh thµnh t¹o. So s¸nh víi kÕt qu¶ nghiªn cøu hoang m¹c hãa ë vïng Nam Trung Bé cã thÓ x¸c ®Þnh bèn d¹ng b¸n hoang m¹c hãa xuÊt hiÖn vµo mïa kh« hµng n¨m. a) B¸n hoang m¹c c¸t Víi diÖn tÝch trªn 260.000 ha ph©n bè chñ yÕu däc ven biÓn B¾c B×nh - Tuy Phong (B×nh ThuËn), Ninh Ph−íc - Ninh H¶i (Ninh ThuËn), Phï Mü - Phï C¸t (B×nh §Þnh)... DiÔn biÕn c¸t bay, c¸t chÈy xÈy ra m¹nh vµo mïa kh« hµng n¨m. H×nh th¸i b¸n hoang m¹c c¸t gåm c¸c cån c¸t dÞch chuyÓn vµ cè ®Þnh (cã nh÷ng cån c¸t cao tíi trªn 100 m), c¸c b·i c¸t b»ng vµ nh÷ng dßng s«ng c¸t. Trªn c¸c b¸n hoang m¹c c¸t tån t¹i c¸c "bµu n−íc" nh− c¸c èc ®¶o cña xø hoang m¹c. Bµu chøa n−íc nhiÒu n¬i còng bÞ c¹n dÇn t¹o thµnh c¸c "bµu c¹n", "bµu tµn". §Êt c¸t cã m«i tr−êng trung tÝnh Ýt chua. Mïn vµ ®¹m ®Òu nghÌo, c¸c chÊt kho¸ng kh¸c rÊt Ýt. §Æc tr−ng cho lo¹i ®Êt b¸n hoang m¹c c¸t lµ cã thµnh phÇn c¬ giíi cÊp h¹t 2-0,02 mm chiÕm tíi trªn 95 % toµn phÉu diÖn vµ chñ yÕu lµ SiO2. Thµnh phÇn hãa lý phÉu diÖn NT3 (x· Nh©n H¶i, huyÖn Ninh H¶i, tØnh Ninh ThuËn) kh¸ ®iÓn h×nh cho ®Êt b¸n hoang m¹c c¸t (b¶ng 4). B¶ng 4. Thµnh phÇn ho¸ lý häc phÉu diÖn NT3 Tæng sè (%) DÔ tiªu (mg/100g ®Êt) Cation trao ®æi (meq/100g ®Êt) PhÇn tr¨m Thµnh phÇn c¬ giíi (%) Tæng ®Êt (cm) pH KCl Mïn % N P2O5 K2O P2O5 K2O Ca ++ Mg++ CEC Cl- SO4 2- 2- 0,02m m 0,02- 0,002m m <0,002m m 0-20 8,47 0,895 0,056 0,067 0,04 18,30 6,00 4,00 2,40 7,82 0,018 0,010 97,5 1,6 0,9 20-40 8,56 0,790 0,050 0,054 0,05 9,80 6,00 2,40 0,50 5,13 0,018 0,012 96,2 3,2 0,6 b) B¸n hoang m¹c ®¸ s¹n sái DiÖn tÝch trªn 100.000 ha lµ c¸c nói ®¸ träc vµ ®åi nói sãt xãi mßn tr¬ sái ®¸ däc c¸c ®ång b»ng ven biÓn cña Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Kh¸nh Hßa... H×nh th¸i cÊu tróc ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ lµ ®Êt hèc ®¸ hoÆc bÒ mÆt sái s¹n. Líp phñ thùc vËt trªn mÆt ®Êt th−a thít lµ cá cøng thÊp, c©y gai, sái ®¸ tr¬ trªn mÆt ®Êt. TÇng mïn vµ tÇng tÝch tô B hÇu nh− bÞ c¾t côt, tÇng ®Êt máng d−íi 30 cm. Thµnh phÇn cÊp h¹t chñ yÕu lµ sái s¹n, c¸t th«. Thµnh phÇn dinh d−ìng nghÌo mïn, ®¹m, l©n, kali vµ cation trao ®æi. §Êt chua ®Õn rÊt chua. M«i tr−êng ®Êt n¾ng nãng vµ giã bµo mßn vµo mïa kh«, cßn mïa m−a bÞ n−íc xãi mßn vµ xãi lë. §é tr÷ Èm ®Êt rÊt thÊp, nªn vµo mïa kh« trë thµnh d¹ng hoang m¹c ®Êt c»n. §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ ë Nam Trung Bé cã 46.628 ha, chiÕm 1,03 % tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn vïng ; ph©n bè ë Ninh ThuËn 16.952 ha, Kh¸nh Hßa 11.434 ha, B×nh ThuËn 6.430 ha, Qu¶ng Nam - §µ N½ng 5.436 ha, B×nh §Þnh 4.300 ha. §Æc biÖt nói ®¸ träc trong khu vùc cã diÖn tÝch kh¸ lín (65.105 ha) ph©n bè ë B×nh §Þnh vµ Phó Yªn ®Òu trªn 17.000 ha, ë Qu¶ng Ng·i vµ B×nh ThuËn ®Òu trªn 12.000 ha, Ninh ThuËn trªn 3.000 ha, Qu¶ng Nam - §µ N½ng trªn 2.000 ha. §¸ l¨n lë, næ nøt lµ nh÷ng dÊu hiÖu thÓ hiÖn t×nh tr¹ng hoang m¹c ®¸ s¹n sái kh¸ râ nÐt. c) B¸n hoang m¹c bôi DiÖn tÝch trªn 290.000 ha, chiÕm 6,59% so víi diÖn tÝch tù nhiªn cña vïng, lµ nh÷ng vïng ®Êt x¸m b¹c mÇu do bÞ röa tr«i m¹nh vïng b¸n s¬n ®Þa gi¸p ®ång b»ng. TÇng ®Êt mÆt bÞ ph¸ vì cÊu tróc thµnh d¹ng bét, bôi vµ tÇng bªn d−íi th−êng cã kÕt von ®¸ ong. §Êt chua ®Õn rÊt chua, nghÌo c¸c chÊt dinh d−ìng. DiÖn ph©n bè tËp trung tõ Qu¶ng Ng·i ®Õn B×nh ThuËn. §Æc tr−ng cho d¹ng b¸n hoang m¹c bôi cã phÉu diÖn BT11 thuéc huyÖn Hµm T©n tØnh 84 B×nh ThuËn. HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt : c©y bôi, sim, mua... thµnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt nhÑ do c¸c cÊp h¹t sÐt ®· bÞ röa tr«i (b¶ng 5). d) B¸n hoang m¹c muèi DiÖn tÝch trªn 49.000 ha ph©n bè chñ yÕu ë Ninh S¬n, Ninh H¶i (Ninh ThuËn), Tuy Phong - B¾c B×nh (B×nh ThuËn), Sa Huúnh, S¬n TÞnh (Qu¶ng Ng·i) ; ven ®Çm Nha Phu ë Ninh Hßa (Kh¸nh Hßa), ven ®Çm ¤ Loan ë Tuy An (Phó Yªn). §Êt cã hµm l−îng dinh d−ìng tù nhiªn trung b×nh ®Õn kh¸, hµm l−îng chÊt h÷u c¬ ®Êt trung b×nh, cã thµnh phÇn c¬ giíi tõ thÞt trung b×nh ë líp d−íi vµ thÞt nÆng ë líp mÆt. Song hµm l−îng muèi Cl- vµ SO4 2- cao. PhÉu diÖn NT4 thuéc x· Nh©n H¶i, Ninh H¶i, Ninh ThuËn ®Æc tr−ng cho d¹ng hoang m¹ng muèi nµy (b¶ng 6). HiÖn tr¹ng b¸n hoang m¹c trong vïng cã quy m« kh«ng lín d¹ng da b¸o. Song nguy c¬ trë thµnh b¸n hoang m¹c thùc thô lµ rÊt lín. Bëi v× hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ngµy cµng t¨ng c−êng do nhu cÇu khai th¸c ®Êt ®ai ngµy cµng t¨ng vµ c¸c ho¹t ®éng thiªn tai xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu nh− kh« nãng, n−íc biÓn d©ng do biÕn ®æi khÝ hËu. Quy luËt ph©n bè c¸c d¹ng hoang m¹c hãa trong vïng ®an xen më réng tõ b¾c vµo nam vµ thÓ hiÖn râ nhÊt ë khu vùc Ninh S¬n - Ninh H¶i (Ninh ThuËn) ®Õn Hµm ThuËn (B×nh ThuËn). Tõ ®«ng sang t©y vïng ph©n bè hoang m¹c hãa chñ yÕu ë hai d¶i hoang m¹c hãa c¸t vµ mÆn duyªn h¶i vµ hoang m¹c hãa ®¸, ®Êt c»n ®åi thÒm ch©n Tr−êng S¬n. Qua ph©n tÝch c¸c ®Æc tr−ng ph¸t sinh vµ tho¸i hãa ®Êt cho thÊy tho¸i hãa ®Êt thùc sù lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa ë Nam Trung Bé. Trong ®ã tho¸i hãa ®Êt tiÒm n¨ng (tho¸i hãa tù nhiªn do c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, ®¸ mÑ, khÝ hËu...) vµ tho¸i hãa hiÖn t¹i (tho¸i hãa nh©n t¸c) ®Òu thÓ hiÖn c−êng ®é m¹nh mÏ. Hoang m¹c hãa h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, víi sù ph©n hãa mïa m−a vµ kh« s©u s¾c céng víi yÕu tè kiÕn t¹o ®Þa m¹o ®Æc biÖt vµ sù t−¬ng t¸c cña qu¸ tr×nh s«ng - biÓn - lôc ®Þa. Nguy c¬ tho¸i hãa ®Êt cña vïng lín nªn nhiÒu qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ®· diÔn ra m¹nh vµ s©u s¾c. Trong ®ã c¸c qu¸ tr×nh −u thÕ lµ qu¸ tr×nh xãi mßn do n−íc, do giã, qu¸ tr×nh laterit hãa, qu¸ tr×nh mÆn hãa. Tho¸i hãa ®Êt hiÖn t¹i do khai th¸c kh«ng hîp lý cña con ng−êi thÓ hiÖn trong hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt víi diÖn tÝch rõng ngµy cµng bÞ thu hÑp vµ ®Êt trèng ®åi nói träc ngµy cµng t¨ng. DiÖn tÝch nói ®¸ träc trªn 65.000 ha vµ h¬n 44.000 ha ®Êt hoang trèng. B¸n hoang m¹c c¸t phæ biÕn ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. B¸n hoang m¹c ®¸ vµ b¸n hoang m¹c ®Êt c»n phæ biÓn ë Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn. Qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt lan réng lµm gi¶m kh¶ n¨ng dù tr÷ n−íc, t¨ng c−êng bèc h¬i vµ lµm t¨ng thªm tÝnh kh¾c nghiÖt cña mïa kh«. §ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n xuÊt hiÖn c¸c d¹ng b¸n hoang m¹c hãa nh− : b¸n hoang m¹c c¸t, b¸n hoang m¹c ®¸ sái, b¸n hoang m¹c bôi... Nh− vËy ®iÒu kiÖn ®Þa lý ph¸t sinh - tho¸i hãa vµ hoang m¹c hãa trong vïng ph¶n ¸nh quan hÖ chÆt chÏ. Tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c ho¸ B¶ng 5. Thµnh phÇn lý hãa häc ®Êt phÉu diÖn BT11 Tæng sè (%) Cation trao ®æi (meq/100g®Êt) Thµnh phÇn c¬ giíi TÇng ®Êt (cm) pH KCl Mïn % N P2O5 K2O Ca ++ Mg++ CEC 2 - 0,02mm 0,02-0,002mm < 0,002mm 0-13 4,45 1,018 0,061 0,030 0,04 2,00 0,40 4,62 85,50 10,40 4,10 13-30 4,27 0,175 0,11 0,007 0,012 0,40 0,30 3,22 82,10 14,30 3,60 >30 4,33 0,299 0,011 0,020 0,04 0,40 0,20 2,17 79,60 15,60 4,80 B¶ng 6. TÝnh chÊt lý hãa häc ®Êt phÉu diÖn NT4 Tæng sè (%) DÔ tiªu (mg/100g®Êt) Cation trao ®æi (meq/100g ®Êt) PhÇn tr¨m Thµnh phÇn c¬ giíi (%) TÇng ®Êt (cm) pH KCl Mïn % N P2O5 K2O P2O5 K2O Ca ++ Mg++ CEC Cl- SO4 2- 2- 0,02mm 0,02- 0,002mm < 0,002mm 0-20 7,10 1,79 0,117 0,094 0,23 9,90 57,0 13,60 7,40 25,49 0,745 0,20 34,5 28,4 37,2 20-40 8,01 1,10 0,07 0,078 0,18 16,9 45,0 12,4 7,60 21,39 0,335 0,06 60,76 13,22 26,02 40-60 7,85 0,89 0,06 0,041 0,12 4,50 48,0 7,40 5,60 14,53 0,417 0,07 67,44 8,60 23,96 60-100 7,55 0,89 0,05 0,034 0,16 3,5 30,0 5,60 4,40 12,44 0,417 0,056 70,08 7,10 22,82 85 lµ hai b−íc suy tho¸i m«i tr−êng nghiªm träng cÇn ®−îc kh¾c phôc dùa trªn c¸c hiÓu biÕt vÒ ph¸t sinh ®Êt trong vïng. III. VÊN §Ò Sö DôNG §ÊT TRONG VïNG HOANG M¹C HãA Trªn c¬ së ph©n lo¹i, ®¸nh gi¸ cô thÓ c¸c d¹ng hoang m¹c hãa khu vùc nghiªn cøu cïng víi c¸c môc tiªu khai hoang ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®Ó ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p khai th¸c sö dông hîp lý ë mçi ®Þa ph−¬ng. Quan ®iÓm chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång thÝch øng víi vïng hoang m¹c hãa vµ tiÕp ®Õn lµ c¸c gi¶i ph¸p c«ng tr×nh vµ phi c«ng tr×nh ng¨n ngõa, phôc håi c¶i t¹o vïng hoang m¹c hãa. Cô thÓ : §èi víi ®Êt mÆn vïng ven biÓn (nguyªn nh©n chÝnh g©y hoang m¹c mÆn) chØ sö dông h¹n chÕ vµo trong n«ng nghiÖp trång trät víi viÖc ®Çu t− thñy lîi hoÆc lµm lóa mét vô vµo mïa m−a. PhÇn cßn l¹i g©y rõng ngËp mÆn ch¾n sãng bªn ngoµi, bªn trong lµ ®Çm nu«i trång thñy s¶n §èi víi ®Êt c¸t (nguyªn nh©n g©y hoang m¹c c¸t). §Êt c¸t biÓn b»ng cã thÓ khai th¸c trång c¸c c©y rau qu¶ ng¾n ngµy ë nh÷ng n¬i thuËn n−íc t−íi vµ cÇn ®Çu t− ph©n h÷u c¬. PhÇn cån c¸t, ®Êt c¸t biÓn gå ghÒ trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy nh− ®iÒu, c©y ¨n qu¶ vµ rõng chÞu h¹n. §èi víi ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ (nguyªn nh©n g©y hoang m¹c ®Êt c»n vµ hoang m¹c ®¸ s¹n sái) khoanh nu«i, phôc håi rõng lµ chñ yÕu. Bªn c¹nh ®¬n vÞ ®Êt nµy th−êng lµ ®Êt x¸m b¹c mÇu tËp trung trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy, c©y ¨n qu¶. C¸c m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp vµ RVAC cÇn ®−îc nh©n réng trong toµn khu vùc. Bªn c¹nh c¸c h−íng sö dông trªn cÇn ¸p dông ®ång thêi c¸c gi¶i ph¸p c«ng tr×nh chèng xãi mßn, s¹t lë vµ x©y dùng c¸c hå ®Ëp tr÷ n−íc. Ngoµi ra cÇn sö dông c¸c s¶n phÈm c«ng nghÖ ph©n bãn h÷u c¬ sinh häc, chÊt gi÷ Èm cho ®Êt trong khu vùc. C¸c chÝnh s¸ch ®Çu t− c¶i t¹o ®Êt, giao ®Êt, thuª ®Êt cÇn ®−îc chÝnh phñ −u tiªn. KÕT LUËN Qua c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy vïng Nam Trung Bé xuÊt hiÖn bèn d¹ng hoang m¹c hãa ®iÓn h×nh sau : b¸n hoang m¹c c¸t : víi diÖn tÝch trªn 260.000 ha ph©n bè chñ yÕu däc ven biÓn B¾c B×nh - Tuy Phong (B×nh ThuËn), Ninh Ph−íc - Ninh H¶i (Ninh ThuËn), Phï Mü - Phï C¸t (B×nh §Þnh). B¸n hoang m¹c ®¸ s¹n sái : diÖn tÝch trªn 100.000 ha lµ c¸c nói ®¸ träc vµ ®åi nói sãt xãi mßn tr¬ sái ®¸ däc c¸c ®ång b»ng ven biÓn cña Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Kh¸nh Hßa. B¸n hoang m¹c muèi : diÖn tÝch trªn 49.000 ha ph©n bè chñ yÕu ë Ninh S¬n, Ninh H¶i (Ninh ThuËn), Tuy Phong - B¾c B×nh (B×nh ThuËn), Sa Huúnh, S¬n TÞnh (Qu¶ng Ng·i), ®Çm Nha Phu ë Ninh Hßa (Kh¸nh Hßa), ®Çm ¤ Loan ë Tuy An (Phó Yªn). B¸n hoang m¹c bôi : diÖn tÝch trªn 290.000 ha, chiÕm 6,59 % so víi diÖn tÝch tù nhiªn cña vïng ph©n bè tËp trung tõ Qu¶ng Ng·i ®Õn B×nh ThuËn. DiÖn hoang m¹c hãa hiÖn t¹i xÈy ra côc bé ë c¸c ®Þa ph−¬ng, song tèc ®é ngµy cµng t¨ng vµ cã nguy c¬ g¾n kÕt víi nhau t¹o thµnh khu vùc lín, rÊt khã kh¾c phôc. Tho¸i hãa ®Êt thùc sù lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa. Trong ®ã tho¸i hãa tiÒm n¨ng thÓ hiÖn trong cÊu tróc ®Þa h×nh khu vùc mét vïng kh« (Ýt m−a) côc bé vµ thµnh phÇn mÉu chÊt h×nh thµnh ®Êt ®a phÇn lµ nghÌo vµ t¹o ra ®Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, dù tr÷ Èm kÐm. Quy luËt t−¬ng t¸c s«ng biÓn vµ phong hãa röa tr«i l©u dµi lµm cho ®Êt ngµy cµng nghÌo. HiÖn t−îng lò quÐt vµ biÓn lÊn ®ang diÔn ra víi c−êng ®é lín lµ tiÒn ®Ò hoang m¹c hãa m¹nh [5]. Sù gia t¨ng d©n sè vµ khai th¸c l©u dµi víi ph−¬ng thøc canh t¸c l¹c hËu nh− ®èt n−¬ng lµm rÉy, ch¨n th¶ gia sóc qu¸ t¶i vµ hËu qu¶ cña chiÕn tranh ®· dÉn ®Õn hiÖn tr¹ng tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa hiÖn nay. TµI LIÖU dÉn [1] NGUYÔN V¡N C¦, NGUYÔN §×NH Kú, NGUYÔN LËP D¢N, 1998 : Hoang m¹c hãa - vÊn ®Ò m«i tr−êng cÊp b¸ch vïng Nam Trung Bé ViÖt Nam. B¸o c¸o héi nghÞ m«i tr−êng toµn quèc, Hµ Néi. [2] NGUYÔN V¡N C¦, NGUYÔN §×NH Kú, NGUYÔN LËP D¢N, 1998 : Quan ®iÓm tæng hîp trong nghiªn cøu hoang m¹c hãa vµ lò lôt Nam Trung Bé ViÖt Nam. B¸o c¸o héi nghÞ KHCN vµ MT vïng Nam Trung Bé vµ T©y Nguyªn, Pleicu. [3] NGUYÔN §×NH Kú vµ nnk, 1997 : Nghiªn cøu tµi nguyªn m«i tr−êng ®Êt vïng hoang m¹c hãa Ninh ThuËn - B×nh ThuËn. B¸o c¸o l−u tr÷ ViÖn §Þa lý. 86 [4] NGUYÔN §×NH Kú vµ nnk, 1997 : Nghiªn cøu tµi nguyªn m«i tr−êng ®Êt vïng hoang m¹c hãa Qu¶ng Ng·i - B×nh §Þnh. B¸o c¸o l−u tr÷ ViÖn §Þa lý. [5] NGUYÔN §×NH Kú, 1998 : Quan hÖ ®Þa lý ph¸t sinh vµ tho¸i hãa ®Êt. TuyÓn tËp c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Þa lý. Nxb Khoa häc vµ kü thuËt Hµ Néi. [6] NGUYÔN §×NH Kú vµ nnk, 2002 : Nghiªn cøu ®Êt cã vÊn ®Ò vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ViÖt Nam. B¸o c¸o l−u tr÷ ViÖn §Þa lý. [7] Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng quèc gia phßng chèng sa m¹c hãa vµ C«ng −íc chèng sa m¹c hãa cña Liªn Hîp Quèc. SUMMARY The soil degaradation and desertification in South Central Vietnam The soil degaradation and desertification are affects resulting from the loss of the ecological balance by the natural processes and socio-economical activities in the arid, semi-arid and dry sub-humid areas. According the geo-synthetization, the soil degradation is a main cause leading to the deserti- fication. In Central Southern of Vietnam, the condition of the soil originating (from Da Nang to Binh Thuan area) is belonged to the monsoon of the tropical climate with 6-9 dry months. Particularly, the Ninh Thuan - Binh Thuan area has 8-9 dry months that is identical to a semi-arid area, occupying ~45,000 km2. The structure of the soil layer is complicated with 10 groups, 20 types of the soil layer, more than 65,000 ha of the mountain land, and 265,000 ha of the sand-dune and sand beach. The area has high potential of soil degradation and it is happening strongly after seasons. One of the main reason of the soil erosion is water current in the steep area, by winds in the coastal sandy area, laterization in the hill area, and salinization in the coastal area, etc... In this area, the average soil loss by the water current is ranging from 400-800 ton/ha per year, in the places this number is up to 1,000 ton/ha per year. Consequently, 48 % of the area in the upper-land has thin soil layer below 30 cm and over 30 % of the area in the lowland has light mechanical components. Furthermore, it is leading to the low water - bearing capacity of the soil, as well as increasing of the evaporation rate, promoting desertification processes in these areas. According to the world’s classification, 4 types of desertification are presented in the Central Southern of Vietnam as followed : - Sandy desert : this type is occupy about of 260,000 ha, mainly locating in Binh Thuan, Ninh Thuan and Binh Dinh provinces ; - Rocky-stone desert : this type of desert has about of 100,000 ha, distributing in Quang Ngai, Binh Dinh, Khanh Hoa, Ninh Thuan and Binh Thuan provinces ; - Dust desert : the total area of this type of desert has about 290,000 ha, comprising infertile gray soil and erode soil with grave and stone. They are distribu- ted along the foot of the Truong Son Mountain to the plain land near the coastal line, from Quang Ngai to Binh Thuan provinces; - Salt desert: It has about of 49,000 ha and concentrated in Ninh Thuan and Binh Thuan pro-vinces. The rule of the distribution of the desertification is increase from the North to the South and from the East to the West in the South Central Vietnam, so that, creating the two desert bands, one is near the coast and other is at the foot of the Truong Son mountain. The trend of the soil degradation and desertification is increasing and spreading out, requiring more atten- tion in controlling, managing, as well as recovering. Ngµy nhËn bµi : 27-11-2009 ViÖn §Þa lý