Thực trạng và giải pháp bảo vệ môi trường phục vụ phát triển bền vững làng nghề sản xuất gạch ngói ở xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định

101 Tập 11, Số 2, 2017Tạp chí Khoa học - Trường ĐH Quy Nhơn, ISSN: 1859-0357, Tập 11, Số 2, 2017, Tr. 101-1 4 *Email: letrangbd@gmail.com Ngày nhận bài: 30/8/2016; Ngày nhận đăng: 14/8/2016 THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LÀNG NGHỀ SẢN XUẤT GẠCH NGÓI Ở XÃ BÌNH NGHI, HUYỆN TÂY SƠN, TỈNH BÌNH ĐỊNH LÊ THỊ THÙY TRANG1 1Khoa Địa lí – Địa chính, Trường Đại học Quy Nhơn TÓM TẮT Chủ đề nghiên cứu của đề tài là cần thiết cho quy hoạch môi trường và phát triển bền vững làng nghề. Đề tài đã đánh giá được hiện trạng môi trường và phân tích các vấn đề ô nhiễm môi trường do hoạt động sản xuất gạch ngói tại làng nghề xã Bình Nghi. Từ đó, đề tài đã xây dựng được giải pháp BVMT phục vụ phát triển bền vững làng nghề. Kết quả nghiên cứu của đề tài cũng là tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy địa lí địa phương. Từ khóa: Gạch ngói, làng nghề, phát triển bền vững. ABSTRACT Issues on Sustainable Development of Traditional Craft Villages: The Case in Binh Nghi Commune, Tay Son District, Binh Dinh Province The objective of this study is essential for environmental planning and sustainable development of traditional craft villages in Binh Dinh province. The study assessed the environmental status and analyzed the problem of environmental pollutioncaused by the production of bricks in Binh Nghi town. Therefore, to overcome the problem, control of air pollution, water pollution, soil and solid waste should be done in the development process. Thus, solutions to the pullution may include selection of appropriate production technology, production scale and local conditions. Keywords: Bricks, traditional craft villages, sustainable development. 1. Đặt vấn đề Huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định là một trong số những huyện điển hình của tỉnh Bình Định về sự đa dạng và phong phú các loại hình làng nghề. Trong đó, nổi bật nhất là làng nghề sản xuất gạch ngói ở xã Bình Nghi. Những năm vừa qua, phát triển những ngành nghề, đẩy mạnh xuất khẩu các sản phẩm truyền thống có giá trị kinh tế cao, sử dụng được nhiều lao động là lợi thế của làng nghề địa phương. Đời sống nông dân đã khấm khá lên do sản xuất nông nghiệp phát triển đồng thời với việc khôi phục và phát triển các làng nghề. Tuy nhiên, nhiều vấn đề môi trường bức xúc được người dân địa phương phản ánh và biểu hiện rõ rệt. Mặc dù, làng nghề sản xuất gạch ngói của xã hiện nay thuận lợi cho phát triển 102 Lê Thị Thùy Trang kinh tế - xã hội, nhưng những gì xã đạt được đến thời điểm hiện nay còn khá hạn chế, chưa tương xứng với tiềm năng sẵn có. Việc bố trí không gian sản xuất tuy đã được quy hoạch nhưng vẫn còn nhiều bất cập. Yêu cầu thực tiễn đặt ra là phải tìm ra phương án bố trí không gian sản xuất tối ưu và mô hình phát triển cụm công nghiệp làng nghề hợp lí nhất cho từng khu vực. Để đạt được mục tiêu này, cần phải đánh giá về hiện trạng môi trường làng nghề, theo đó tìm ra giải pháp tổng thể để bảo vệ môi trường (BVMT). Đây là nhu cầu cần thiết cho sự phát triển bền vững làng nghề của xã. 2. Tổng quan địa bàn nghiên cứu Xã Bình Nghi nằm ở phía Đông Nam của huyện Tây Sơn, phía Bắc giáp 2 xã Tây Bình và Bình Hòa, phía Nam giáp huyện Vân Canh (xã Canh Liên), phía Đông giáp thị xã An Nhơn (xã Nhơn Phúc và Nhơn Tân), phía Tây giáp xã Tây Xuân. Theo số liệu thống kê của Liên đoàn Địa chất Trung Trung Bộ, xã Bình Nghi có tài nguyên khoáng sản sét vô cùng phong phú. Sét có màu xám, nâu nhạt. Thành phần hóa học của sét: SiO 2 : 47,1 - 59,8%; Al 2 O 3 : 17,8 - 23,5%; Fe 2 O 3 : 6,5 - 10,8%; CaO: 1,1 - 2,5%; K 2 O: 0,5 - 1,9%; MKN: 7,6 - 10,8%. Theo quy hoạch sử dụng các loại khoáng sản thuộc thẩm quyền cấp phép của UBND tỉnh Bình Định đến năm 2015, có xét đến năm 2020, trên địa bàn xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn có quy hoạch 02 khu vực khai thác sét gạch ngói, cụ thể: - Dải 1: Nằm kéo dài theo hướng Đông- Tây từ Bình Nghi đến Tây Phú, với chiều dài khoảng 7km, rộng 300m, dày trung bình 3m, trữ lượng C2: 400.000 m3. Số hiệu mẫu 173. - Dải 2: Phân bố ở vùng Bình Tường chiều dài 3km, rộng 200m, dày 3m, trữ lượng 1,8 triệu m3. Số hiệu mẫu 165 (hình 1). Hình 1. Sơ đồ phân bố khoáng sản sét gạch ngói của xã Bình Nghi Bảng 1. Phân bố khoáng sản sét trên địa bàn xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn SHM Khoáng sản Đối tượng Diện tích (ha) Trữ lượng dự báo (m3) 2008 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 73 Sét gạch ngói Bình Nghi 2,3 Sét ruộng 40 C2 400.000 10 ha, 200.000 m3 20 ha, 200.000 m3 10 ha, tùy thuộc vào kết quả thăm dò trước đó để mở rộng 65 Sét gạch ngói Bình Nghi 1 Sét ruộng 60 C2 1.800.000 25 ha, 400.000 m3 20 ha, 400.000 m3 15 ha, tùy thuộc vào kết quả thăm dò Nguồn. [3] 103 Tập 11, Số 2, 2017 Đây là loại tài nguyên khoáng sản rất có giá trị không những cho địa phương mà còn cho cả nước. Sản xuất gạch ngói là nghề truyền thống ở xã Bình Nghi, toàn xã hiện có hơn 468 cơ sở sản xuất gạch ngói đang hoạt động, năng lực sản xuất hơn 100 triệu viên/năm, chiếm trên 50% số cơ sở và sản lượng gạch ngói toàn huyện Tây Sơn. Hiện làng nghề sản xuất gạch ngói của xã do UBND huyện quản lý và đang có kế hoạch mở rộng. Huyện đã cho phép một số cơ sở sản xuất đầu tư xây dựng lò nung tuynen để sử dụng nguồn đất xấu hơn nhằm bảo vệ đất nông nghiệp, đáp ứng nhu cầu đa dạng sản phẩm của thị trường cũng như hạn chế tác động tới môi trường, như: Hợp tác xã gạch ngói Đồng Tiến, DNTN Hai Mai,.... Thực hiện chương trình đầu tư phát triển các làng nghề trên địa bàn huyện Tây Sơn giai đoạn 2006 - 2010 và căn cứ Chỉ thị số 04/2011/CT-UBND ngày 18/11/2011 của UBND tỉnh Bình Định về việc tăng cường kiểm tra, rà soát tình hình sản xuất gạch ngói đất sét nung bằng lò thủ công trên địa bàn tỉnh và triển khai thực hiện chương trình phát triển vật liệu xây dựng không nung của Chính phủ, xã Bình Nghi đã thành lập cụm công nghiệp (CCN) Hóc Bợm tại thôn 1 và đã di dời về 174 cơ sở sản xuất với diện tích 18 ha. Một số cơ sở sản xuất còn lại vẫn nằm rải rác ở thôn 2 và thôn 3 của xã. Những vấn đề môi trường trong hoạt động khai thác, sản xuất và công tác BVMT của địa phương vẫn còn nhiều vấn đề không chỉ người dân địa phương mà còn các cấp quản lý đã lên tiếng và yêu cầu cấp bách đặt ra là cần phải có giải pháp hợp lý nhằm BVMT để hướng tới phát triển bền vững làng nghề. 3. Phương pháp nghiên cứu 3.1. Phương pháp khảo sát, điều tra, thu thập và phân tích số liệu Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng hệ thống các phương pháp thống kê để thu thập, tổng hợp và phân tích số liệu: - Phương pháp khảo sát, điều tra xã hội học Phương pháp này nhằm xác định hiện trạng sản xuất và môi trường do hoạt động sản xuất sét gạch ngói tại làng nghề, được tác giả thực hiện 2 đợt (đợt 1: 09/2011; đợt 2: 02/2012). Quy mô của mẫu điều tra được xác định dựa trên việc lựa chọn ngẫu nhiên thuận tiện, phân bổ cụ thể ở bảng 2. Bảng 2. Tổng hợp quy mô mẫu điều tra STT Loại phiếu Số lượng (phiếu) Phiếu điều tra khảo sát hiện trạng sản xuất gạch ngói tại các cơ sở sản xuất 45 Phiếu tham vấn cộng đồng về vấn đề môi trường tại các cơ sở sản xuất gạch ngói Chuyên gia và nhà chuyên môn 10 Chủ cơ sở sản xuất 65 Dân cư địa phương 50 Cán bộ quản lý 5 Nguồn. Số liệu điều tra, tham vấn 104 Lê Thị Thùy Trang - Phương pháp thu thập số liệu + Số liệu thứ cấp cần thiết cho đề tài được thu thập từ các cơ quan quản lý địa phương: Trung tâm khuyến công, Sở Công Thương, Sở Tài nguyên và Môi trường, Ủy ban nhân dân huyện Tây Sơn và xã Bình Nghi. Bên cạnh đó, nghiên cứu còn kế thừa các kết quả nghiên cứu trước đây về làng nghề, cũng như đã sử dụng các kết quả báo cáo khoa học và các công trình nghiên cứu khoa học của nhiều tác giả về lĩnh vực mà đề tài quan tâm. + Số liệu sơ cấp Đối tượng thu thập số liệu sơ cấp từ 2 nhóm: Nhóm 1: Là các chuyên gia và những người có chuyên môn làm việc tại các Trung tâm, Viện, Trường đại học, Sở... trên địa bàn tỉnh Bình Định. Nhóm đối tượng này được trình bày ở phương pháp chuyên gia. Nhóm 2: Là chủ các cơ sở sản xuất và dân cư địa phương (người lao động, người dân địa phương) của làng nghề được chọn nghiên cứu. Tác giả tiến hành thu thập bằng phiếu điều tra, khảo sát bằng danh mục câu hỏi. Nội dung khảo sát là những câu hỏi liên quan đến hiện trạng hoạt động sản xuất (Thời gian bắt đầu, nguyên nhiên liệu sử dụng, sản phẩm, sản lượng hàng năm, công nghệ sản xuất, doanh thu hàng năm, tình hình sản xuất và tiêu thụ hiện nay) và các vấn đề môi trường do sản xuất gạch ngói (ô nhiễm do khí thải, chất thải từ hoạt động sản xuất gạch ngói, suy giảm ô nhiễm nguồn nước, ô nhiễm tiếng ồn, nhiệt từ hoạt động sản xuất gạch ngói, thay đổi địa hình, cảnh quan) - Phương pháp phân tích tài liệu Phương pháp này nhằm phân tích, xử lý các số liệu về hiện trạng môi trường và đánh giá ảnh hưởng đến kinh tế - xã hội - sức khỏe cộng đồng dân cư xung quanh làng nghề. 3.2. Phương pháp đánh giá tác động môi trường Phương pháp thực hiện xác định và đánh giá mức độ tác động các vấn đề môi trường trong hoạt động sản xuất gạch ngói đến các thành phần môi trường thông qua các phương pháp: phương pháp liệt kê và phương pháp đánh giá nhanh. 3.3. Phương pháp chuyên gia Để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cũng như các vấn đề môi trường để xây dựng giải pháp, trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng phương pháp thu thập thông tin từ các chuyên gia, chuyên viên, các nhà quản lý, các nhà kỹ thuật ở các sở ban ngành trong địa bàn tỉnh Bình Định. Đồng thời, phương pháp này giúp cho tác giả rút ra được những kết luận có căn cứ khoa học và thực tiễn dựa trên ý kiến các chuyên gia. 4. Kết quả nghiên cứu 4.1. Hiện trạng hoạt động sản xuất gạch ngói xã Bình Nghi Thông qua mẫu phiếu khảo sát, điều tra về hiện trạng hoạt động sản xuất gạch ngói, tác giả đã tổng hợp tình hình các cơ sở sản xuất khảo sát: Về quy mô Xã Bình Nghi hiện có 3.909 hộ, với sản xuất nông nghiệp: 1.388 hộ (chiếm 35,51%), sản xuất phi nông nghiệp: 2.551 hộ (chiếm 64,49%). Trong đó, 468 hộ sản xuất gạch ngói, tập trung nhiều nhất là ở Thôn 1 (57,3%), Thôn 2 (30,1%), Thôn 3 (12,6%) (bảng 3).