Thực trạng hoạt động buôn bán nhỏ ở biên giới Việt - Trung những năm gần đây

116 TRNG I HC TH  H NI THTC TR(NG HO(T NG BUN BN NHe Y BI]N GI1I VIOT - TRUNG NH[NG N M G/N Y Tạ Thị Tâm Viện Dân tộc học Tóm tắt: Kể từ khi mở cửa biên giới Việt - Trung (1991) đến nay, các hoạt động buôn bán giữa hai quốc gia ngày càng được tăng cường, nhất là các hoạt động buôn bán nhỏ. Dòng người buôn bán nhỏ từ khắp các tỉnh thành trong cả nước đã đổ về các tỉnh vùng biên này để tìm kế mưu sinh. Để thích ứng với quá trình mưu sinh ở vùng biên giới, những người buôn bán nhỏ đã sử dụng các mối quan hệ gia đình, dòng họ và quê hương để vượt qua những thách thức, khó khăn trong công việc. Buôn bán nhỏ ở vùng biên giới Việt - Trung đã giúp họ có thể bám trụ ở đây, lao động để tồn tại và tìm kiếm nguồn thu nhập nuôi sống bản thân và phụ giúp gia đình, và đây chính là nguồn kinh tế quan trọng đối với những người buôn bán nhỏ. Từ khoá: Người buôn bán nhỏ, buôn bán nhỏ, biên giới Việt – Trung Nhận bài ngày 20.9.2017; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 15.10.2017 Liên hệ tác giả: Tạ Thị Tâm; Email: tam110986@gmail.com 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Đường biên giới Việt - Trung có tổng chiều dài là 1.449,566 km, trong đó đường biên giới trên bộ là 1.065,652 km, đường biên giới biển là 383,914 km [4, tr.9], đi qua 7 tỉnh của Việt Nam (Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn và Quảng Ninh) và 2 tỉnh của Trung Quốc (Vân Nam và Khu tự trị dân tộc Choang - Quảng Tây). Từ sau Đổi mới (1986), nhất là từ khi bình thường hoá quan hệ Việt Nam - Trung Quốc (1991) đến nay, hoạt động buôn bán qua biên giới Việt - Trung ngày càng nhộn nhịp ở cả hai hình thức: buôn bán chính ngạch, buôn bán tiểu ngạch và buôn bán dân gian. Các hoạt động buôn bán ở vùng biên giới Việt - Trung thời gian qua diễn ra rất sôi động ở các cửa khẩu và chợ biên giới. Nó đã nhanh chóng đáp ứng và điều tiết cung cầu của hai bên, tạo ra các công ăn việc làm và thu nhập cho cư dân, đồng thời, kích thích các sản xuất và dịch vụ ở vùng biên giới phát triển. Chủ thể tham gia vào hoạt động buôn bán ở biên giới Việt - Trung thời gian qua khá đa dạng, bao gồm nhiều thành phần khác nhau như: doanh nghiệp Nhà nước, tập thể và cá TP CH KHOA HC − S 19/2017 117 nhân thuộc nhiều ngành, nhiều địa phương trong cả nước, trong đó có lực lượng lao động, buôn bán nhỏ. Nghiên cứu này chủ yếu đề cập đến những người buôn bán nhỏ ở các khu vực cửa khẩu lớn ở vùng biên giới Việt - Trung là cửa khẩu Tân Thanh (tỉnh Lạng Sơn), cửa khẩu Hà Khẩu (tỉnh Lào Cai) và cửa khẩu Móng Cái (tỉnh Quảng Ninh). Những người buôn bán nhỏ là những người tham gia vào hoạt động buôn bán nhưng không có điểm kinh doanh cố định, giá trị hàng hoá nhỏ; tham gia vào việc buôn chuyến, mua hàng hóa từ nơi khác về theo từng chuyến để bán cho người mua buôn hoặc là người bán lẻ. Nhờ hoạt động buôn bán qua biên giới, các khu vực biên giới Việt - Trung là nơi quy tụ hàng vạn lao động tại chỗ và từ các vùng trong cả nước đến làm ăn, buôn bán; tạo thành một dòng chảy sôi động nhưng cũng đầy phức tạp cả về hàng hóa lẫn nhân công, về kinh tế lẫn văn hóa xã hội... 2. NỘI DUNG 2.1. Nguồn gốc hình thành các nhóm người buôn bán nhỏ xuyên biên giới Qua khảo sát tại thực địa cho thấy, những người buôn bán nhỏ đến vùng biên giới Việt - Trung muộn hơn so với các tiểu thương và nhóm người buôn bán cố định trong chợ hoặc buôn bán trên địa bàn các thành phố ở vùng biên. Từ năm 2000 đến nay, số lượng người buôn bán nhỏ di cư đến các tỉnh Lào Cai, Quảng Ninh, Lạng Sơn tăng lên nhanh chóng. Họ đến từ Nam Định, Thái Bình, Hưng Yên, Hải Phòng, Hà Tây cũ, Hải Dương Khác với người buôn bán cố định, người buôn bán nhỏ phần lớn mới đến các thành phố vùng biên này đều chưa có nhà cố định, phải sống tạm bợ hoặc thuê nhà. Họ vẫn còn gia đình và duy trì nghề nông ở quê. Khi gia đình có việc hoặc đến mùa vụ họ lại trở quê, thông thường một tháng về quê một lần, thậm chí lâu hơn, vì ở đây kiếm tiền dễ hơn so với ở quê. Công việc buôn bán nhỏ ở đây được duy trì khá đều đặn và là nguồn thu nhập chính của họ. Khi cửa khẩu Móng Cái được mở ra thì dòng di cư tự do từ trong đồng bằng sông Hồng ra miền biên giới này mới phát triển và bùng nổ. Móng Cái đã thu hút một lượng lớn cư dân nghèo ở các khu vực xung quanh đến lập nghiệp. Những cư dân có mặt đầu tiên ở Móng Cái là những ngư dân gốc Đồ Sơn (Hải Phòng) ra đây sinh sống. Chính sách thương mại thông thoáng vùng biên đã lôi kéo một lượng lớn các doanh nghiệp đến đầu tư và mở rộng thị trường, trong đó phải kể đến các doanh nghiệp trong nước, tập thể, cá nhân thuộc nhiều ngành, nhiều địa phương trong cả nước. Đáng chú ý là các dòng dân cư này có cả ngoại tỉnh lẫn nội tỉnh. Dọc các con phố của Móng Cái hôm nay đều có sự góp mặt của một số lượng các gia đình từ Hải Phòng, Hải Dương, Nam Định, Thái Bình và Thanh Hóa đến đây làm ăn từ những ngày đầu tiên. Địa bàn sinh sống của họ nằm rải rác ở các phường xã; không có một sự tập trung hay liên kết nào về họ hàng, thân quen. Họ sống đan xen với những cư dân gốc ở Móng Cái. Tuy nhiên, qua khảo sát cho thấy khu vực trung 118 TRNG I HC TH  H NI tâm thành phố là nơi tụ cư của những người dân ngoại tỉnh đến nhập cư từ những năm 90, còn lại các cư dân sinh sống lâu đời ở Móng Cái (bao gồm người Kinh và một bộ phận các dân tộc thiểu số) thì sinh sống tại các khu vực đường mòn các xã ven biên giới, các khu vực núi cao và các đường mòn thông sang với Trung Quốc. Dòng người li hương ra đây từ rất sớm là tầng lớp thanh niên hoặc trung tuổi. Cơ hội tìm việc làm ở thành phố vùng biên này thực sự không khó, nhất là các công việc buôn bán nhỏ và làm thuê. Không chỉ đa dạng về quê quán, các dòng người li hương đến Móng Cái hiện nay cũng đa dạng về thành phần: từ người làm công ăn lương đến đội ngũ xe ôm, cửu vạn, người đi buôn bán nhỏ, người gặp éo le trong cuộc sống và phải từ bỏ quê quán ra đây mà sống để lập nghiệp Những người này lúc đầu còn đi một mình, hoặc cả vợ chồng, nhưng sau khi đã ổn định và có chút vốn liếng, họ đưa cả gia đình, bố mẹ, con cái, thậm chí cả anh chị em ra đây để ổn định cuộc sống. Việc làm ăn thuận lợi ở Móng Cái hồi đầu mở cửa đã kéo theo một số lượng không nhỏ những người buôn bán khắp mọi miền Tổ quốc về đây kinh doanh, làm ăn. Tại chợ Móng Cái hàng ngày đều có mặt của những người buôn bán nhỏ hoặc những lái buôn từ thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh Nam Bộ ra đặt hàng trực tiếp. Trước khi đến mưu sinh ở Lào Cai, phần lớn những người buôn bán nhỏ đều làm ruộng hoặc làm nghề buôn bán nhỏ. Nếu như trước đây, công việc buôn bán của họ ít sóng gió và ít cạnh tranh hơn, thì nay, họ phải thích ứng với môi trường mới, công việc của họ có thể gặp phải cạnh tranh khốc liệt hơn. Bởi vậy, mối quan hệ giữa những người buôn bán nhỏ như người làng, đồng hương, đồng niên hay họ hàng là mối quan hệ “cộng sinh để cùng mưu sinh”. Sự liên kết này vừa có ý nghĩa về mặt kinh tế, đồng thời có ý nghĩa về tình cảm, bởi phần lớn người buôn bán nhỏ này đều xa gia đình, xa quê, nên họ cần có một bệ đỡ về tinh thần để vượt qua những khó khăn ở nơi mưu sinh mới. 2.2. Nhu cầu liên kết của nhóm người buôn bán nhỏ trong bối cảnh thương mại vùng biên Ở Việt Nam, hoạt động buôn bán có truyền thống từ lâu đời đó là “buôn có bạn, bán có phường”, là một yếu tố quan trọng, một nguồn tin cậy, ở đó có sự giúp đỡ và có nghĩa vụ tương trợ lẫn nhau. Sự gắn bó giữa gia đình, họ hàng và bạn bè, đồng hương là cơ sở quan trọng trong hành trình đi tìm kế mưu sinh của người buôn bán nhỏ ngoại tỉnh. Vì vậy, mạng lưới xã hội đóng vai trò then chốt trong quá trình di chuyển của người nông dân ra thành phố và sự đóng góp của quá trình này đối với nguồn sinh kế. Đối với người buôn bán nhỏ ở biên giới, mạng lưới xã hội là nguồn vốn quan trọng, như kim chỉ nam chỉ đường trong quá trình tìm kiếm mưu sinh ở vùng đất mới. Như đã đề cập đến ở phần trên, người buôn bán nhỏ là những người buôn thúng, bán mẹt, dễ gặp khó khăn về kinh tế lẫn xã hội, nguồn thu nhập không ổn định Họ có thể là TP CH KHOA HC − S 19/2017 119 người gặp khó khăn về nguồn vốn kinh tế cũng như vốn xã hội. Hơn thế nữa, tình trạng buôn bán trôi nổi, gặp khó khăn khi tiếp cận sự tương trợ của cộng đồng nên họ có thể gặp rủi ro hoặc dễ bị tổn thương trong quá trình buôn bán ở vùng biên giới. Vì vậy, để vượt qua hoàn cảnh cụ thể, họ phải cộng sinh lại để xây dựng nguồn vốn xã hội và liên kết chặt chẽ giữa những người cùng hoàn cảnh. Nhóm người buôn bán nhỏ này thường thuê nhà trọ cùng một khu vực. Những người cùng quê tập trung sống thành một xóm và cùng một nhóm buôn bán những mặt hàng giống nhau. Thậm chí, trong quá trình đi bán hàng họ cũng đi cùng nhau hoặc bán cạnh nhau ở cùng một khu vực. Trong buôn bán ở biên giới, họ luôn phải “đối mặt” với những khó khăn và rủi ro khi gặp phải, thậm chí “lường trước hoặc dự đoán trước” những trở ngại trong công việc. Có thể họ không tìm được bạn buôn bán hoặc không tìm được mối giao hàng, hoặc không bán được nhiều hàng, thậm chí đối với người lao động thuê họ sẽ gặp khó khăn trong việc tìm kiếm việc làm ở khu vực “đất chật người đông”. Bởi vậy, những người buôn bán nhỏ xuyên biên giới liên kết với nhau thành từng nhóm nhỏ để trợ giúp trong công việc và cuộc sống. Có thể thấy rằng, mức độ thu nhập và khả năng tìm kiếm cơ hội cũng như sự may mắn là những yếu tố chi phối đời sống và quan hệ giữa người với người trong cộng đồng buôn bán. Một số người buôn bán nhỏ xuyên biên giới có điều kiện kinh tế khá giả, có vốn và có quan hệ tốt, công việc của họ ít rủi ro hơn và kiếm được nhiều tiền hơn, còn bộ phận ít vốn, mới đến, thiếu kinh nghiệm và quan hệ xã hội thì mức thu nhập thấp hơn, công việc đầy khó khăn, gặp phải sự cạnh tranh khốc liệt hơn. Trong hoàn cảnh hiện tại, họ vẫn thường xuyên trợ giúp nhau như giới thiệu khách, bênh vực nhau khi gặp khó khăn, cùng hợp thành nhóm để vượt qua sự kiểm soát khắt khe của Hải quan hay phòng thuế, thậm chí như khi gặp khó khăn bị cướp bóc, trấn lột của kẻ xấu. Xung đột về lợi ích kinh tế cũng là xung đột chủ yếu trong quan hệ tương tác giữa những người buôn bán nhỏ với nhau. Qua quá trình tìm hiểu, chúng tôi thấy rằng, mâu thuẫn nảy sinh giữa những người buôn bán nhỏ là sự cạnh tranh trong việc giành lấy khách hàng hoặc bạn làm ăn lâu dài, đặc biệt là những người buôn bán nhỏ bán hàng rong ở chợ Hà Khẩu (bên kia Trung Quốc). Như đã trình bày, nhu cầu tìm việc hoặc tìm địa điểm của người buôn bán nhỏ là vấn đề rất cần thiết đối với những người dân từ ngoại tỉnh đến đây, việc tranh giành địa điểm bán hàng mang lại lợi nhuận là điều dễ xảy ra đối với nhóm người này. Song, điều dễ nhận thấy là những người buôn bán nhỏ luôn tìm được sự hỗ trợ, cộng sinh và cố kết của những người họ hàng, đồng hương hay bạn bè. Thậm chí, các quan hệ trên đã giúp người buôn bán nhỏ duy trì và trụ vững với công việc hiện tại. Thị trấn Hà Khẩu có 2 chợ lớn, tập trung đông người Việt và có nhiều quầy hàng của người Việt Nam. Các mặt hàng Việt Nam buôn bán trong khu vực này gồm các mặt hàng 120 TRNG I HC TH  H NI tiêu dùng như giày dép, bánh kẹo, hoa quả, đồ lưu niệm, đồ gỗ, thuốc lá Ngoài ra, còn khu vực bán hàng nhạy cảm như dao, kiếm, dùi cui, đồ chơi người lớn, các loại thuốc và đồ dùng phục vụ chốn phòng the Phía trong có chợ nhỏ hơn, bán hoa quả, thực phẩm và hàng tạp hóa, chủ yếu phục vụ nhu cầu hàng ngày của người dân Hà Khẩu và người Việt buôn bán tại đây. Khu vực này tập trung khá đông người Việt Nam sang đây buôn bán, chủ yếu là những người buôn bán nhỏ, ngồi ở lòng đường hoặc cổng chợ để buôn bán. Họ đi lấy hàng hoặc chuẩn bị hàng từ sáng sớm, đến 7h khi cửa khẩu mở cửa, họ sang Hà Khẩu để bán. Nhiều lần quan sát ở cửa khẩu lúc sáng sớm, chúng tôi chứng kiến được cảnh chờ đợi, bon chen, xô đẩy nhau giữa những người buôn bán vào buổi sáng sớm để được sang bên Hà Khẩu càng sớm càng tốt vì họ tận dụng được thời gian để bán hàng và tranh được khách Khi chợ vãn khách, một số người thường đi bán rong dọc các con phố, đặc biệt là khu vực gần cửa khẩu, nơi tập trung nhiều người buôn bán đi lấy hàng đang chờ chốt kiểm dịch của hải quan. Trừ chi phí và thuế quan, mỗi ngày một người buôn bán nhỏ ở khu vực cửa khẩu kiếm được từ 150 nghìn đến 300 nghìn/ 1 ngày. Hàng hóa người buôn bán nhỏ mang từ Việt Nam sang Trung Quốc được kiểm tra khắt khe như các loại hoa quả như vải thiều, chôm chôm, thanh long, măng thậm chí không được phép vận chuyển vào Hà Khẩu, nếu cố tình mang hoặc mang chui, trốn, nếu bị bắt sẽ tịch thu. Ngược lại, hàng hóa từ Trung Quốc vận chuyển về Việt Nam thì ít bị kiểm dịch và đơn giản hơn. Qua phỏng vấn, chúng tôi thấy rằng, những người bán hàng nước ở khu cửa khẩu là người “có máu mặt” đã kinh qua giang hồ từ lâu, nên họ có bản lĩnh vững vàng hơn so với nhóm người phụ nữ bán hàng rong. Quanh khu vực chợ Hà Khẩu có khoảng 30 quán nước và quán ăn nhỏ của người Việt. Hàng hóa trong quầy chủ yếu là hàng có nguồn gốc và được mang từ Việt Nam sang, đối tượng phục vụ chủ yếu là người Việt và những chủ hàng Việt Nam trong chợ Hà Khẩu. Tại khu vực cửa khẩu rất đông người lao động Việt Nam, chủ hàng, khách hàng Việt Nam. Họ không quen dùng đồ Trung Quốc nên thích vào quán cóc nhỏ, vừa để được nói chuyện, vừa nhâm nhi chén nước chè, hút điếu thuốc, thậm chí ghi thêm số đề Các quán nước này là nơi kết nối thông tin của những người buôn bán nhỏ, người lao động ngoại tỉnh ở vùng biên này “Khoảng 11h trưa, một nhóm đàn ông đang ngồi trong quán nước ở cổng chợ Hà Khẩu. Có lẽ đây là điểm buôn bán thuận lợi, thuộc trung tâm nên đông khách qua lại. Hôm nay, anh Q dọn hàng từ rất sớm. Anh Q quê ở Vĩnh Phúc, đã có thời gian làm cửu vạn và bảo kê ở ga Hà Nội. Đến năm 2000, anh Q được người họ hàng mách lối lên biên giới làm ăn. Lúc đầu anh mua ít hàng thuốc lá, thuốc lào, kẹo lạc từ Lào Cai sang bán rong ở khu Hà Khẩu. Sau này, buôn bán tấp nập hơn anh đón vợ lên. Thời trẻ, anh cũng đi tứ xứ giang hồ lắm, bây giờ cũng có tuổi rồi, TP CH KHOA HC − S 19/2017 121 muốn làm ăn tu chí để kiếm đồng nuôi vợ con. Nhưng làm ăn ở khu vực này cũng khó khăn lắm, bị dọa nạt nhiều, thậm chí bị cướp bóc cũng có, may mà có kinh nghiệm từ thời làm cửu vạn ở ga Hà Nội và có người anh em “bảo kê” cho. Ở đây, biết làm biết ăn thì cũng khá lắm. Bán một chai nước cũng kiếm được vài nghìn, thêm ấm nước chè hay vài thứ lặt vặt, ngày cũng kiếm được dăm ba trăm nghìn” [Trích Tư liệu thực địa, tháng 12/2015 - TTT]. Nhóm người phụ nữ bán hàng rong quanh khu vực cửa khẩu, chợ Hà Khẩu, phố Hà Biên thường bán xôi, nước giải khát, thuốc lá, hàng ăn nhanh để phục vụ người Việt sang buôn bán là chính. Họ là nhóm người ít vốn, mới lên làm ăn buôn bán, thuê nhà bên Lào Cai. Hàng ngày, họ đi lại mang hàng hóa qua biên giới nhiều lần. Buổi sáng mang hàng sang bán, khi hết lại lấy hàng cho chủ người Trung hoặc chủ trong chợ Cốc Lếu. Buổi chiều, họ lại sang bán hoặc lấy hàng thuê cho các chủ trong chợ. Công việc của họ thay đổi liên tục trong một ngày. Họ nghĩ mình ít vốn nên phải tranh thủ làm được việc gì kiếm ra tiền thì tận dụng cơ hội, ở đây kiếm đồng tiền dễ hơn nhiều so với ở quê. Theo tâm sự của chị Nguyễn Thị L, quê ở Nam Định, thì: “Buổi sáng chị dậy sớm thổi xôi và làm bánh rồi đợi cửa khẩu mở cửa thì chạy nhanh sang bên kia bán cho người lao động bốc vác ở bên Hà Khẩu, bán một lúc hết hàng chị lại mang thuê cho chủ hàng người Trung mấy cái nồi cơm điện hoặc lấy cho chủ quầy lưu niệm trong chợ Cốc Lếu ít hàng rồi mang về chợ. Chị lại về tranh thủ mang rượu nếp cẩm vào bán chơ người trong chợ dặn từ hôm trước, còn thừa chạy đi bán rong quanh chợ, một lúc có người dặn đi lấy hàng bên Hà Khẩu chị lại đi ngay rồi về. Buổi chiều chị lại mang nước mía hoặc chè đỗ đen sang bên đấy bán. Mệt lắm nhưng kiếm được đồng tiền cũng thấy thoải mái hơn. Chị ở quê có chồng bị liệt với mẹ già nữa, có đứa con gái học lớp 11 chị mới xin chuyển cháu lên đây, vừa đi học vừa đỡ đần mẹ. Ngày nào chị cũng chạy đi chạy lại hai bên cửa khẩu tới vài lượt nên Hải quan và thuế vụ hai bên đều quen mặt chị, nhưng chị làm ăn nhỏ nên họ cũng không làm khó chị. Cả nhà chị đều trông vào mấy đồng tiền lãi từ bán xôi, rượu nếp, nước giải khát và mang hàng thuê. Chị cũng tích cóp được ít tiền làm vốn, cuộc sống càng ngày càng khó khăn, may mà kiếm đồng tiền ở đây cũng dễ hơn ở quê” [Trích Tư liệu phỏng vấn sâu, tháng 12- 2015 - TTT]. Ngoài người Việt, còn có một số tộc người thiểu số (TNTS) khác như người Tày, người Giáy, Bố Y, Nùng, Dao, Hmông cũng sang Hà Khẩu bán hàng. Dọc bên đường phía trái chợ nhỏ ở Hà Khẩu là một dãy hàng rau, hoa quả và bánh, xôi (chủ yếu mang từ Việt Nam sang), do người Giáy ở huyện Bát Xát và xã Hợp Thành, Đồng Tuyển thành phố Lào Cai sang bán. Họ thường đi lại trong ngày, sáng sang bán hàng trưa hoặc tối lại về, nếu đắt hàng, bán hết sớm họ lại về lấy hàng sang bán. Hàng ngày họ có thể đi lại nhiều lần sang Hà Khẩu. Kết quả phỏng vấn cho thấy, thu nhập trung bình của các TNTS buôn bán ở đây được 100 nghìn -120 nghìn/1 ngày, người nào có duyên buôn bán và may mắn có thể 122 TRNG I HC TH  H NI kiếm được 300 nghìn - 400 nghìn/1 ngày (trừ các khoản chi phí khác), song cũng nhiều ngày hòa vốn, thậm chí có ngày không kiếm được đồng nào, có ngày bị công an Trung Quốc thu hết hàng. Phần nhiều người Giáy sang đây buôn bán, họ đi theo quan hệ họ hàng, làng bản. Bên cạnh đó, một số phụ nữ người Giáy ở huyện Bát Xát (tỉnh Lào Cai) thường mua rau, củ quả từ chợ đêm Cốc Lếu sang chợ Hà Khẩu bán và thu lãi từ 70 nghìn - 120 nghìn/1 ngày. Sự phát triển của kinh tế biên mậu ở khu vực Hà Khẩu cũng tạo cơ hội mới cho các tộc người ở vùng biên cùng tham gia vào hoạt động kinh tế thương mại. Theo tài liệu điền dã tại xã Hợp Thành và Đồng Tuyển (thành phố Lào Cai) có 32 hộ gia đình lấy việc buôn bán làm nghề chính, trong đó có khoảng 10 hộ đi buôn bán rau tại chợ cóc Cốc Lếu, 7 hộ thu mua rau của nhà và trong các làng khác để đi bán ở chợ thị xã Cốc Lếu, còn 6 hộ khác thường mua rau tại chợ đêm Cốc Lếu lúc 3h - 4h sáng, rồi mang sang Trung Quốc bán, một ngày thu được khoảng 100 nghìn tiền lãi. Mỗi mớ rau mang từ Cốc Lếu sang Hà Khẩu bán lãi được 5 nghìn, công việc tuy vất vả nhưng ổn hơn so với làm nông nghiệp. Một số hộ khác thì làm bánh dân tộc mang sang Hà Khẩu bán rong, hiện nay do nguyên liệu làm bánh đắt nên lãi không nhiều. Do thiếu vốn, một số người phải chịu lại tiền nguyên liệu của các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu, khi bán hàng có tiền lãi mới đến trả cho chủ hàng. Theo kết quả nghiên cứu của chúng tôi, hầu hết những người buôn bán nhỏ ở khu vực cửa khẩu và chợ Cốc Lếu đều có quan hệ với nhau. Như đã trình bày ở trên, do đặc thù công việc, nên những người này thường tập hợp thành nhóm nhỏ từ 3 đến 5 người, thậm chí 7 người thành một nhóm để cùng chung vốn buôn một mặt hàng hoặc cùng nhau đi lấy hàng hoặc bán hàng ở một khu vực nhất định. Họ thường là những người cùng quê hoặc có quan hệ họ hàng nên tính cạnh tranh trong buôn bán chưa đẩy đến đỉnh điểm mà họ có sự cộng sinh, giúp nhau trong hoạt động mưu sinh ở vùng đất mới. Bên cạnh đó, nhóm các TNTS cũng thường tập hợp thành từng nhóm nhỏ 3-5 người, cùng nhau đi buôn. Họ là người cùng làng, bản hoặc có quan hệ họ hàng với nhau. Theo lời kể chị G, người Giáy (TP Lào Cai): “chị thường đi cùng với 3 chị em trong bản, đi đông đỡ sợ hơn, nếu nhỡ nhàng cũng giúp nhau tốt hơn, đi chợ đêm từ 3h sáng cũng đỡ hơn vui hơn, buổi chiều về lại về cùng nhau. Buôn bán thì khách của ai người ấy bán. Buổi trưa lại rủ nhau ăn trưa cùng nhau. Hầu hết những người trong bản chị đều đi cùng nhau, nhiều nhà cả vợ chồng cùng đi với nhau” [Trích Nhật ký điền dã, tháng 8/2015 - TTT]. 2.3. Mối quan hệ giữa người buôn bán nhỏ và bạn hàng Trung Quốc Kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, một số người buôn bán nhỏ có quan hệ họ hàng hoặc đồng hương với các tiểu thương trong chợ. Các tiểu thương trong chợ đã giới TP CH KHOA HC − S 19/2017 123 thiệu hoặc dẫn dắt họ theo nghề buôn bán nhỏ, giúp vốn hoặc giới thiệu bạn hàng cho người buôn bán nhỏ, một số tiểu thương cũng cho người buôn bán nhỏ có quan hệ họ hàng ở nhờ nhà hoặc cho thuê lại nhà trong thời gian đầu mới đến. Hầu hết, người buôn bán nhỏ từ miền xuôi lên đều có quan hệ họ hàng hoặc quen biết từ trước, mối quan hệ này đảm bảo sự an toàn và có niềm tin chắc chắn hơn trong sự nghiệp mưu sinh phía trước của những người mới vào nghề buôn bán. Quá trình đi buôn bán của những người buôn bán nhỏ ở chợ vùng biên giới đã mở rộng các mối quan hệ xã hội, đồng thời tăng cường liên kết với các tiểu thương ở trong các chợ. Việc buôn bán, nhất là buôn bán nhỏ của TNTS góp phần củng cố tính cộng đồng, tương trợ giữa các TNTS với nhau và với người Việt, do đặc tính của việc buôn bán, cần có kỹ năng, kỹ xảo và mạng lưới quan hệ xã hội nhằm trợ giúp nhau trong công việc, nếu trong buôn bán của các tộc người thiếu đi sự liên kết và tương trợ của cộng đồng thì gặp rất nhiều khó khăn. Quan trọng nhất là thời gian đầu đi buôn, nếu không có vốn và không có quan hệ quen biết thì không bán được hàng. Bởi vậy, lúc đầu các tộc người phải liên kết nhau lại, trợ giúp nhau, giới thiệu bạn hàng, khách hàng cho nhau, dần dần, người này lại giúp người kia, người đi buôn trước lại giúp người đi buôn sau. Ví dụ điển hình nhóm người Giáy ở Bát Xát đi buôn bán hàng rong bên Hà Khẩu. Lúc đầu họ đi thành một nhóm, có một ít vốn, họ mua hàng của chủ trong chợ Cốc Lếu, tiền vốn có ít nên họ mua đủ lượng bán trong ngày, thu hồi vốn để ngày hôm sau lại lấy hàng, do làm ăn sòng phẳng lại thật thà, sau một thời gian một số tiểu thương bán bánh kẹo, thuốc lá, trà chanh cho một số TNTS mang sang bên Hà Khẩu bán rong bắt đầu tin và bán chịu hàng cho họ. Với các TNTS họ có thể trả một chút tiền trước hoặc lấy hàng đi bán rồi về trả lại tiền vốn, nhưng phải trả đúng hẹn. Bên cạnh nhóm người buôn bán nhỏ, một bộ phận chủ yếu là nữ giới các dân tộc Việt, Giáy, Hà Nhì, Bố Y sang thị trấn Hà Khẩu bán hàng thuê cho các siêu thị và các cửa hàng. Điểm nổi bật nhất của hình thức bán hàng thuê là đi theo nhóm. Phần lớn thanh niên nam nữ ở khu vực biên giới, kể cả thanh niên TNTS đều học tiếng Trung Quốc, giao tiếp thành thạo để đi bán hàng ở Trung Quốc, ngoài việc bán hàng, nhóm người này cũng quen với các chủ Trung Quốc, tạo lòng tin giúp người nhà mình sang lấy hàng, chịu tiền hàng để xây dựng quan hệ lâu dài và tạo lòng tin với chủ hàng. Việc đi bán hàng ở Hà Khẩu có lương cao hơn so với buôn bán hoặc làm các công việc khác ở Việt Nam, với người đi làm lâu lương khoảng 4000 tệ/1 tháng; với người mới đi làm khoảng 500 - 1000 tệ/1 tháng. Chính hoạt động buôn bán qua biên giới sôi động khiến cho mối quan hệ giữa các tiểu thương và các TNTS càng ngày càng trở nên mật thiết hơn, gắn bó hơn. Họ cùng trợ giúp nhau trong công việc buôn bán. Ngày càng có nhiều TNTS đi buôn bán ở bên kia biên giới, 124 TRNG I HC TH  H NI chính những người đi trước đã xây dựng được lòng tin và tình cảm tốt với các tiểu thương ở chợ để giới thiệu cho những người trong mạng lưới của mình cùng lấy hàng. Yếu tố quan trọng nhất trong mối quan hệ làm ăn giữa các tiểu thương là lòng tin, khi đã tin tưởng và trở thành đối tác làm ăn lâu dài thì họ sẵn sàng cho chịu lại tiền hàng hoặc giới thiệu mối làm ăn tốt cho nhau, không chỉ đối với các TNTS mà cả với các đối tác khác. Nhưng để xây dựng được lòng tin và có quan hệ bền vững chặt chẽ lâu dài thì cần có nhiều nhân tố quan trọng, đó là sự thẳng thắn, thật thà và tuân thủ đúng quy luật trong kinh doanh. Ngoài ra, những người trong mạng lưới quan hệ cũng phải xây dựng tình cảm và sự gắn bó khăng khít với các tiểu thương như giới thiệu quê quán, nhà cửa, mời thăm nhà hoặc mời tham dự các buổi lễ tết tại gia đình, tặng quà trong các dịp đặc biệt Mặt khác, để có được lòng tin với các TNTS hoặc bạn hàng khác, các tiểu thương cũng cần biết được địa bàn cư trú ổn định của đối tác để có những mối liên lạc trực tiếp Như vậy, việc dựng quan hệ của người buôn bán trong kinh doanh là việc vô cùng quan trọng. Điều lưu ý trong công việc của người buôn bán nhỏ là cơ chế tin đồn và sự cạnh tranh lẫn nhau. Họ luôn giữ lòng tin và phải đúng hẹn với bạn hàng, có trường hợp cạnh tranh nhau, nói xấu nhau, ảnh hưởng đến uy tín của nhau, để có thêm nhiều khách hàng mới hoặc bán thêm được nhiều hàng. Sự hợp tác trong buôn bán với các TNTS giúp các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu hiểu biết thêm về bạn hàng, mở rộng quan hệ và làm giàu thêm mạng lưới xã hội. Người Giáy ở Bát Xát và thành phố Lào Cai đã ổn định cuộc sống hơn và tìm được kế mưu sinh lâu dài nhờ việc đi buôn. Quan hệ giữa các tiểu thương và các TNTS với nhau trở nên khăng khít hơn, cả trong hoạt động kinh tế, thậm chí khi có việc như đám cưới, đám tang 3. KẾT LUẬN Có thể nói, việc mở rộng giao thương tại khu vực biên giới Việt - Trung đã thúc đẩy các hoạt động giao lưu buôn bán ở đây phát triển mạnh mẽ. Đây không chỉ là cơ hội thu hút các doanh nghiệp, doanh nhân trường vốn đến làm ăn mà còn là địa bàn hấp dẫn các dòng người buôn bán nhỏ từ khắp các tỉnh thành trong cả nước đến mưu sinh, lập nghiệp. Số lượng người buôn bán nhỏ ngày càng đông, phạm vi buôn bán làm ăn cũng ngày càng mở rộng. Tuy nhiên, song hành cùng sự tăng trưởng kinh tế, cải thiện đáng kể đời sống, việc làm ở khu vực biên giới này là sự gia tăng của hàng loạt các vấn đề về an ninh chính trị, trật tự xã hội, văn hóa đạo đức cần quan tâm, thiết chặt quản lý. Công việc này tổ chức chính quyền địa phương các tỉnh, vùng biên giới, cận biên giới đã và đang làm, song rất cần một chính sách nhất quán, hiệu quả và lâu dài. TP CH KHOA HC − S 19/2017 125 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Caroline Grillot (2014), “Làm kinh doanh không dễ”: Những thay đổi thất thường của buôn bán ở vùng biên giới theo cách nhìn của người buôn bán Trung Quốc”, Tạp chí Dân tộc học, số 3, tr,16-25. 2. Bùi Quang Dũng (2000), “Người buôn bán nhỏ vùng Trung du Bắc Bộ”, Tạp chí Xã hội học, số 1, tr.36-40. 3. Bùi Xuân Đính, Nguyễn Ngọc Thanh (2013), Một số vấn đề cơ bản về kinh tế - xã hội ở các vùng biên giới Việt Nam, - Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 4. Vũ Dương Ninh (Chủ biên, 2010), Biên giới trên đất liền Việt Nam - Trung Quốc, - Nxb Công an Nhân dân, Hà Nội. 5. Nguyễn Minh Hằng (2001), Buôn bán qua biên giới Việt - Trung lịch sử - hiện trạng - triển vọng, - Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 6. Trần Hữu Sơn (2009), “Con đường buôn bán qua biên giới với sự hình thành, phát triển các đô thị vùng biên Lào Cai - Vân Nam và sự tác động đến không gian văn hoá, không gian dân số tộc người”, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 10, tr.56-63. AN ACTUAL STATUS OF SMALL TRADING IN VIETNAM - CHINA BORDER IN THE RECENT YEARS Abstract: Since the opening of the Vietnam - China border (1991) up to now, trading activities between the two countries have been strengthened, especially small trading. Traders from all over the country have flocked to these border provinces to seek their livelihood. In order to adapt to the process of living in border region, small traders use their family, clans and hometowns relationships to overcome the challenges of their work. However, small businesses in the Vietnam - China border have enabled them to stay here, and this is an important source of income for small traders. Keywords: Small traders, small trading activity, Vietnam - China border