Thực trạng hạn hán ở các tỉnh duyên hải Nam Trung Bộ và giải pháp phòng chống

219 32(3), 219-225 T¹p chÝ C¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt 9-2010 THùC TR¹NG H¹N H¸N ë C¸C TØNH DUY£N H¶I NAM TRUNG Bé Vµ GI¶I PH¸P PHßNG CHèNG NGUYÔN LËP D¢N, Vò THÞ THU LAN I. Më §ÇU C¸c tØnh duyªn h¶i Nam Trung Bé (NTB) tõ Qu¶ng Nam - §µ N½ng ®Õn B×nh ThuËn cã diÖn tÝch tù nhiªn 40.655,7 km2 (t−¬ng ®−¬ng 12,5 % diÖn tÝch c¶ n−íc). D©n sè trong vïng ®Õn n¨m 2004 lµ trªn 8,6 triÖu ng−êi chiÕm 10,6 % d©n sè c¶ n−íc. Däc theo ®íi bê biÓn cã trªn 264.981 ha lµ cån c¸t, b·i c¸t tr¾ng - ®á - vµng, chiÕm gÇn 6 % diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña c¶ n−íc. NhiÒu n¬i, c¸t di ®éng lµm lÊp ruéng v−ên vµ c¸c c«ng tr×nh d©n sinh. Bªn c¹nh vïng ®Êt c¸t lµ trªn 51.000 ha ®Êt mÆn, 71.000 ha ®Êt phÌn lu«n më réng do h¹n h¸n, triÒu c−êng. Trªn vïng ®åi xuÊt hiÖn ®Êt b¹c mÇu chiÕm trªn 65.000 ha, ®Êt xãi mßn tr¬ ®¸ chiÕm trªn 41.000 ha vµ ®Æc biÖt cã tíi 36.847 ha nói ®¸ träc. §Êt trèng ®åi träc hoang hãa toµn vïng lµ 1.000.110 ha chiÕm 22,61 % tæng diÖn tÝch tù nhiªn. Kh¸c víi c¸c lo¹i thiªn tai kh¸c (nh− b·o lôt, sãng thÇn...) h¹n h¸n xÈy ra mét c¸ch tõ tõ vµ rÊt khã x¸c ®Þnh thêi ®iÓm b¾t ®Çu cña ®ît h¹n, nh−ng ®· g©y ra nh÷ng thiÖt h¹i v« cïng to lín vÒ kinh tÕ - x· héi vµ m«i tr−êng. H¹n h¸n còng lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y tho¸i hãa ®Êt vµ sa m¹c hãa. HiÖn nay thÕ giíi ®ang ph¶i ®èi mÆt víi n¹n sa m¹c hãa diÔn ra víi tèc ®é ®¸ng b¸o ®éng. Riªng ®ît h¹n n¨m 1998, ViÖt Nam ®· bÞ thiÖt h¹i gÇn 5.000 tû ®ång, trong ®ã khu vùc NTB cã kho¶ng 27 % diÖn tÝch c©y n«ng nghiÖp bÞ ¶nh h−ëng. ViÖc ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng, nguyªn nh©n h¹n h¸n c¸c tØnh duyªn h¶i NTB, ®Ò xuÊt ®−îc c¸c biÖn ph¸p phßng chèng h¹n nh»m gi¶m thiÓu h¹n h¸n, sa m¹c hãa hoµn toµn mang tÝnh khoa häc vµ cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín. II. THùC TR¹NG Vµ NGUY£N NH¢N G¢Y H¸N H¸N 1. Thùc tr¹ng h¹n h¸n vïng duyªn h¶i NTB Vïng duyªn h¶i NTB hµng n¨m h¹n h¸n th−êng ®e däa c¸c vô §«ng - Xu©n, HÌ - Thu vµ vô Mïa (vô 3) ; tæng diÖn tÝch bÞ h¹n cã n¨m lªn tíi 20-25 % diÖn tÝch gieo trång. N−íc biÓn trµn s©u vµo c¸c vïng ven biÓn tíi 10-15 km ®· g©y ra t×nh tr¹ng nhiÔm mÆn trÇm träng. Trong suèt 10 n¨m qua, c¸c tØnh NTB lu«n bÞ h¹n ; trong n¨m 1998 cã kho¶ng 203.000 ng−êi bÞ thiÕu n−íc ngät. Vïng kh« h¹n th−êng xuyªn t¹i hai tØnh Ninh ThuËn, B×nh ThuËn víi l−îng m−a chØ ®¹t 500-700 mm, khÝ hËu n¾ng nãng ®· t¹o thµnh vïng ®Êt b¸n sa m¹c, vïng c¸t kh« h¹n víi nh÷ng tr¶ng c©y bôi th−a cã gai rÊt khã ph¸t triÓn s¶n xuÊt. N¨m 2002, cã trªn 1,2 triÖu ng−êi sèng trong c¶nh thiÕu n−íc sinh ho¹t nghiªm träng, trªn 200.000 ha gieo trång bÞ ¶nh h−ëng, trong ®ã cã trªn 30 % bÞ mÊt tr¾ng. N¨m 2002, h¹n h¸n ë Nha Trang lµm cho n−íc mÆn th©m nhËp vµo thªm 5 km trªn s«ng C¸i. N¨m 2003, cã thªm nöa triÖu ng−êi l©m vµo c¶nh thiÕu n−íc trÇm träng. Vô hÌ thu n¨m 2003 cã kho¶ng 200.000 ha bÞ ¶nh h−ëng do mÆn. Tû lÖ diÖn tÝch lóa bÞ h¹n (Fh¹n), mÊt tr¾ng (FMT) trªn tæng diÖn tÝch gieo cÊy (FGC) b×nh qu©n giai ®o¹n 1980 - 2003 vïng duyªn h¶i NTB nªu trong b¶ng 1. Mïa m−a n¨m 2004 kÕt thóc sím h¬n b×nh th−êng tõ 1 ®Õn 2 th¸ng, tæng l−îng m−a 10 th¸ng ®Çu n¨m thiÕu hôt so víi trung b×nh nhiÒu n¨m kho¶ng 30 %, c¸c th¸ng mïa m−a thiÕu hôt tõ 20 ®Õn 40 %. Tõ th¸ng 11-2004 ®Õn ®Çu th¸ng 3-2005 c¸c tØnh NTB hÇu nh− kh«ng cã m−a, kÕt hîp víi trêi liªn tôc n¾ng nãng l−îng bèc h¬i lín. Do ®Çu vô §«ng Xu©n, trong thêi gian dµi kh«ng cã m−a, l−îng sinh thñy kÐm, nguån n−íc bÞ thiÕu hôt nhiÒu, ®ång thêi ph¶i t−íi n−íc cho c©y trång, cÊp n−íc cho sinh ho¹t, c«ng nghiÖp... dÉn ®Õn dßng chÈy vµ l−îng n−íc tr÷ trªn c¸c s«ng suèi vµ hå chøa ®Òu bÞ suy gi¶m vµ c¹n kiÖt. 220 B¶ng 1. Tû lÖ (%) diÖn tÝch lóa bÞ h¹n, mÊt tr¾ng n¨m 1980 - 2003 [4] Vô ®«ng xu©n Vô hÌ thu Vô mïa Vïng Fh¹n/FGC FMT/FGC Fh¹n/FGC FMT/FGC Fh¹n/FGC FMT/FGC Duyªn h¶i NTB 1,72 0,34 7,88 0,86 3,43 0,46 Theo thèng kª, ®ît h¹n nµy ®· g©y ra thiÖt h¹i ®èi víi c¸c tØnh Kh¸nh Hßa, B×nh ThuËn vµ T©y Nguyªn nh− sau : - Sè ng−êi bÞ thiÕu n−íc sinh ho¹t : 1.118.651 ng−êi (264.922 hé) ; - Sè ng−êi bÞ thiÕu ®ãi : 524.450 (112.288 hé) ; - Kh«ng ®¶m b¶o ®ñ n−íc cho c¸c nhµ m¸y ®−êng s¶n xuÊt, chÕ biÕn ; - §µn gia sóc kh«ng cã thøc ¨n vµ n−íc uèng (tØnh Ninh ThuËn cã trªn 200.000 con, tØnh B×nh ThuËn cã gÇn 90.000 con) ; - 42.000 ha lóa vµ c©y trång kh¸c ph¶i bá hoang do kh«ng c©n ®èi ®−îc nguån n−íc ®Ó s¶n xuÊt (trong sè diÖn tÝch nµy chØ cã mét sè Ýt ®−îc chuyÓn ®æi sang c©y trång kh¸c) : Kh¸nh Hßa 3500 ha, Ninh ThuËn trªn 10.000 ha, B×nh ThuËn trªn 16.000 ha ; - DiÖn tÝch c¸c lo¹i c©y trång bÞ thiÕu n−íc vµ h¹n lµ 171.986 ha trong ®ã h¹n nÆng cã kh¶ n¨ng mÊt tr¾ng lµ 34.335 ha. ¦íc tÝnh gi¸ trÞ thiÖt h¹i kho¶ng 1.743 tû ®ång (kh«ng kÓ c¸c chi phÝ, c«ng søc cña n«ng d©n ®Ó chèng h¹n) [5]. Cã thÓ thÊy, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y h¹n h¸n xÈy ra ë c¸c tØnh NTB diÔn biÕn phøc t¹p. - Ngoµi mét sè n¨m h¹n nÆng, h¹n vô §«ng Xu©n ë duyªn h¶i NTB kh«ng ®¸ng kÓ so víi h¹n HÌ Thu vµ Mïa. Thêi kú h¹n c¨ng th¼ng ë vïng nµy lµ kho¶ng cuèi th¸ng 6 ®Çu th¸ng 9. - H¹n nÆng vô HÌ Thu vµ vô Mïa (thêi kú h¹n ®iÓn h×nh) xuÊt hiÖn víi chu kú kho¶ng n¨m n¨m mét lÇn, vµo chu kú h¹n cã thÓ thÊy hai n¨m h¹n nÆng liªn tiÕp. ë duyªn h¶i NTB h¹n vô HÌ Thu lµ chñ yÕu. Sù ph©n bè h¹n theo kh«ng gian tá ra kh¸ phï hîp quy luËt mïa m−a chËm dÇn vµ ng¾n dÇn ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn c¬ chÕ giã mïa d−íi t¸c ®éng m¹nh mÏ cña dÉy Tr−êng S¬n vµ BiÓn §«ng. 2. C¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y h¹n h¸n a) C¸c yÕu tè tù nhiªn - KhÝ hËu : vïng NTB chÞu ¶nh h−ëng cña chÕ ®é khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa cã nÒn nhiÖt ®é cao, khÝ hËu nãng Èm, bøc x¹ cao, m−a nhiÒu. Trong vïng cã nhiÒu dÉy nói cao ch¹y nh« ra s¸t biÓn ®· chia c¾t d¶i ®ång b»ng ven biÓn thµnh nh÷ng « ng¨n c¸ch h¼n víi nhau, ®Æc ®iÓm nµy ®· t¸c ®éng ®Õn sù ph©n hãa khÝ hËu, h×nh thµnh c¸c vïng tiÓu khÝ hËu, nhiÒu khu vùc m−a lín nh−ng nhiÒu khu vùc l¹i rÊt kh« h¹n. L−îng bèc h¬i trong khu vùc tõ 800 ®Õn 1.000 mm. T¹i Ninh ThuËn, l−îng bèc h¬i 1.600 mm trong khi ®ã l−îng m−a trung b×nh chØ ®¹t gi¸ trÞ 700 mm [1]. - §Þa h×nh : ®Þa h×nh cña vïng t−¬ng ®èi phøc t¹p, thÊp dÇn tõ t©y sang ®«ng víi d¹ng ®Þa h×nh nói, ®åi, ®ång b»ng ven biÓn vµ biÓn. PhÝa ®«ng lµ c¸c d¶i ®ång b»ng ven biÓn rÊt hÑp, tiÕp sau ®ã lµ khu vùc ®åi thÊp vµ cuèi cïng bÞ chÆn bëi s−ên ®«ng cña dÉy Tr−êng S¬n, trong ®ã ®Þa h×nh nói cao tõ 500 ®Õn 2.000 m ë phÝa t©y, ®é dèc trªn 25° chiÕm kho¶ng 62 % diÖn tÝch toµn vïng, lµm cho kh¶ n¨ng tÝch n−íc kÐm, do ®ã t×nh tr¹ng thiÕu n−íc vµ h¹n h¸n rÊt dÔ xÈy ra. - Thæ nh−ìng vµ líp phñ thùc vËt : hiÖn nay trªn nh÷ng cån c¸t, b·i biÓn, th¶m thùc vËt rÊt th−a thít. ë nh÷ng d¶i c¸t ven bê míi cã rõng phi lao nh©n t¹o ®Ó ch¾n giã, chèng c¸t bay. Trong c¸c c¸nh ®ång phï sa, th¶m thùc vËt chñ yÕu lµ c©y trång : lóa, hoa mÇu, dõa, mÝa, thuèc l¸... ë vïng gß, ®åi cã nhiÒu diÖn tÝch trång chÌ, cao su, hå tiªu, song nhiÒu n¬i cßn bá hoang chØ cã tr¶ng c©y bôi. C¸c s−ên nói tr−íc kia lµ rõng rËm nh−ng bÞ chÆt ph¸ ®Ó trång c©y l−¬ng thùc vµ trång c©y c«ng nghiÖp céng víi viÖc khai th¸c gç kh«ng hîp lý ®· lµm cho diÖn tÝch rõng gi¶m dÇn, lµm mÊt c©n b»ng tù nhiªn. DiÖn tÝch rõng gi¶m m¹nh tõ n¨m 1943 ®Õn n¨m 1983, ®é che phñ tõ 69,89 % xuèng cßn 20,5 %. §Õn n¨m 2005, ®é che phñ rõng ®¹t 43,4 % b»ng 2/3 ®é che phñ rõng n¨m 1943. Tuy diÖn tÝch rõng t¨ng nh−ng chñ yÕu lµ rõng trång, rõng t¸i sinh, kh¶ n¨ng tr÷ n−íc vµ ®iÒu tiÕt n−íc trong l−u vùc kÐm, khiÕn cho ®Êt ®ai bÞ xãi mßn m¹nh ; ®ã còng lµ nguyªn nh©n g©y suy kiÖt nguån n−íc mÆt còng nh− n−íc ngÇm, lµm gia t¨ng sù båi lÊp c¸c lßng s«ng ë h¹ du. - Thñy v¨n : ®Æc ®iÓm chung cña c¸c s«ng suèi trong vïng lµ ng¾n, cã h−íng chung tõ t©y sang ®«ng, ®o¹n s«ng th−îng nguån dèc m¹nh. M¹ng l−íi s«ng suèi ph©n bè kh¸ ®Òu ®Æn, trung b×nh ®¹t 221 0,9-1,0 km/km2. Trong n¨m, mïa lò chØ dµi 3-4 th¸ng nh−ng l−îng dßng chÈy chiÕm 75-80 % l−îng dßng chÈy n¨m g©y nªn t×nh tr¹ng ngËp óng, lò quÐt trªn bÒ mÆt l−u vùc. Mïa kiÖt kÐo dµi 8 - 9 th¸ng, nh−ng l−îng dßng chÈy chØ chiÕm 20-25 % l−îng dßng chÈy n¨m g©y nªn t×nh tr¹ng dßng s«ng bÞ c¹n, ®é Èm trong ®Êt gi¶m. Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, s«ng suèi ng¾n dèc nªn kh¶ n¨ng gi÷ n−íc cña s«ng suèi kÐm. Tuy l−u l−îng trªn c¸c s«ng kh«ng qu¸ nhá, nh−ng do ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¾c nghiÖt, céng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi m¹nh, nhu cÇu dïng n−íc t¨ng, nªn c¸c hå chøa trong khu vùc hÇu hÕt khan hiÕm n−íc vµo mïa kh«. Theo tÝnh to¸n cña c¸c nhµ ®Þa chÊt thñy v¨n, modul dßng ngÇm cña c¸c hÖ thèng s«ng chÝnh ë vïng nghiªn cøu kh¸ lín. Tuy nhiªn, do l−u vùc cã ®é dèc lín, nªn mÆc dï tr÷ l−îng n−íc ngÇm trung b×nh c¶ n¨m lín nh−ng bÞ tho¸t rÊt nhanh ra s«ng vµ biÓn, g©y cho mïa kh« trong vïng th−êng xuyªn xÈy ra hiÖn t−îng khan hiÕm n−íc. b) C¸c yÕu tè x· héi ViÖc chuyÓn ®æi hai vô Chiªm + Mïa sang hai vô §«ng Xu©n + HÌ Thu ®· lµm t¨ng n¨ng suÊt vµ æn ®Þnh s¶n l−îng do tr¸nh ®−îc m−a b·o, ngËp óng. Tuy nhiªn, sù chuyÓn ®æi mïa vô ®· lµm t¨ng nhu cÇu khai th¸c sö dông n−íc, g©y h¹n h¸n vµo mïa kh«. §Æc biÖt, mét sè vïng trång ba vô lóa ®· lµm t¨ng ®¸ng kÓ l−îng n−íc t−íi, v× thÕ l−îng n−íc ®Õn hå chøa gi¶m, g©y nªn h¹n th−êng xuyªn vÒ vô HÌ vµ HÌ - Thu. Mét sè ®Þa ph−¬ng ®· t¨ng diÖn tÝch gieo trång, v−ît qu¸ kh¶ n¨ng khai th¸c nguån n−íc t−íi. C¸c c«ng tr×nh thuéc c«ng ty khai th¸c c«ng tr×nh thñy lîi B×nh ThuËn chØ ®¶m b¶o t−íi cho vô §«ng Xu©n 7.565 ha, ng−êi d©n ®· gieo x¹ ®Õn 8.660 ha. Do gi¸ lóa lªn cao, n«ng d©n mét sè vïng ®· tù ph¸t gieo x¹ lóa mïa muén vµ lóa xu©n hÌ lµm v−ît qu¸ kh¶ n¨ng t−íi cña nguån n−íc s½n cã ; x· Ph−íc Nam (Ninh Ph−íc, B×nh ThuËn) tuy biÕt tr−íc hå T©n Giang kh«ng ®ñ n−íc t−íi nh−ng vÉn gieo x¹ thªm 20 ha. TØnh B×nh §Þnh ®· gieo lóa hÌ thu v−ît kh¶ n¨ng nguån n−íc cã thÓ ®¶m b¶o ®−îc tõ 10.000 ®Õn 15.000 ha. Nh©n d©n ë mét sè ®Þa ph−¬ng thuéc c¸c tØnh NTB ®· ®Çu t− ph¸t triÓn m¹nh c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m kh«ng theo quy ho¹ch, kh«ng cã nguån n−íc ®¶m b¶o, trong khi ®ã viÖc chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång kh«ng ®−îc nhiÒu. VÝ dô, vô HÌ Thu 2002 ë tØnh B×nh §Þnh chØ chuyÓn ®æi ®−îc kho¶ng 5.000 ha, v× vËy sù mÊt c©n b»ng nguån n−íc ë ®©y cµng trë lªn trÇm träng. ViÖc sö dông nguån n−íc mÆt cßn nhiÒu l·ng phÝ, qu¶n lý vËn hµnh khai th¸c c«ng tr×nh thñy lîi võa, nhá vµ c¸c c«ng tr×nh t¹m cßn bÞ h¹n chÕ. ViÖc qu¶n lý c¸c c«ng tr×nh thñy lîi ch−a thùc sù hiÖu qu¶. ViÖc tu bæ hoµn thiÖn kªnh m−¬ng néi ®ång ch−a ®−îc chó ý ®óng møc dÉn ®Õn tæn thÊt n−íc nhiÒu, nh÷ng vïng cuèi kªnh, vïng cao, vïng xa kh«ng cã n−íc t−íi. C¸c c«ng tr×nh thñy lîi ho¹t ®éng kÐm hiÖu qu¶ so víi thiÕt kÕ. ViÖc øng dông khoa häc c«ng nghÖ vµo qu¶n lý h¹n ë n−íc ta ®ang cßn ë møc th« s¬, ch−a ®−îc øng dông nhiÒu. Mét sè c«ng nghÖ ®−îc øng dông vµo qu¶n lý h¹n nh− ®µi, b¸o, internet ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc céng ®ång vÒ sù dông tiÕt kiÖm n−íc, mét sè m« h×nh dù b¸o h¹n, c¶nh b¸o h¹n ®· ®−îc ¸p dông... Song, do møc ®é sè liÖu thèng kª vÒ h¹n cßn rÊt thiÕu, ch−a ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c nªn viÖc tÝnh to¸n dù b¸o bÞ h¹n chÕ. Ch−a cã sù tham gia nhiÖt t×nh cña céng ®ång vµo qu¶n lý h¹n. Tãm l¹i, viÖc ph©n bè d©n c−, c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi trong vïng theo h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng ch−a ®−îc chó träng, lµm gi¶m kh¶ n¨ng phßng chèng h¹n h¸n, g©y hËu qu¶ xÊu tíi m«i tr−êng sèng cña céng ®ång, lµm suy tho¸i c¸c nguån tµi nguyªn (nh− ®Êt, n−íc,...) cïng víi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè tù nhiªn, ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®· lµm t¨ng thiªn tai lò lôt vµ h¹n kiÖt d¶i duyªn h¶i NTB. 3. BiÖn ph¸p qu¶n lý h¹n h¸n vïng NTB a) C¸c gi¶i ph¸p c«ng tr×nh §· cã rÊt nhiÒu gi¶i ph¸p c«ng tr×nh ®Ó h¹n chÕ vµ kh¾c phôc hËu qu¶ h¹n h¸n. Nh−ng cÇn chó träng c¸c gi¶i ph¸p sau: c Thu tr÷ n−íc Cã nhiÒu d¹ng thu tr÷ n−íc kh¸c nhau ®· ®−îc ng−êi d©n øng dông trong thùc tÕ nh»m ®iÒu tiÕt n−íc gi÷a mïa m−a vµ mïa kh« : - Thu tr÷ n−íc tõ m¸i nhµ : tr÷ n−íc m−a phôc vô cho sinh ho¹t ®−îc ¸p dông l©u ®êi ë n−íc ta. Ng−êi d©n dïng c¸c dông cô høng n−íc nh− : chum, v¹i, lu, hay c¸c bÓ x©y nhá ®Ó høng n−íc m−a tõ m¸i nhµ xuèng. H×nh thøc nµy chñ yÕu phôc vô cho nhu cÇu sinh ho¹t cña nh©n d©n. - Thu tr÷ n−íc tiÓu l−u vùc : h×nh thøc tr÷ n−íc phôc vô cho n«ng nghiÖp do nh©n d©n t¹o ra b»ng c¸ch lµm h×nh phÔu c¸c gèc c©y, t¹o hå vÈy c¸ trªn 222 c¸t, s−ên dèc ®Ó gi÷ Èm cho c©y, cÊp n−íc t−íi cho c©y trång diÖn nhá. - Thu tr÷ n−íc l−u vùc réng : h×nh thøc tr÷ n−íc m−a phôc vô tæng hîp cho sinh ho¹t, c«ng nghiÖp (th«ng qua hÖ thèng xö lý) vµ n«ng nghiÖp ®−îc ¸p dông phæ biÕn ë n−íc ta víi viÖc x©y dùng c¸c hå chøa, ®Ëp d©ng cã quy m« lín ; l−u vùc høng n−íc m−a lµ l−u vùc cña mét con s«ng, suèi... ; ph¹m vi l−u vùc cã thÓ ngo¹i tØnh. §©y lµ h×nh thøc ®iÒu tiÕt víi quy m« lín, hiÖu qu¶ cao vµ l©u dµi, song vèn ®Çu t− ban ®Çu lín, cÇn cã ®Þa ®iÓm x©y dùng phï hîp. C¸c l−u vùc kh« h¹n thiÕu n−íc cÇn cã ph−¬ng ¸n chuyÓn n−íc tõ c¸c l−u vùc kh¸c ®Õn, nh−ng ph¶i dùa trªn chiÕn l−îc quèc gia vÒ tµi nguyªn n−íc. - Thu tr÷ n−íc ®åi c¸t : x©y dùng ®Ëp d©ng t¹i ch©n c¸c ®åi c¸t høng n−íc ®Ó cung cÊp n−íc cho sinh ho¹t (th«ng qua c¸c hÖ thèng xö lý). - Thu tr÷ n−íc lò : lîi dông mïa m−a lò, khi mùc n−íc lò ë c¸c s«ng suèi lªn cao, cã thÓ dïng èng, kªnh m−¬ng dÉn n−íc tr÷ vµo c¸c ao, hå tù nhiªn hay tr÷ n−íc trong ®Êt. - C¸c biÖn ph¸p tËn thu nguån n−íc : gi¶i ph¸p nµy Ýt ®−îc ¸p dông v× viÖc t×m ra nguån n−íc vµ thu tr÷ n−íc trong mïa h¹n lµ rÊt khã ; tuy nhiªn l¹i ®−îc c¸c tØnh quan t©m, v× nÕu cã nguån n−íc th× thiÖt h¹i do h¹n h¸n sÏ gi¶m rÊt nhanh. - X©y dùng c¸c hå chøa : cÇn chó träng ®Õn vÊn ®Ò ®iÒu tiÕt dßng chÈy (chèng lò vµ cÊp n−íc cho mïa c¹n). C¸c hå ®Çm tù nhiªn ë d¶i duyªn h¶i NTB cã vai trß to lín trong viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. NÕu nh− l−îng n−íc tù nhiªn trong hå gi÷ l¹i lín, sÏ gãp phÇn gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng thiÕu n−íc trong mïa c¹n. d Hoµn chØnh hÖ thèng thñy lîi N¹o vÐt kªnh m−¬ng ®Ó kh¬i th«ng dßng chÈy, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc chèng h¹n. Do hÖ thèng thñy lîi n−íc ta nãi chung vµ NTB nãi riªng vÉn ch−a ®−îc kiªn cè hãa hoµn toµn, nªn tæn thÊt n−íc trong qu¸ tr×nh dÉn n−íc cßn rÊt lín. CÇn nghiªn cøu vµ ®Çu t− hoµn chØnh trong t−¬ng lai. b) C¸c gi¶i ph¸p phi c«ng tr×nh c ChuyÓn ®æi c¬ cÊu, gièng c©y trång Tr−íc t×nh h×nh h¹n h¸n xÈy ra gay g¾t trong ®Þa bµn c¸c tØnh NTB, cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p vÒ chän gièng c©y trång vµ ph−¬ng ph¸p canh t¸c phï hîp. §èi víi nh÷ng ch©n ruéng cao ven s«ng suèi kh«ng ®ñ n−íc s¶n xuÊt lóa, nÕu cã kh¶ n¨ng b¬m t−íi bæ sung, vËn ®éng nh©n d©n chuyÓn sang trång b¾p, ®Ëu xanh. §èi víi lóa : dïng c¸c gièng ng¾n ngµy ®Ó s¶n xuÊt lóa HÌ Thu chÝnh vô vµ lóa HÌ Thu muén nh− : ML48, TH 41, ViÖt H−¬ng... §èi víi c©y mÇu, sö dông c¸c gièng b¾p ng¾n ngµy nh− : DK989, Pacific 848 ; c¸c gièng ®Ëu xanh §X208, HL89-E3. Cã thÓ sö dông c¸c biÖn ph¸p gi÷ Èm cho ®Êt nh− : che phñ ®Êt b»ng r¬m r¹, cá kh« ®èi víi c©y trång l©u n¨m (cµ phª, chÌ, c©y ¨n qu¶...) cã t¸c dông chèng h¹n vµ bæ sung l−îng mïn lµm xèp ®Êt, tèt c©y,... hoÆc ®−a vµo ®Êt c¸c chÊt gi÷ Èm mang l¹i hiÖu qu¶ cao. Trªn ruéng trång mÝa, mÇu cÇn t¨ng c−êng xíi, x¸o ®Ó gi÷ Èm ®Êt, tiÕn hµnh ñ gèc cho c©y c«ng nghiÖp vµ c©y ¨n qu¶. CÇn chñ ®éng n−íc uèng s¹ch cho gia sóc, kh«ng nªn ch¨n th¶ gia sóc qu¸ xa khu vùc cã n−íc uèng. Trung t©m KhuyÕn n«ng - KhuyÕn l©m h−íng dÉn c¸c biÖn ph¸p sinh häc phï hîp trong ®iÒu kiÖn h¹n cho n«ng d©n, liªn hÖ víi c¸c c¬ së gièng gióp n«ng d©n khi cã yªu cÇu gièng phï hîp khi xÈy ra h¹n h¸n. d B¶o vÖ rõng, b¶o vÖ chÊt l−îng n−íc - B¶o vÖ rõng, t¨ng c−êng rõng phßng hé. §Õn n¨m 2005, tû lÖ rõng ë NTB ®¹t 43,4 % so víi diÖn tÝch tù nhiªn, song phÇn lín diÖn tÝch t¨ng c−êng lµ rõng trång vµ rõng t¸i sinh. V× thÕ, viÖc b¶o tån c¸c rõng ®Çu nguån, rõng phßng hé lµ hÕt søc cÇn thiÕt. CÇn khoanh gi÷ c¸c khu rõng tù nhiªn, t¸i t¹o rõng ®Çu nguån ®¹t møc ®é che phñ nhÊt ®Þnh, ®¶m b¶o ®iÒu hßa dßng chÈy tù nhiªn, t¨ng l−îng n−íc trong s«ng suèi vµo mïa kiÖt vµ gi¶m dßng chÈy trong mïa lò. Theo tû lÖ che phñ hiÖn nay cña c¸c tØnh duyªn h¶i NTB, chóng t«i kiÕn nghÞ cÇn t¨ng c−êng trång thªm mét sè diÖn tÝch rõng phßng hé t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt dßng chÈy (b¶ng 2). - B¶o vÖ chÊt l−îng n−íc. CÇn chó träng viÖc xö lý n−íc th¶i vµ qu¶n lý chÊt l−îng n−íc th¶i x¶ vµo nguån n−íc. HiÖn nay, ChÝnh phñ ®· ban hµnh c¸c NghÞ ®Þnh vÒ tho¸t n−íc ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp, qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, mét 223 B¶ng 2. DiÖn tÝch (km2) rõng phßng hé cÇn trång thªm cho c¸c tØnh NTB [2] TØnh Tù nhiªn HiÖn t¹i Trång thªm §µ N½ng 10.407 4.300 905 Qu¶ng Nam 1.255 518 110 Qu¶ng Ng·i 5.135 1.442 1.125 B×nh §Þnh 6.025 1.937 1.070 Phó Yªn 5.045 1.659 863 Kh¸nh Hßa 5.198 1.807 790 Ninh ThuËn 3.360 1.573 108 B×nh ThuËn 7.828 3.794 117 sè NghÞ ®Þnh kh¸c cã liªn quan ®Õn lÜnh vùc ph¸t triÓn h¹ tÇng kü thuËt, vµ mét sè nghÞ ®Þnh vÒ nång ®é c¸c chÊt th¶i cho phÐp khi x¶ vµo nguån n−íc tù nhiªn. C¸c NghÞ ®Þnh míi ban hµnh c«ng cô qu¶n lý thèng nhÊt cã tÝnh ph¸p lý cao, nh»m c¶i c¸ch, thóc ®Èy vÊn ®Ò qu¶n lý sè l−îng còng nh− chÊt l−îng n−íc x¶ th¶i vµo tù nhiªn. Tuy nhiªn, viÖc triÓn khai thùc hiÖn c¸c NghÞ ®Þnh trªn vµo cuéc sèng hiÖn nay còng cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n. Mét thùc tr¹ng hiÖn nay lµ t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng t¹i c¸c ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp. T×nh tr¹ng n−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i c«ng nghiÖp ch−a qua xö lý x¶ trùc tiÕp vµo nguån n−íc tiÕp nhËn hiÖn ®ang phæ biÕn. NÕu kh«ng chó träng c«ng t¸c qu¶n lý chÊt l−îng n−íc th¶i x¶ vµo nguån n−íc chóng ta sÏ ph¶i ®èi mÆt víi nguy c¬ « nhiÔm nguån n−íc. Khi ®ã cã n−íc nh−ng kh«ng thÓ sö dông ®−îc ®Ó cÊp n−íc, chèng h¹n cho c¸c nhu cÇu dïng n−íc trong ®ã cã s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. e Dù b¸o, c¶nh b¸o h¹n h¸n Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lý h¹n quan träng lµ c«ng t¸c dù b¸o, c¶nh b¸o. §èi víi khu vùc NTB, ®· cã nhiÒu ®Ò tµi dù ¸n ®−îc triÓn khai liªn quan ®Õn dù b¸o, c¶nh b¸o h¹n. §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KC-08-22 do GsTs NguyÔn Quang Kim lµm chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu vµ ®−a ra nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt cho viÖc c¶nh b¸o h¹n tõ viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn ph©n cÊp h¹n ®Õn ph©n vïng, x©y dùng hÖ thèng gi¸m s¸t, thu thËp sè liÖu, tÝnh to¸n vµ ®−a ra b¸o c¸o [4]. M« h×nh dù b¸o h¹n dùa vµo tÝnh to¸n tÇn suÊt kh« h¹n do GsTs Lª S©m nghiªn cøu. M« h×nh nµy cã −u ®iÓm lµ tÝnh to¸n, chØ ra ®−îc nh÷ng khu vùc nhá (mét huyÖn) sÏ cã kh¶ n¨ng bÞ h¹n trªn c¬ së dùa vµo c¸c sè liÖu m−a vµ bèc h¬i ®Ó tÝnh to¸n chØ sè kh« h¹n, ¸p dông dù b¸o h¹n cho c¸c tØnh Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. ViÖc ¸p dông c¸c m« h×nh dù b¸o, c¶nh b¸o h¹n hiÖn ®¹i lµ mét gi¶i ph¸p cã tÝnh ®ét ph¸ trong viÖc ®−a ra c¸c kÕt luËn vÒ t×nh h×nh h¹n h¸n cña khu vùc trong t−¬ng lai. C¸c m« h×nh nµy sÏ gióp c¸c nhµ qu¶n lý vµ ng−êi d©n cã ®−îc nh÷ng biÖn ph¸p chñ ®éng trong viÖc phßng chèng vµ tr¸nh ®−îc c¸c thiÖt h¹i xÈy ra do h¹n h¸n. Tuy nhiªn, nh÷ng tån t¹i vµ khã kh¨n nhÊt ®èi víi viÖc ¸p dông c¸c m« h×nh c¶nh b¸o h¹n cho khu vùc NTB ®Òu ®−îc c¸c t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ lµ : 1) chuçi sè liÖu quan tr¾c trong qu¸ khø cßn h¹n chÕ, 2) hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng cÇn thiÕt cho m« h×nh c¶nh b¸o ch−a ®ång bé, 3) khã kh¨n trong viÖc liªn kÕt gi÷a c¸c ®Þa ph−¬ng (tØnh, huyÖn) ®Ó cïng gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò h¹n h¸n mµ ranh giíi cña nã kh«ng bao trïm lªn nhiÒu khu vùc, 4) c¬ chÕ chÝnh s¸ch cho ®éi ngò c¸n bé thùc hiÖn c«ng t¸c phßng chèng h¹n cßn ch−a râ (ë c¸c huyÖn, tØnh c«ng t¸c phßng chèng h¹n chñ yÕu ®−îc kiªm nhiÖm trong c«ng t¸c phßng chèng lò lôt vµ thiªn tai). Bªn c¹nh nh÷ng gi¶i ph¸p c¶nh b¸o h¹n hiÖn ®¹i nh− tr×nh bÇy trªn, gi¶i ph¸p c¶nh b¸o h¹n truyÒn thèng vÉn tá ra cã hiÖu qu¶ cao vµ lµ mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p kh¾c phôc ®−îc phÇn nµo nh÷ng h¹n chÕ cña c¸c gi¶i ph¸p hiÖn ®¹i. Nh÷ng gi¶i ph¸p c¶nh b¸o h¹n truyÒn thèng tuy rÊt ®¬n gi¶n, nh−ng ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh vµ −u ®iÓm h¬n c¶ lµ gÇn gòi víi ng−êi d©n. Trong qu¶n lý vËn hµnh c¸c c«ng tr×nh thñy lîi cÊp huyÖn, nhiÒu kinh nghiÖm vÒ dù b¸o h¹n còng ®−îc ¸p dông, nh− tÝnh to¸n ®Õn thêi ®iÓm gi÷a hoÆc cuèi mïa kh«, mùc n−íc hå chøa cßn bao nhiªu mÐt th× n¨m ®ã sÏ cã h¹n hay kh«ng, tõ ®ã ®−a ra kÕ ho¹ch ®iÒu chØnh quy tr×nh vËn hµnh hå chøa nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ lín nhÊt vÒ kinh tÕ vµ x· héi cho ng−êi d©n. c) C¸c gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch §èi víi vïng NTB, ®Ó chñ ®éng phßng chèng h¹n vµ kh¾c phôc hËu qu¶ do h¹n h¸n, chóng t«i ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p vÒ chÝnh s¸ch nh− sau : - Tr−íc hÕt, cÇn thµnh lËp ban chØ ®¹o phßng chèng h¹n h¸n tõ cÊp trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng vµ ph¶i ®−îc ho¹t ®éng th−êng xuyªn (vÒ bé m¸y tæ chøc cã thÓ t−¬ng ®−¬ng nh− ban chØ ®¹o phßng chèng lôt b·o) ; - CÇn ®Èy m¹nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo h−íng t¨ng m¹nh tû träng c«ng nghiÖp - du lÞch - dÞch vô - kinh tÕ biÓn ; - BiÖn ph¸p qu¶n lý sù cè nh»m gi¶m bít t¸c ®éng cña h¹n h¸n lªn ®êi sèng ng−êi d©n khi h¹n 224 h¸n ®· vµ ®ang xÈy ra. Tïy thuéc vµo ®Æc tr−ng c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi cña tØnh vµ c¸c t¸c ®éng cña h¹n h¸n g©y ra mµ viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý sù cè còng kh¸c nhau. Cã thÓ thÊy râ nhÊt lµ viÖc b¶o vÖ sinh m¹ng vµ tµi s¶n cña ng−êi d©n tr−íc t¸c ®éng cña h¹n h¸n lµ cÊp b¸ch tr−íc hÕt. - Gi¶i ph¸p gi¶m thiÓu thiÖt h¹i cho c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp : xÐt vÒ sù ¶nh h−ëng do h¹n h¸n, n«ng nghiÖp vÉn lµ ngµnh chÞu ¶nh h−ëng lín nhÊt vµ trùc tiÕp cña h¹n h¸n. MÆt kh¸c, ®èi víi ViÖt Nam nãi chung vµ khu vùc NTB nãi riªng, sè hé d©n sinh sèng b»ng nghÒ n«ng chiÕm ®Õn gÇn 80 %, do ®ã gi¶i ph¸p qu¶n lý sù cè h¹n h¸n b»ng biÖn ph¸p hç trî cho ng−êi d©n ®Ó gi¶m thiÖt h¹i cho c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp lµ cÇn thiÕt. - TËp huÊn céng ®ång tham gia qu¶n lý h¹n : ngoµi viÖc tuyªn truyÒn b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng (®µi, b¸o, tê r¬i, truyÒn h×nh, quay phim chôp ¶nh nh÷ng vïng bÞ h¹n) ®Ó n©ng cao nhËn thøc vÒ h¹n cña ng−êi d©n, t¹o thãi quen sö dông n−íc mét c¸ch tiÕt kiÖm, hîp lý, cÇn tæ chøc c¸c líp tËp huÊn vÒ qu¶n lý h¹n, ®éng viªn ng−êi d©n sö dông c«ng nghÖ t−íi tiÕt kiÖm, nghiªn cøu thËt kü thêi gian sinh tr−ëng vµ møc ®é cÇn n−íc cña tõng lo¹i c©y trång trong tõng thêi kú sinh tr−ëng ®Ó cã kÕ ho¹ch t−íi phï hîp. - Chó träng quy ho¹ch sö dông ®Êt : theo tõng l−u vùc cÇn cã quy ho¹ch sö dông ®Êt, ®¶m b¶o sù c©n ®èi cung - cÇu nguån n−íc. CÇn thiÕt lËp bµi to¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt víi sù æn ®Þnh cña ba lo¹i ®Êt c¬ b¶n : ®Êt rõng, ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt kh¸c. Quy ho¹ch sö dông ®Êt hîp lý lµ c¬ së cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tû lÖ cña tõng lo¹i ®Êt tïy thuéc vµo t×nh h×nh nguån n−íc, thêi tiÕt khÝ hËu, ®Þa h×nh, thæ nh−ìng,... cña tõng l−u vùc cô thÓ. - CÇn cã c¸c quy ®Þnh cô thÓ vÒ chèng suy tho¸i, c¹n kiÖt nguån n−íc, g¾n víi b¶o vÖ, t¸i t¹o nguån n−íc, sö dông tæng hîp, tiÕt kiÖm an toµn vµ cã hiÖu qu¶ nguån n−íc. KÕT LUËN Thiªn tai lò lôt vµ h¹n kiÖt trªn d¶i Duyªn h¶i NTB th−êng xuyªn xÈy ra xen kÏ do sù biÕn ®éng dßng chÈy qua c¸c n¨m vµ sù ph©n hãa mïa dßng chÈy (mïa lò, mïa kiÖt). H¹n h¸n xÈy ra mét c¸ch tõ tõ vµ rÊt khã x¸c ®Þnh thêi ®iÓm b¾t ®Çu cña ®ît h¹n, nh−ng ®· g©y ra nh÷ng thiÖt h¹i v« cïng to lín vÒ kinh tÕ - x· héi vµ m«i tr−êng. H¹n h¸n còng lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn tho¸i hãa ®Êt vµ sa m¹c hãa vïng NTB. C¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn h¹n h¸n ë NTB lµ do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè tù nhiªn (khÝ hËu, thñy v¨n, ®Þa h×nh, thæ nh−ìng vµ líp phñ thùc vËt) céng víi viÖc ph©n bè d©n c−, c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi trong vïng theo h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng cßn ch−a ®−îc chó träng, lµm gi¶m kh¶ n¨ng phßng chèng h¹n h¸n, g©y hËu qu¶ xÊu tíi m«i tr−êng sèng cña céng ®ång, lµm suy tho¸i c¸c nguån tµi nguyªn (nh− ®Êt, n−íc,...). ChÝnh v× vËy, ®Ó gi¶m nhÑ thiªn tai h¹n h¸n vïng duyªn h¶i NTB cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p mang tÝnh chiÕn l−îc, quy ho¹ch tæng hîp sö dông hiÖu qu¶ vµ b¶o vÖ tµi nguyªn n−íc cho tõng l−u vùc s«ng, ®ång thêi ph¶i x©y dùng ®−îc hÖ thèng qu¶n lý h¹n, sa m¹c hãa quèc gia trªn c¬ së chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña c¶ n−íc vµ cña tõng ®Þa ph−¬ng. TµI LIÖU DÉN [1] NGUYÔN LËP D¢N, 2004 : Quan hÖ gi÷a quy luËt ph©n mïa dßng chÈy vµ c¸c tai biÕn tù nhiªn t¹i d¶i duyªn h¶i MiÒn Trung. T¹p chÝ C¸c Khoa häc vÒ Tr¸i §Êt. T. 26, 4, 373-378. Hµ Néi. [2] NGUYÔN LËP D¢N, 2005 : Nghiªn cøu c¬ së khoa häc cho c¸c gi¶i ph¸p tæng thÓ dù b¸o phßng tr¸nh lò lôt d¶i duyªn h¶i MiÒn Trung. B¸o c¸o tæng kÕt ®Ó tµi KHCN cÊp Nhµ n−íc. KC 08- 12. Hµ Néi. [3] NGUYÔN LËP D¢N, 2006 : §Ò xuÊt gi¶i ph¸p phßng tr¸nh gi¶m nhÑ c¸c thiÖt h¹i do thiªn tai lò lôt vµ h¹n kiÖt ë d¶i duyªn h¶i MiÒn Trung. B¸o c¸o t¹i Héi nghÞ Khoa häc §Þa lý toµn quèc lÇn thø II. [4] NGUYÔN QUANG KIM, 2005 : Nghiªn cøu dù b¸o h¹n h¸n vïng Nam Trung Bé vµ T©y Nguyªn vµ x©y dùng c¸c gi¶i ph¸p phßng chèng. B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi KHCN cÊp Nhµ n−íc. KC 08-22. [5] Hµ L¦¥NG THUÇN, 2008 : Nghiªn cøu, ph©n tÝch thùc tr¹ng vµ hiÖn tr¹ng chÝnh s¸ch, tæ chøc qu¶n lý h¹n h¸n cÊp Trung −¬ng, Bé, Ngµnh, ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam. B¸o c¸o chuyªn ®Ò thuéc ®Ò tµi cÊp Nhµ n−íc. KC 08/06-10. [6] NGUYÔN V¡N TH¦, NGUYÔN LËP D¢N, 2003 : Dù b¸o xu thÕ n−íc lín, nhá t¹i c¸c s«ng tõ Thanh Hãa ®Õn B×nh ThuËn. T¹p chÝ C¸c Khoa häc vÒ Tr¸i §Êt. T. 25, 4, 346-350. Hµ Néi. 225 [7] Tæ chøc hîp t¸c quèc tÕ NhËt B¶n JICA, 2003 : Nghiªn cøu vÓ ph¸t triÓn vµ qu¶n lý Tµi nguyªn n−íc toµn quèc t¹i n−íc Céng hßa X· héi Chñ nghÜa ViÖt Nam. B¸o c¸o l−u tr÷ Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n. Hµ Néi. SUMMARY Situation of drought in central coastal provinces and anti solutions South Central Coastal provinces (including Quang Nam, Da Nang, Quang Ngai, Binh Dinh, Phu Yen, Khanh Hoa, Ninh Thuan and Binh Thuan) have an area of 40,655.7 km2 (equivalent to 12.5 % of total area of whole country). The article referred to the situation and causes for droughts in recent years. Thereby drought preventive measures are proposed, including : engineering solutions, non engineering solutions, drought forecasting and warnings, especi- ally to propose policy solutions to help building management systems for drought, desertification in order to minimize damages to the South Central Coastal provinces. Ngµy nhËn bµi : 21-12-2009 ViÖn §Þa lý