Thực trạng và một số yếu tố nguy cơ về nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính của trẻ dưới 5 tuổi tại một số xã miền núi tỉnh Bắc Kạn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC - ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN MAI ANH TUẤN THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ NGUY CƠ VỀ NHIỄM KHUẨN HÔ HẤP CẤP TÍNH CỦA TRẺ DƯỚI 5 TUỔI TẠI MỘT SỐ Xà MIỀN NÚI TỈNH BẮC KẠN Chuyên ngành : Y học dự phòng Mã số: 60 72 73 LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC Hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thành Trung THÁI NGUYÊN - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BRN Bệnh rất nặng CBYT Cán bộ y tế CL Cảm lạnh CS Cộng sự CSSK Chăm sóc sức khỏe CSYT Cơ sở y tế IMCI Integrated management of childhood illness. (Chương trình lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh) K.A.S Knowledge Attitude Skill (Kiến thức – Thái độ – Kỹ năng) KVP Không viêm phổi NC Nghiên cứu NCST Người chăm sóc trẻ NKHHCT Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính NVYTTB Nhân viên y tế thôn bản NXB Nhà xuất bản TMH Tai – Mũi - Họng THCS Trung học cơ sở PTTH Phổ thông trung học SDD Suy dinh dưỡng TTGDSK Truyền thông giáo dục sức khỏe TYTX Trạm y tế xã UNICEF United Nations Internaltional Children’s Emergency Fund (Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc) VP Viêm phổi VPN Viêm phổi nặng WHO World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới) XTTB Xử trí trẻ bệnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Lời cảm ơn Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học và các Phòng ban chức năng của Trường Đại học Y khoa Thái Nguyên đã giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi được học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS TS. Nguyễn Thành Trung Hiệu trưởng Trường Đại học Y khoa Thái Nguyên, người thầy đã trực tiếp tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn tại nhà trường. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy, cô giáo các Bộ môn trong khối YTCC, cũng như các Bộ môn liên quan của trường Đại học Y khoa Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Đảng uỷ, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân Huyện Chợ Mới tỉnh Bắc Kạn và tập thể cán bộ trạm y tế của 4 xã nơi mà tôi tiến hành nghiên cứu đã hết sức hợp tác, hỗ trợ giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Cuối cùng tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, các bạn đồng nghiệp cùng tập thể anh chị em học viên lớp cao học Y học dự phòng khoá 10 đã động viên ủng hộ tôi rất nhiều trong quá trình hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên, ngày 10 tháng 12 năm 2008 Học viên Mai Anh Tuấn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Tình hình NKHHCT ở một số nước Châu Á 5 Bảng 1.2. Số liệu tử vong trẻ em do nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính tại một số nước trên Thế giới 7 Bảng 3.1. Phân bố trẻ theo tình hình kinh tế hộ gia đình 25 Bảng 3.2. Phân bố trẻ theo trình độ học vấn của bà mẹ 26 Bảng 3.3. Phân bố trẻ theo dân tộc 27 Bảng 3.4. Phân bố trẻ theo nghề nghiệp của các bà mẹ 28 Bảng 3.5. Phân bố trẻ theo loại nhà ở 29 Bảng 3.6. Tình trạng bếp đun trong nhà ở của trẻ 30 Bảng 3.7. Khoảng cách từ nhà đến chuồng gia súc 30 Bảng 3.8. Quy mô hộ gia đình của trẻ 30 Bảng 3.9. Tỷ lệ mắc NKHHCT chung của trẻ dưới 5 tuổi 31 Bảng 3.10. Phân bố tỷ lệ NKHHCT chung theo nhóm tuổi 32 Bảng 3.11. Phân bố mức độ NKHHCT ở trẻ theo nhóm tuổi 33 Bảng 3.12. Phân bố tỷ lệ NKHHCT theo giới của trẻ 34 Bảng 3.13. Phân bố tỷ lệ NKHHCT theo dân tộc của trẻ 34 Bảng 3.14. Liên quan giữa trình độ học vấn của mẹ với tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính 35 Bảng 3.15. Liên quan giữa nghề nghiệp của bà mẹ với tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp ở trẻ cấp tính ở trẻ 35 Bảng 3.16. Liên quan giữa yếu tố dân tộc với tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ 36 Bảng 3.17. Liên quan giữa kiến thức của bà mẹ về nhiêm khuẩn hô hấp cấp tính với tỷ lệ mắc bệnh ở trẻ. 36 Bảng 3.18. Liên quan giữa cân nặng khi sinh của trẻ với tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính 37 Bảng 3.19. Liên quan tỷ lệ mắc NKHHCT với thời gian cai sữa của trẻ 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Bảng 3.20. Liên quan giữa tỷ lệ mắc NKHHCT với tình trạng tiêm chủng 38 Bảng 3.21. Liên quan giữa loại nhà ở với tỷ lệ mắc NKHHCT 39 Bảng 3.22. Liên quan giữa tình trạng nhà với tỷ lệ mắc NKHHCT 39 Bảng 3.23. Liên quan tình trạng bếp đun trong nhà với tỷ lệ mắc NKHHCT 40 Bảng 3.24. Liên quan giữa tình trạng hút thuốc lá, thuốc lào trong nhà với tỷ lệ mắc NKHHCT với 40 Bảng 3.25. Liên quan giữa khoảng cách từ nhà đến chuồng gia súc với tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính 41 Bảng 3.26. Liên quan giữa điều kiện kinh tế với tỷ lệ mắc NKHHCT 41 Bảng 3.27. Liên quan quy mô hộ gia đình với tỷ lệ mắc NKHHCT ở trẻ 42 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Phân loại trẻ theo kinh tế hộ gia đình 25 Biểu đồ 3.2. Phân bố trẻ theo trình độ học vấn của các bà mẹ 26 Biểu đồ 3.3. Phân bố trẻ theo dân tộc 27 Biểu đồ 3.4. Phân bố trẻ theo nghề nghiệp của các bà mẹ 28 Biểu đồ 3.5. Phân bố trẻ theo loại nhà ở 29 Biểu đồ 3.6. Tình hình mắc NKHHCT của trẻ 31 Biểu đồ 3.7. Phân bố tỷ lệ NKHHCT theo nhóm tuổi của trẻ 32 Biểu đồ 3.8. Phân mức độ NKHHCT theo nhóm tuổi 33 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Bản đồ địa điểm nghiên cứu – huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn (4 xã nghiên cứu: Bình Văn, Thanh Bình, Nông Hạ, Hòa Mục) Cách tìm tài liệu tham khảo 4 3 1 3 2 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên TÀI LIỆU THAM KHẢO Tài liệu tiếng Việt: 1. Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội (2005), Ban hành chuẩn hộ nghèo áp dụng cho giai đoạn 2006 – 2010, Quyết định số 170/2005/QĐ-TTg, Bộ trưởng Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội. 2. Bộ môn Vệ sinh - Môi trường - Dịch tễ trường Đại học Y khoa Thái Nguyên (2004), Phương pháp nghiên cứu sức khỏe công cộng, Giáo trình sau đại học, NXB Y học, tr 103-108. 3. Bộ y tế (2001), "Đánh giá và phân loại trẻ bệnh từ 2 tháng đến 5 tuổi", Tài liệu huấn luyện kỹ năng xử trí lồng ghép trẻ bệnh cho cán bộ y tế phòng khám đa khoa khu vực và trạm y tế xã, tr. 8-9, 14-19. 4. Bộ y tế (2001), "Xác định điều trị", Tài liệu huấn luyện kỹ năng xử trí lồng ghép trẻ bệnh cho cán bộ y tế phòng khám đa khoa khu vực và trạm y tế xã, tr 9-10. 5. Bộ y tế (2001), "Điều trị trẻ bệnh", Tài liệu huấn luyện kỹ năng xử trí lồng ghép trẻ bệnh cho cán bộ y tế phòng khám đa khoa khu vực và trạm y tế xã, tr. 2 - 4, 15 - 18, 23 - 26. 6. Bộ y tế (2001), "Khám lại", Tài liệu huấn luyện kỹ năng xử trí lồng ghép trẻ bệnh cho cán bộ y tế phòng khám đa khoa khu vực và trạm y tế xã, tr. 4 - 5 7. Bộ y tế (2003), Hướng dẫn xử trí lồng ghép các bệnh thường gặp ở trẻ em, Nxb Y học, tr. 1-2, 4, 15, 19, 20-24, 30-35. 8. Bộ y tế (2006), Hội thảo định hướng xây dựng kế hoạch hoạt động năm 2006 và giai đoan 2006 - 2010, Dự án nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính trẻ em, tr.1-5. 9. Bế Văn Cẩm, Nguyễn Văn Chí, Nguyễn Thành Trung và CS (2002), "Tình hình bệnh tật trẻ em tại Thái Nguyên", Đề tài nhánh - đề tài độc lập cấp nhà nước, nghiệm thu 2002. 10.Bế Văn Cẩm, Lê Thị Nga và CS (2003), “Thực trạng hồi sức cấp cứu nhi và tử vong trước 24h tại tỉnh Thái Nguyên”, Công trình nghiên cứu khoa học cấp Bộ, Đại học Y khoa Thái Nguyên, Tạp trí Y học thực hành số 464, 2/2003, tr 42 – 52. 11.Cục thống kê Bắc Kạn (2006), Niên giám thống kê 2005, NXB Lao động, tr. 22-25, 212-213, 236-249. 12.Đảng bộ tỉnh Bắc Kạn (2006), Văn kiện đại hội đại biểu đảng bộ tỉnh Bắc Kạn lần thứ IX, nhiệm kỳ 2005 – 2010, Văn phòng tỉnh Uỷ Bắc Kạn, tr. 29-32. 13.Nguyễn Tiến Dũng (2005), "Thực hành xử trí NKHHCT của cán bộ y tế xã thuộc trung tâm y tế huyện Chương Mỹ tỉnh Hà Tây”, Tạp trí Y học Việt Nam số 2 – 2005, trang 6 – 13. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14.Hà Trung Điền (2002), Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ dưới 1 tuổi tại cộng đồng và tác động của truyền thông giáo dục sức khoẻ, Luận án tiến sỹ y học, tr 26-27. 15.Nguyễn Thanh Hà (2002), "Nguy cơ dinh dưỡng liên quan đến nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ em dưới một tuổi và một số giải pháp can thiệp”, Luận án tiến sỹ y học, tr.28, 50-54 . 16. Nguyên Đình Học và CS (2006), "Đặc điểm lâm sàng của nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ dưới 5 tuổi và giá trị của xét nghiệm CRP trong xác định căn nguyên vi khuẩn”, Tạp chí Y học thực hành, (4), tr.185-191 17. Nguyễn Thị Hồng (2003), ”Nghiên cứu đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng và các yếu tố nguy cơ gây bệnh viêm phổi nặng cấp tính ở trẻ dưới 5 tuổi tại bệnh viện đa khoa trung ương Thái Nguyên”, Luận văn thạc sỹ Y khoa, Trường Đại học Y khoa Thái Nguyên . 18. Phạm Thị Minh Hồng (2004), ”Đặc điểm lâm sàng và vi sinh trong nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ em dưới 2 tuổi". Y học Thành Phố Hồ Chí Minh, Tập 8, Phụ bản số 1, tr.116 -122. 19. Lâm Thị Bích Hường, Nguyễn Thành Trung và CS (2006), "Thực trạng kiến thức, thực hành chăm sóc sức khỏe bà mẹ tại huyện Bạch Thông, tỉnh Bắc Kạn”, Hội nghị chăm sóc sức khỏe phụ nữ và trẻ em các tỉnh miền núi phía Bắc, Bản tin Y Dược học miền núi, số 4-2006, tr 1 – 7. 20. Nguyễn Thị Thanh Hương (2007), "Nghiên cứu hiệu quả can thiệp sử dụng kháng sinh hợp lý trong điều trị viêm phổi cho trẻ em dưới 5 tuổi tại bệnh viện Nghệ An", Tạp chí Thông tin Y học số 5/2007 , tr 38 – 40 21. Hoàng Khải Lập và CS(1999), "Nghiên cứu tác động của một số yếu tố môi trường sống lên sức khỏe và bệnh tật của đồng bào các dân tộc ở Quang Thuận – Bạch Thông – Bắc Kạn", Kỷ yếu công trình nghiên cứu khoa học trường Đại học Y khoa Thái Nguyên, tập 9-1999, tr 46 – 49. 22. Đại học Thái Nguyên, Trường Đại học Y khoa (2007), ”Thực trạng sức khỏe trẻ em Việt Nam-Công tác chăm sóc bảo vệ sức khỏe trẻ em”, Chăm sóc và bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em, Tài liệu sau đại học, NXB y học, tr 3 – 7. 23. Lê Thị Nga và CS (2006), ”Thực trạng sức khỏe trẻ em hiện nay và công tác chăm sóc bảo vệ sức khỏe trẻ em”, Hội nghị chăm sóc sức khỏe phụ nữ và trẻ em các tỉnh miền núi phía Bắc, Bản tin Y Dược học miền núi, số 4-2006, tr 86 – 90. 24. Nguyễn Thu Nhạn (2001), “Nghiên cứu thực trạng sức khỏe và mô hình bệnh tật trẻ em Việt Nam, đề xuất các biện pháp khắc phục”, Đề tài khoa học cấp nhà nước, Bộ khoa học Công nghệ môi trường. NXB Bộ y tế. 25. Nguyễn Thu Nhạn và CS (2007), “Tình hình bệnh tật trẻ em tại bệnh viện qua khảo sát 20 bệnh viện tại Việt Nam”, Tạp chí Y học Việt Nam số 3-2007 , tr 27-31. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26. Tạ Thị Thanh Phương (2000), "Nghiên cứu thực trạng công tác chăm sóc sức khỏe ban đầu cho trẻ em ở 2 tỉnh Bắc Kạn và Hà Giang", Luận văn thạc sỹ Y khoa, Trường Đại học Y khoa Thái Nguyên, tr 12, 27. Trần Qụy (2003), “Đặc điểm giải phẫu sinh lý bộ phận hô hấp trẻ em”. Bài giảng Nhi khoa tập 1, NXB Y học Hà Nội, trang 274-279. 28. Trần Qụy (2003), “Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính”, Bài giảng Nhi khoa tập 1, NXB Y học Hà Nội, tr 321 – 329. 29. Lê Văn Thêm, Ngô Văn Toàn, Đào Ngọc Phong (2006), "Nghiên cứu kiến thức về chẩn đoán, điều trị bệnh tiêu chảy cấp và NKHHC của bác sỹ tại trạm y tế xã tỉnh Hải Dương", Tạp chí Y học thực hành số 11/2006, tr 33-36. 30. Nguyễn Thị Thông, Chu Thị Nga, Nguyễn Hùng Cường (2004), "Tính kháng kháng sinh của các vi khuẩn gây nhiễm trùng đường hô hấp dưới tại bệnh viện đa khoa Việt Tiệp", Tạp chí Y học Việt Nam số đặc biệt 2004 – Đại học Y Hải Phòng, tr 60-65. 31. Hà văn Thiệu, Nguyễn Hữu Kỳ (2003), ”Nghiên cứu tình hình và một số yếu tố nguy cơ đến NKHHCT ở trẻ dưới 5 tuổi”, Tạp trí Y học Việt Nam số 2 – 2003, trang 11-16. 32. Tỉnh uỷ và Uỷ ban nhân dân tỉnh Bắc Kạn (2003), "Các dân tộc ở tỉnh Bắc Kạn", Tạp chí dân tộc và thời đại, NXB Thế giới, tr. 45-46, 50-51, 77, 124, 162, 222, 290, 324. 33. Nguyễn Thành Trung, Lương Thị Ngọc (2003), "Đặc điểm lâm sàng, nguy cơ và nguyên nhân viêm phổi ở trẻ sơ sinh tại Bệnh viện đa khoa trung ương Thái Nguyên", Tạp chí khoa học công nghệ Thái Nguyên, (3). 34. Nguyễn Thành Trung, Trần Thị Trung Chiến, Ngô Khang Cường (2002), "Mô hình y tế thôn bản cho vùng cao miền núi, vùng dân tộc thiểu số, vùng đặc biệt khó khăn”, Nhà xuất bản Y học Hà Nội, tr 124-178. 35. Đặng Văn Thức, Phạm Thị Hồng Thanh (2003), "Viêm phổi sơ sinh 8 - 28 ngày tại khoa sơ sinh Bệnh viện trẻ em Hải Phòng", Tạp chí Y học thực hành số 492/2004 – ĐHY Hải phòng, Hội nghị khoa học tuổi trẻ, tr 86-90. 36. Phạm Bích Vân, Phạm Văn Thắng (2005), “Nghiên cứu tử vong trong 24 giờ đầu nhập viện của trẻ 1 tháng đến 15 tháng tuổi tại bệnh viện Nhi Trung ương”, Tạp trí Y học Việt Nam, số 3-2005, tr 22-27. Tài liệu tiếng Anh 37. Anne Zutavern, Stephanie von Klot, Ulrike Gehring (2006), "Pre-natal and post-natal exposure to respiratory infection and atopic diseases development: a historical cohort study", Respiratory Research 2006, pp.1 – 8. 38. Antonio Pio (2003), "Standard case management of pneumonia in children in developing countries: the cornerstone of the acute respiratory infection programme”, Public Health Classics, Bulletin of the World Health Organization 2003, 81 (4), pp. 298 – 300. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39. Arianne B van Gageldonk-Lafeber, Marianne AB van der Sande (2007), "Risk factors for acute respiratory tract infections in general practitioner patients in The Netherlands: a case-control study”, BMC Infectious Diseases, pp. 1 – 8. 40. Bruce Nigel, Albalak Rachel (2000), “Indoor air pollution in developping countries: a major environmental and public health challenge”, Bulletin of the WHO, pp.116. 41. Dai Y, Foy HM, Zhu Z, Chen B, Tong F (2005). Respiratory rate and signs in roentgeno - graphically confirmed pneumonia among children in China. Pediatrics infect Disease, pp 5 – 6 42. David R Marsh,a Kate E Gilroy (2008), "Community case management of pneumonia: at a tipping point?”, Bulletin of the World Health Organization May-2008, pp. 381–389. 43. Eric A. F. Simoes, Thomas Cherian, Jeffrey Chow (2005), "Acute Respiratory Infections in Children”, Disease Control Priorities in Developing Countries, Chapter 25, pp. 483 – 498. 44. Falade AG, Tschappeler H, Greewood BM, Mulholland EK (1995), ”Use of simple clinical signs to predict pneumonia in young Gambian children: the influence of malnutrition”, Medical research Council Laboratories, Banjul The Gambia. 45. J.Bryce, C. Boschi, K. Shibuay and WHO Child Health Epidemiology Reference Group (2005), WHO estimates of the causes of death in children. Lancet, pp.47 – 52. 46. James H. Kilabuko and Satoshi Nakai (2007), "Effects of Cooking Fuels on Acute Respiratory Infections in Children in Tanzania”, International Journal of Environmental Research and Public Health 2007, 4(4), pp. 283 – 288. 47. James H. Kilabuko, Hidieki Matsuki and Satoshi Nakai (2007), "Air Quality and Acute Respiratory Illness in Biomass Fuel using homes in Bagamoyo, Tanzania”, International Journal of Environmental Research and Public Health 2007, 4(1), pp. 39 – 44. 48. Luiz Fernando, Nascimento C, Ricardo Marcitelli (2004), Hierarchical approach to determining risk factors for pneumonia in children. J. Bras. Pneumol, pp. 5 49. Michael Ostapchuk, Donna M. Roberts, M.D and Richard Haddy M.D (2004). ”Community - Acquired Pneumonia in Infants and Children”, vol 70, No.5, pp.899 – 908. 50. Muhe L. (2000), "Mothers’ perceptions of signs and symptoms of acute respiratory infections in their children and their assessment of severity in an urban community of Ethiopia”, Ann trop paediatr, pp.45 51. Nascimento C, Rocha H, Bengui Y ( 2002), Effects of socioeconomic status on presentation with acute lower respiratory tract disease in children in Slvador, northeast Bazil. Pedia Pulmonol, pp. 244- 248 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52. Shah N, Ramankutty V, Premila PG, Sathy N (1994), “Risk factors for severe pneumonia in children in South Kerala: a hospital- based case- control study”, J. Troop pediatric. 53. Shobha Broor, Shama Parveen, Preeti Bharaj (2007), "A Prospective Three-Year Cohort Study of the Epidemiology and Virology of Acute Respiratory Infections of Children in Rural India”, PLoS ONE 2(6), june 2007, pp. 1 – 6. 54. Sunnil Sazawal and Robert E Black (2003), ”Effect of pneumonia case management on mortality in neonates, infants, and preschool children: a meta- analysis of community- based trials”, Lancet infect Dis, pp. 47 – 56. 55. Uwaezuoke SN, Emodi I J, Ibe BC(2000), "Maternal perception of pneumonia in children: a health facility survey in Enugu, eastern Nigeria”, In J Tuberc Lung, pp.7- 26 56. WHO (2000), "Improving family and community practice: component of the IMCI strategy", DEP of child and adolescent heal and development, WHO/UNICEF, pp.1 – 3 57. Wacker. J (2003), ”Risk factors for acute respiratory infections in children in rural Tripura – India”, Lancet infects Dis, pp. 35 – 39. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Phụ lục 1: PHIẾU ĐIỀU TRA HỘ GIA ĐÌNH CÓ TRẺ DƯỚI 5 TUỔI Số phiếu: ................... Thôn/ bản: .................. Xã: .......................... Huyện.................., tỉnh Bắc Kạn PHẦN A: THÔNG TIN CHUNG A1. Họ tên mẹ (hoặc người chăm sóc trẻ):...................................................... A2. Tuổi mẹ (hoặc người chăm sóc trẻ):................ A3. Dân tộc:............... A4. Trình độ học vấn (lớp)..... A5. Nghề nghiệp: (ĐTV Khoanh tròn vào số ở đầu các lựa chọn) 1. Làm ruộng 2. Công nhân 3. Buôn bán 4. Giáo viên, công chức 5. Nghề khác: .......................... A6. Loại nhà ở: 1. Kiên cố 2. Bán kiên cố 3. Nhà tạm A7. Tình trạng nhà: (ĐTV quan sát) 1. Thoáng, sạch 2.Trống trải 3. Ẩm thấp 4. Bếp đun trong nhà: 1. Có 2. Không; Nếu có loại bếp gì: ................ A8. Số người đang sống trong gia đình: ............ người. Trong đó: Nam:............ nữ: ................ A9. Gia đình có người hút thuốc lá, thuốc lào không? 1. Có 2. Không Nếu có, ước lượng trung bình: - Thuốc lá …… điếu/ngày - Thuốc lào ……điếu/ngày A10. Gia đình có chuồng gia súc không? (ĐTV quan sát chuồng gia súc) 1. Có 2. Không Nếu có: 1. Xa nhà ≥10 m 2. Gần nhà < 10 m A11. Tình hình kinh tế gia đình: 1. Trong năm 2005 tổng thu nhập của gia đình ta được bao nhiêu tiền? (Bằng mọi nguồn thu và qui đổi ra tiền)........................................ đồng 2. Bình quân thu nhập theo đầu người / tháng................................ đồng 3. Xếp loại kinh tế gia đình ta của địa phương? 1. Nghèo 2. Không nghèo A12. Khoảng cách từ nhà chị đến trạm y tế là bao nhiêu: ..........…. mét. A13. Chị thường đến trạm y tế bằng phương tiện gì? 1. Đi bộ 2. Xe đạp 3. Xe máy 4. Khác ....................... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên PHẦN B: THÔNG TIN CỦA TRẺ DƯỚI 5 TUỔI TT Thông tin chung Trẻ thứ 1 Trẻ thứ 2 Trẻ thứ 3 B1 Họ tên trẻ: B2 Giới: 1. Nam 2. Nữ 1 2 1 2 1 2 B3 Dân tộc : B4 Ngày tháng năm sinh: …../……/…… …../……/…… …../……/…… B5 Tháng tuổi: B6 Trẻ là con thứ mấy: ……….. gam ……….. gam ……….. gam B7 Cân nặng khi đẻ: B8 Nuôi trẻ trong 4 tháng đầu: 1. Bú mẹ hoàn toàn 1 1 1 2. Ăn thêm 2 2 2 B9 Trẻ đã cai sưã mẹ chưa 1. Đã cai 1 1 1 2. Chưa cai 2 2 2 3. Nếu đã cai thì cai khi nào ? 3.1. Dưới 12 tháng 1 1 1 3.2. Từ 12 đến 18 tháng 2 2 2 3.3. Trên 18 tháng 3 3 3 B10 Tiêm chủng của trẻ: 1. Đủ và đúng lịch 1 1 1 2. Đủ nhưng không đúng lịch 2 2 2 3. Không đủ 4. Không tiêm 3 3 3 (Ghi chú: Điều tra viên phải xem phiếu tiêm chủng của trẻ để ghi) B11 Tiền sử bệnh tật: Từ khi sinh ra đến nay trẻ có hay bị ho, sốt không? 1. Có 2. Không Nếu có thì khoảng mấy lần/ năm (những lần phải khám và điều trị, nếu không nhớ rõ thì ước lượng) ..........lần/ năm ..........lần/ năm .........lần/ năm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên PHẦN C: HIỂU BIỂT CỦA BÀ MẸ VỀ NKHHCT C1. Chị có biết về bệnh NKHHCT ở trẻ em không? 1. Có 2. Không (Hỏi tiếp câu D4) 3. Không trả lời C2. Nếu có chị biết được các thông tin này từ đâu? 1. Đài 3. Sách báo 5. Cán bộ y tế xã 2. Ti vi 4. Nhân viên y tế thôn bản 6. Cô giáo nhà trẻ, mẫu giáo 7. Khác: ( Ghi cụ thể)…............................................................................ C3. Theo chị khi trẻ bị NKHHCT thì sẽ biểu hiện như thế nào? 1. Ho 2. Ho, Sốt 3. Chảy nước mũi 4. khó thở 5. Thở nhanh 6. Thở rít 7. Rút lõm lồng ngực 8. Quấy khóc bỏ bú 9. Khác (Ghi cụ thể:.............................................................) C4. Theo chị khi trẻ mắc NKHHCT có cần cho trẻ bú mẹ không? 1. Có 2. Không 3. Không trả lời C5. Theo chị khi trẻ bị ho, cảm lạnh có cần cho trẻ uống kháng sinh không? 1. Có 2. Không 3. Không trả lời C6. Theo chị khi trẻ bị NKHHCT thì chị nên cho cháu ăn uống như thế nào? 1. Ăn, bú như bình thường 2. Ăn, bú ít hơn 3. Ăn ngon hơn, nhiều hơn 4. Uống bình thường 5. Uống nhiều hơn 6. Uống ít hơn 7. Ý kiến khác:(Ghi cụ thể.............................................................................) C7. Theo chị bệnh NKHHCT có thể phòng được không? 1. Có 2. Không 3. Không trả lời C8. Nếu có thì chị cần phải đề phòng NKHHCT cho trẻ bằng cách nào? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1. Giữ ấm cho trẻ về mùa đông 2. Tiêm phòng đầy đủ 3. Cho trẻ ăn uống đầy đủ 4. Giữ gìn vệ sinh sạch sẽ cho trẻ 5. Không biết 6. Khác (Ghi cụ thể: ................. ...............................................................) C9. Theo chị khi trẻ bị NKHHCT thì chị xử trí như thế nào? 1. Giữ ấm cho trẻ vào mùa đông, thoáng mát về mùa hè 2. Lau mũi sạch cho trẻ 3. Dùng thuốc đông y (thuốc an toàn): 3.1. Quất ngâm đường 3.2. Mật ong 3.3. Hoa hồng bạch hấp đường phèn 3.4.Khác: .......................................... 4. Dùng thuốc giảm ho tây y 5. Đưa đến đến y tế khám khi thấy biểu hiện trẻ khác thường 6. Giữ trẻ ở nhà và mua thuốc về tự chữa 7. Khác: ............................................................................... C10. Theo chị khi trẻ có dấu hiệu nào dưới đây thì chị phải đưa ngay trẻ đến CSYT? ( ĐTV đọc cho bà mẹ nghe) 1. Ho hoặc cảm lạnh 6. Không uống được hoặc bỏ bú 2. Sốt 7. Li bì hoặc khó đánh thức 3. Thở nhanh 8. Nôn tất cả mọi thứ 4. Khó thở 9. Thở rít khi nằm yên 5. Rút lõm lồng ngực 10. Co giật Thêm 8 câu nữa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên PHẦN D. KHÁM LÂM SÀNG. D1. Họ tên trẻ thứ 1: …………………………………. 1. Cân nặng: …………. 2. Nhiệt độ: ……….. … 3. Ho: 1. Có 2. Không 4. Chảy nước mũi: 1. Có 2. Không 5. Đếm nhịp thở: .................................. lần/ phút 6. Rút lõm lồng ngực: 1. Có 2 Không 7. Các biểu hiện khác:(Ghi cụ thể: ……………………………………..) * Kết luận: 1. Không viêm phổi: ho hoặc cảm lạnh: 2. Viêm phổi: 3. Viêm phổi nặng hoặc bệnh rất nặng 4. Bệnh khác: ( ghi cụ thể .........................................................................) D2. Họ tên trẻ thứ 2: …………………………………. 1. Cân nặng: …………. 2. Nhiệt độ: ……….. … 3. Ho: 1. Có 2. Không 4. Chảy nước mũi: 1. Có 2. Không 5. Đếm nhịp thở: .................................. lần/ phút 6. Rút lõm lồng ngực: 1. Có 2 Không 7. Các biểu hiện khác:(Ghi cụ thể: ………………………………………) * Kết luận: 1. Không viêm phổi: ho hoặc cảm lạnh: 2. Viêm phổi: 3. Viêm phổi nặng hoặc bệnh rất nặng 4. Bệnh khác: ( ghi cụ thể.........................................................................) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên D3. Họ tên trẻ thứ 3: …………………………………. 1. Cân nặng: …………. 2. Nhiệt độ: ……….. … 3. Ho: 1. Có 2. Không 4. Chảy nước mũi: 1. Có 2. Không 5. Đếm nhịp thở: .................................. lần/ phút 6. Rút lõm lồng ngực: 1. Có 2 Không 7. Các biểu hiện khác:(Ghi cụ thể ………………………………………..) * Kết luận: 1. Không viêm phổi: ho hoặc cảm lạnh: 2. Viêm phổi: 3. Viêm phổi nặng hoặc bệnh rất nặng 4. Bệnh khác: (ghi cụ thể .........................................................................) Ngày......... .tháng....... năm ........ NGƯỜI ĐƯỢC PHỎNG VẤN XÁC NHẬN CỦA ĐỊA PHƯƠNG ĐIỀU TRA VIÊN GIÁM SÁT VIÊN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính là bệnh có tỷ lệ mắc và tử vong cao nhất ở trẻ em dưới 5 tuổi tại bệnh viện và ở cộng đồng trong đó hơn 90% các trường hợp tử vong tập trung ở các nước đang phát triển[14],[28],[42]. Tổng kết của UNICEF về nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính tại khu vực Châu Á năm 2002 cho thấy tỷ lệ mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ dưới 5 tuổi trong 2 tuần là khá cao: Nepal là 43,1%; Pakistan là 24,0%; Ấn Độ là 19,3%; Bangladesh là 18,3%; Philipin là 16,2% [8]. Tại Việt Nam, chương trình nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính đã được triển khai từ rất sớm và đã đạt được những kết quả đáng kể. Tuy vậy, báo cáo hàng năm của Bộ Y tế cho thấy nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính luôn nằm trong nhóm bệnh có tỷ lệ mắc và tử vong cao nhất đặc biệt là ở trẻ dưới 5 tuổi [8]. Các thống kê, nghiên cứu ở cả tuyến bệnh viện và ở cộng đồng đều cho thấy tỷ lệ mắc NKHHCT ở trẻ em trong những năm gần đây không có xu hướng thuyên giảm. Tỷ lệ này là 37,50% số trẻ tại bệnh viện và 39,75% khi nghiên cứu cắt ngang tại cộng đồng [14],[25],[31]. Miền núi phía Bắc là một khu vực mà tỷ lệ hộ đói nghèo còn cao, tập trung nhiều dân tộc thiểu số sinh sống, trình độ nhận thức của người dân không đồng đều, khả năng tiếp cận được với các dịch vụ y tế còn hạn chế. Trong khi đó cơ sở vật chất cho hoạt động y tế ở tuyến cơ sở ở miền núi phía Bắc còn nghèo nàn, số lượng cán bộ y tế ít, năng lực của cán bộ y tế còn hạn chế, mạng lưới nhân viên y tế thôn bản hoạt động còn cầm chừng [19],[34]. Báo cáo của các cơ sở y tế ở miền núi cho thấy tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ em không giảm, nhưng thực tế tỷ lệ này hiện nay là bao nhiêu và những yếu tố nguy cơ gì đang gây ra nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ nhỏ khu vực miền núi?. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 Các nghiên cứu về nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính trẻ em phần nhiều được tiến hành tại bệnh viện, những nghiên cứu đặc thù về nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính trẻ em được triển khai tại cộng đồng còn hạn chế [8]. Chợ Mới là một huyện miền núi của tỉnh Bắc Kạn. Cuộc sống của người dân nơi đây còn rất nhiều khó khăn, công tác chăm sóc sức khỏe cho người dân còn nhiều hạn chế. Bệnh nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ nhỏ vẫn được các cơ sở y tế địa phương báo cáo là một vấn đề sức khỏe cần được ưu tiên giải quyết [11]. Do vậy, những can thiệp đặc thù về nhiễm khuẩn hô hấp trẻ em có tính khả thi và bền vững là một nhu cầu chăm sóc sức khỏe cấp thiết tại huyện Chợ Mới. Việc nghiên cứu về thực trạng bệnh và xác định các yếu tố nguy cơ để phục vụ cho các can thiệp được hiệu quả là rất cần thiết. Do vậy chúng tôi tiến hành đề tài nghiên cứu này với 2 mục tiêu: 1. Đánh giá thực trạng nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ dưới 5 tuổi tại huyện Chợ Mới tỉnh Bắc Kạn. 2. Xác định một số yếu tố nguy cơ đến nhiễm khuẫn hô hấp cấp tính ở trẻ dưới 5 tuổi. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Chƣơng 1 TỔNG QUAN 1.1. Khái niệm, phân loại nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính và một số đặc điểm giải phẫu sinh lý bộ phận hô hấp của trẻ em? 1.1.1. Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính là gì?. Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính (NKHHCT) được định nghĩa là tất cả các trường hợp nhiễm khuẩn (do vi khuẩn hoặc virus) ở đường hô hấp từ mũi họng cho đến phế nang. Thời gian bị bệnh kéo dài không quá 30 ngày [14],[28],[43]. 1.1.2. Phân loại các trường hợp nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính. - Phân loại theo vị trí tổn thương (vị trí giải phẫu) Dựa vào vị trí các đoạn của bộ phận hô hấp người ta chia ra đường hô hấp trên và đường hô hấp dưới. Ranh giới để phân chia là nắp thanh quản: đoạn trên nắp thanh quản là đường hô hấp trên, đoạn dưới nắp thanh quản là đường hô hấp dưới. Phần lớn (2/3 trường hợp) trẻ mắc NKHHCT trên như ho - cảm lạnh, viêm họng cấp, viêm V.A, viêm Amiđan, viêm xoang. NKHHCT trên thường tiên lượng nhẹ. Tỷ lệ trẻ mắc NKHHCT dưới gặp ít hơn (1/3 trường hợp) nhưng thường là nặng và dễ tử vong như: Viêm thanh quản, viêm nắp thanh quản, viêm thanh khí phế quản cấp, viêm phế quản cấp, viêm phổi, đặc biệt là viêm phổi cấp tính ở trẻ nhỏ có tỷ lệ tử vong cao nhất [27]. - Phân theo mức độ nặng nhẹ của bệnh Đây là cách phân loại NKHHCT ở trẻ dưới 5 tuổi do Bộ Y tế đưa ra trong Chương trình lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh (IMCI). Có 3 mức độ từ nhẹ đến nặng: - Không viêm phổi: ho hoặc cảm lạnh - Viêm phổi - Viêm phổi nặng hoặc bệnh rất nặng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 Dựa vào phân loại này cán bộ y tế cơ sở và các bà mẹ có thể đánh giá đúng tình trạng bệnh của trẻ, không bỏ sót các triệu chứng, xếp loại và có hướng xử trí đúng và kịp thời [3],[27],[56]. 1.1.3. Một số đặc điểm giải phẫu sinh lý bộ phận hô hấp của trẻ em. Bộ phận hô hấp trẻ em khác với người lớn, nhỏ hơn về kích thước và có những đặc điểm riêng biệt về giải phẫu và sinh lý, các tổ chức tế bào của bộ phận hô hấp nói chung và phổi nói riêng chưa hoàn toàn biệt hóa và đang ở giai đoạn phát triển. Đường thở từ mũi đến thanh, khí, phế quản ở trẻ em là tương đối hẹp và ngắn, tổ chức đàn hồi ít phát triển, vòng sụn mềm, dễ biến dạng, niêm mạc có nhiều mạch máu, do những đặc điểm đó mà trẻ em dễ bị viêm nhiễm đường hô hấp, niêm mạc thanh khí phế quản dễ bị phù nề, xuất tiết và dễ bị biến dạng trong quá trình bệnh lý. Phổi ở trẻ em nhất là trẻ nhỏ có nhiều mạch máu, các mạch bạch huyết và sợi cơ nhẵn cũng nhiều hơn nhưng lại ít tổ chức đàn hồi. Các cơ quan ở lồng ngực chưa phát triển đầy đủ nên lồng ngực di động kém, trẻ dễ bị xẹp phổi, dãn các phế nang khi bị viêm phổi [27]. Quá trình trao đổi khí ở phổi của trẻ em mạnh hơn người lớn. Ở trẻ dưới 3 tuổi, lượng không khí hít vào trong 1 phút (theo đơn vị trọng lượng của trẻ) nhiều gấp đôi so với người lớn. Sự trao đổi O2 và CO2 giữa phế nang và máu cũng được thực hiện mạnh hơn. Nhưng sự cân bằng về trao đổi rất dễ biến đổi theo ngoại cảnh, nên trẻ dễ bị rối loạn hô hấp. Mặt khác, khi trẻ bị những tổn thương ở phổi thường kèm theo rối loạn tuần hoàn phổi và giảm khả năng trao đổi khí ở phổi. Do những đặc điểm giải phẫu, sinh lý bộ phận hô hấp ở trẻ em như đã mô tả trên đây mà trẻ em, nhất là trẻ nhỏ dễ mắc bệnh đường hô hấp, đặc biệt là viêm phổi [14], [27]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 1.2. Tình hình nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ dƣới 5 tuổi trên Thế giới và tại Việt Nam. 1.2.1. Tình hình nhiễm khuẩn hô hấp ở trẻ dưới 5 tuổi trên Thế giới. Hiện nay, trên thế giới, nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính được thống kê là bệnh có tỷ lệ mắc và tử vong cao nhất trong các bệnh nhiễm khuẩn ở trẻ dưới 5 tuổi. Theo số liệu của WHO, mỗi trẻ trung bình trong một năm mắc NKHHCT từ 4 - 9 lần, ước tính trên toàn cầu mỗi năm có khoảng 2 tỷ lượt trẻ mắc NKHHCT, trong đó khoảng 40 triệu lượt là viêm phổi và cũng theo thống kê của WHO hàng năm có khoảng 15 triệu trẻ em dưới 5 tuổi tử vong, trong đó có 4,3 triệu trẻ chết do viêm phổi (VP) cấp tính. Như vậy có khoảng trên 10.000 trẻ chết do viêm phổi cho mỗi ngày, trong đó hơn 90% số tử vong tập trung ở các nước đang phát triển [8],[27]. Bảng 1.1. Tình hình NKHHCT ở một số nước Châu Á [8] Nước Trẻ < 5 tuổi mắc NKHHCT trong 2 tuần (%) Trẻ mắc NKHHCT được chăm sóc (%) Bangladesh 18,3 27,2 Ấn Độ 19,3 64,0 Nepal 34,1 18,2 Pakistan 24,0 53,0 Philipin 16,2 63,7 Ở khu vực Châu Á, nghiên cứu về tỷ lệ mắc VP ở trẻ dưới 5 tuổi tại Đông Quan - Trung Quốc cho thấy tỷ lệ này là 74,6/100.000 trẻ; Ở bang Punjab - Ấn Độ là 94,1 trẻ/100.000 trẻ [8],[49]. Tại hội nghị Washington (1991) về NKHHCT ở trẻ em, báo cáo về tỷ lệ mới mắc viêm phổi hàng năm/100 trẻ ở Bangkok (Thái Lan) là: 7,0/100 trẻ, tại Gadchirol (Ấn Độ) là 13,0/100 trẻ. Các nước khu vực Châu Phi có tỷ lệ mới mắc VP ở trẻ cao hơn như Basse (Gambia) là 17,0/100 trẻ, Maragua (Kenya) là 18,0/100 trẻ, trong khi đó tại các nước phát triển, tỷ lệ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 này thấp hơn hẳn như Chapel Hill (Mỹ) là 3,6/100 trẻ còn tại Setle (Mỹ) là 3,0/100 trẻ. Như vậy các kết quả nghiên cứu về NKHHCT cho thấy đây là bệnh phổ biến ở các nước thuộc thế giới thứ 3 - các nước đang phát triển [28],[45]. Hình 1.1. Phân bố tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi theo nguyên nhân của 6 vùng trên thế giới (WHO – 3/2000, Afr=Châu Phi; Amr=Châu Mỹ; Emr=Trung Cận Đông; Eur=Châu Âu; Sear=Đông Nam Á; Wpr=Tây Thái Bình Dương) [45]. Nghiên cứu về nguyên nhân tử vong ở trẻ em theo báo cáo của WHO năm 2005 cho thấy trên thế giới 73% các trường hợp tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi là do 6 nguyên nhân chính trong đó: Viêm phổi (19%), tiêu chảy (18%), sốt rét (8 %), viêm phổi sơ sinh (10%), đẻ non (10%) và ngạt thở lúc sinh là 8%. Phân bố tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi theo nguyên nhân đã được WHO xác định ở 6 khu vực trên thế giới cho thấy: 42% thuộc về khu vực châu Phi, 29% ở khu vực Đông nam Châu Á (Hình 1.1) [45]. Báo cáo về tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi tại khu vực Đông Nam Á cho thấy: tử vong do trẻ mắc NKHHCT chiếm tỷ lệ cao nhất: 25% tổng số trẻ tử vong trong khu vực, tiếp đến là tiêu chảy (14%) còn lại là các nguyên nhân khác [28]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 Nghiên cứu ở 19 điểm tại 16 nước đang phát triển đã cho thấy tỷ lệ tử vong do NKHHCT chiếm khoảng 1/3 so với tử vong chung ở trẻ dưới 5 tuổi, dao động từ 21% - 62% và như vậy trung bình có khoảng 7 – 20 trẻ chết /1000 trẻ/ năm là do NKHHCT. Nghiên cứu tại Bangladesh cho thấy tỷ lệ tử vong do viêm phổi chiếm 75,4% trong tổng số tử vong; tại Nepal, tỷ lệ này là rất cao 79,8% [8]. Trẻ càng nhỏ tuổi thì tử vong do NKHHCT càng cao. Thống kê hàng năm tại các nước đang phát triển, tỷ lệ tử vong do NKHHCT xảy ra ở trẻ dưới 2 tháng tuổi dao động từ 20 - 25% chết, ở trẻ dưới 1 tháng tỷ lệ tử vong dao động từ 50 - 60%, rất ít tử vong xảy ra ở trẻ em trên 5 tuổi [8]. Như vậy NKHHCT ở trẻ thực sự là vấn đề thời sự của nhiều nước trên thế giới đặc biệt là các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam. Bảng 1.2. Số liệu tử vong trẻ em do nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính tại một số nước trên Thế giới [27] Địa điểm nghiên cứu Tử vong NKHHCT /1000 trẻ đẻ sống/ năm Tử vong chung trẻ < 5 tuổi (%) Abotabad (Pakistan) 14 35,0 Tekney (Banglades) 18 30,0 Gadchirol (India) 18 43,0 Kanmadu (Nepal) 20 31,0 Tari (Papua New Guinea) 13 36,0 Bagamoyo (Tanzania) 14 30,0 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 1.2.2. Tình hình nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính tại Việt Nam Ở nước ta hiện nay kinh tế đang trên đường phát triển, hệ thống và dịch vụ y tế đã có nhiều tiến bộ, rất nhiều các chương trình, dự án về y tế được triển khai, trong đó có chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ trẻ em nói chung đã có kết quả tương đối tốt. Tuy vậy hiện nay NKHHCT vẫn là nguyên nhân gây mắc bệnh và tử vong cao nhất ở trẻ em dưới 5 tuổi. Đặc biệt là những vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa [22]. Kết quả điều tra tại cộng đồng của dự án NKHHCT trẻ em cho thấy tần xuất mắc NKHHCT ở trẻ em dưới 5 tuổi từ 4 – 5 lần/ trẻ/ năm . Ước tính ở nước ta hiện nay có 9 triệu trẻ em dưới 5 tuổi thì mỗi năm có khoảng 36 – 45 triệu lượt trẻ mắc NKHHCT ở các thể [8],[23]. Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính chiếm tỷ lệ cao nhất (40 - 50%) trong tổng số trẻ đến khám và chữa bệnh tại các cơ sở y tế. Hiện nay tại các cơ sở chữa bệnh từ tuyến Trung ương, tuyến tỉnh, đến tuyến huyện đều quá tải do trẻ mắc NKHHCT vào điều trị [8]. Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính ở trẻ em cũng là nguyên nhân gây tử vong cao nhất ở bệnh viện và cộng đồng. Theo số liệu báo cáo của Bộ Y tế năm 2004 đã cho thấy tình hình mắc bệnh và tử vong do NKHHCT ở trẻ em ở một số bệnh viện như sau: Bệnh viện Nhi Trung ương, tỷ lệ trẻ nhập viện do NKHHCT là 32,5% , tỷ lệ tử vong chiếm 20,2% tổng số tử vong ở trẻ. Tỷ lệ nhập viện do NKHHCT cao gấp gần 2 lần so với bệnh tiêu chảy cấp (17,7 %) và đứng đầu trong các nguyên nhân nhập viện ở trẻ; Số trẻ mắc NKHHCT vào viện điều trị tại khoa nhi bệnh viện đa khoa thành phố Đà Nẵng là 45,6%, số trẻ chết do viêm phổi 32,5%; Tại bệnh viện đa khoa tỉnh Sơn La tử vong do viêm phổi ở trẻ em chiếm 63,2% trong tổng số tử vong ở trẻ dưới 5 tuổ i; Tại bệnh viện Chiêm Hoá, tỉnh Tuyên Quang số trẻ mắc NKHHCT vào điều trị 92,8%, tử vong do viêm phổi 88,9% [8],[14],[16]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Về tử vong trẻ em trước 24 giờ tại bệnh viện: Thái Nguyên 63,5%, bệnh viện Nhi Trung ương 18,8%, Sơn La 41,7% [10],[36]. Theo báo cáo "Đánh giá hoạt động y tế cơ sở" năm 2004 của dự án NKHHCT trẻ em, hiện nay viêm phổi vẫn là nguyên nhân tử vong cao nhất (31,3%) trong tổng số các nguyên nhân gây tử vong trẻ, cao gấp 6 lần so với tử vong do tiêu chảy (5,1%). Trong số trẻ chết do viêm phổi chỉ có 52% trẻ được chăm sóc trước khi tử vong [8]. Nguyên nhân trẻ không được chăm sóc y tế trước khi tử vong hoặc tử vong trước 24 giờ tại bệnh viện cao là vì các bà mẹ không phát hiện được dấu hiệu của bệnh, hoặc khi trẻ mắc bệnh không được chữa trị đúng đắn, đến khi bệnh nặng chuyển đi bệnh viện thì bệnh đã quá nặng [13],[35],[36]. Điều tra 14.290 trẻ dưới 5 tuổi tại 18 xã thuộc đồng bằng sông Hồng của Viện Lao và bệnh phổi cho thấy tỷ lệ tử vong là 7/1000 trẻ đẻ sống trong đó tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp là 2,7/1000 trẻ đẻ sống [8]. Kết quả điều tra ở một số phường tại Hà Nội cho thấy tỷ lệ tử vong chung là 5,2% trong đó do NKHHCT là 2,8% [13],[14]. Tác giả Nguyễn Thu Nhạn (2001) cũng nhận thấy tình hình tử vong trẻ em tại các khoa Nhi bệnh viện tỉnh trong 2 năm 1998 - 1999 tập trung vào 10 nhóm bệnh và đứng đầu vẫn là nhóm bệnh nhiễm khuẩn hô hấp. Trong khi tỷ lệ tử vong chung ngày một giảm thấp, thì tỷ lệ tử vong do viêm phổi chưa giảm nhiều (năm 1970 là 37%, năm 1990 là 42% năm 1995 là 35% và năm 2000 là 40%). Như vậy tỷ lệ tử vong do viêm phổi hầu như không giảm trong suốt 30 năm qua [24],[25]. Điều tra về tỷ lệ mắc bệnh NKHHCT ở một số dân tộc cho thấy: dân tộc Thái (Sơn La): 47,0%, Giáy (Lai Châu): 61,34%, H‘Mông (Hà Giang): 72,36%, Mường (Hoà Bình): 59,34% [21]. Nghiên cứu của chương trình phòng chống NKHHCT trên 8.799 trẻ tại 50 xã đồng bằng thấy tỷ lệ trẻ dưới 1 tuổi mắc bệnh NKHHCT cao gấp từ 1,2 đến 2 lần so với trẻ từ 1–5 tuổi [8]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 Để giải quyết vấn đề NKHHCT ở trẻ em, chương trình phòng chống NKHHCT được Bộ Y tế Việt Nam sớm đưa vào một trong các chương trình Y tế Quốc gia và bắt đầu triển khai trên cả nước từ năm 1984, chỉ sau 1 năm WHO triển khai chương trình ARI trên toàn cầu năm 1983 và là nước thứ 2 trên thế giới triển khai chương trình này (sau Brazil) [23]. Điều này thể hiện sự quan tâm và chú trọng của Đảng và Ngành y tế đối với việc chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cho trẻ em. Theo chương trình Hợp tác Quốc gia, tính đến năm 2000 thì 100% số xã trong cả nước đã triển khai chương trình phòng chống NKHHCT cho trẻ dưới 5 tuổi với 3 mục tiêu chính là giảm tỷ lệ mắc, giảm tỷ lệ chết và giảm tỷ lệ sử dụng kháng sinh trong điều trị NKHHCT. Tuy vậy theo các nghiên cứu hàng năm về NKHHCT cho thấy tỷ lệ mắc NKHHCT ở trẻ nhỏ vẫn không thuyên giảm trong những năm gần đây, đặc biệt ở những khu vực khó khăn vùng cao, miền núi, vùng đông các dân tộc thiểu số sinh sống [8],[23]. Trong suốt 2 thập kỷ triển khai thực hiện chương trình ARI, người ta thấy rằng tiến hành những chương trình hoạt động riêng biệt cho một đối tượng là trẻ em mặc dù có sự thành công nhất định nhưng bên cạnh đó lại bộc lộ nhiều mặt hạn chế như tốn thời gian, nhân lực, kinh phí... Mặt khác, trên thực tế, hầu hết trẻ bị bệnh thường có triệu chứng của nhiều bệnh kết hợp, xử trí từng bệnh có thể dẫn đến việc điều trị thiếu toàn diện. Để nâng cao hiệu quả của các chương trình y tế, WHO kết hợp UNICEF đưa ra một chiến lược mới nhằm quan tâm toàn diện đến trẻ em đó là hoạt động lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh (IMCI). Đây là một hoạt động nhằm mục đích giảm tỷ lệ tử vong, giảm tỷ lệ mắc, giảm nguy cơ mắc bệnh nặng và hạn chế di chứng cho trẻ em tại cộng đồng, đồng thời cải thiện sức khỏe trẻ em ở các nước đang phát triển. Một trong những điểm nổi bật của chương trình này là nhấn mạnh việc phát hiện sớm bệnh cho trẻ, phân loại và xử trí đúng bệnh ngay tại tuyến cơ sở. [22],[23],[56]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 Vì tính chất đặc trưng đó, Bộ Y tế đã phê duyệt để thực hiện chương trình IMCI từ năm 1996 và đã có chỉ thị (08/1999/CT-BYT) để triển khai hoạt động lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh tại các tuyến. Tuy vậy để chương trình IMCI hoạt động thực sự hiệu quả tại tuyến cơ sở thì cần phải có 1 đội ngũ CBYT có năng lực và được tập huấn bài bản về IMCI, trong khi đó việc đảm bảo đủ số lượng bác sỹ phục vụ cho tuyến Y tế cơ sở ở khu vực miền núi đang là một vấn đề khó khăn của ngành Y tế. Mặt khác, đội ngũ NVYTTB là đối tượng gần với người dân nhất thì lại chưa được đào tạo đầy đủ, các thông tin về y tế thay đổi hàng ngày trong khi sự cập nhật thông tin của bản thân các CBYT cơ sở thường chậm chạm từ đó dẫn đến việc thực hiện chương trình phòng chống NKHHCT cho trẻ em còn gặp nhiều khó khăn [23],[32]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 1.3. Các yếu tố nguy nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính. Các nghiên cứu trong và ngoài nước đã chỉ ra rất nhiều yếu tố nguy cơ đến NKHHCT trẻ em. Các yếu tố nguy cơ có thể được xếp vào một số nhóm như sau: Yếu tố nhân khẩu học, Kinh tế xã hội, môi trường, dinh dưỡng và yếu tố hành vi. * Yếu tố nhân khẩu học: - Giới tính: Trong nhiều nghiên cứu về NKHHCT trẻ em tại cộng đồng, con trai thường hay mắc NKHHCT hơn con gái. Điều tra 5524 trẻ dưới 5 tuổi tại Tanzania năm 2007 về NKHHCT cho thấy tỷ lệ hiện mắc ở trẻ nam là 11,21% cao hơn ở trẻ nữ :9,85%. Nghiên cứu về NKHHCT trẻ em tại Huế năm 2003 cũng cho thấy tỷ lệ trẻ nam mắc NKHHCT là 40,57% cao hơn trẻ nữ: 39,11% [14],[28],[46]. - Tuổi của trẻ: Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng mắc NKHHCT nói chung tương đối ổn định trong nhóm trẻ từ 1 đến 5 tuổi, tử vong tập chung ở nhóm trẻ nhỏ dưới 1 tuổi. Thực tế, khoảng một nửa các trường hợp tử vong do bệnh đường hô hấp ở trẻ dưới 5 tuổi xảy ra chủ yếu ở trẻ 6 tháng đầu sau khi sinh [14],[45]. * Yếu tố kinh tế - xã hội. - Thu nhập bình quân theo đầu người. Yếu tố thu nhập liên quan tới NKHHCT này là rất khác nhau giữa các nước. mặc dù trẻ em dưới 5 tuổi ở trên toàn thế giới đều có số đợt NKHHCT là xấp xỉ như nhau (Khoảng 5 đợt/trẻ/năm), số mới mắc viêm phổi hàng năm ở các nước công nghiệp phát triển dao động từ 3% đến 4% và 10% đến 20% ở các nước đang phát triển. Sự khác biệt này cũng thấy rõ ngay trong một thành phố hoặc trong một nước. Ở khu vực phía nam Brazil, tỷ lệ tử vong do NKHHCT đối với trẻ ở các gia đình có thu nhập dưới 50 USD một tháng là 12/1000 trẻ đẻ sống, 16% trong số những trẻ này vào viện vì NKHHCT xảy ra ở trẻ dưới 20 tháng tuổi. Trong số trên 600 trẻ mà thu nhập gia đình trên 300 USD một tháng thì không có một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 trường hợp tử vong nào do viêm phổi và chỉ có 2% vào viện vì NKHHCT dưới [45]. Một nghiên cứu khác về nguy cơ cũng cho thấy trẻ em sống trong gia đình có điều kiện kinh tế thấp có nguy cơ mắc NKHHCT hơn [38],[54]. - Trình độ học vấn của bố, mẹ. Trình độ học vấn của các bà mẹ liên quan tới nguy cơ gia tăng tỷ lệ nhập viện và tử vong do nhiễm khuẩn cấp tính đường hô hấp dưới. Nghiên cứu ở Brazil cũng đã cho thấy trẻ ở các gia đình mà bố, mẹ có trình độ học vấn của thấp (từ mù chữ đến lớp 4) có con vào viện bị viêm phổi cao gấp 2 đến 3 lần so với nhóm trẻ được chăm sóc bởi bố, mẹ học ở bậc cao hơn [14], [51]. * Yếu tố môi trường Yếu tố nguy cơ môi trường thường được nghiên cứu nhiều nhất bao gồm phơi nhiễm với khói bếp, khói thuốc lá, nhà ở chật trội đông đúc, phơi nhiễm với lạnh và ẩm ướt [15]. Các nghiên nghiên cứu về yếu tố nguy cơ NKHHCT đã dự tính rằng ở các nước phát triển, khoảng 30% các hộ gia đình ở thành phố và 90% các hộ gia đình ở vùng nông thôn sử dụng củi, rơm rạ và chất thải động vật như là nguồn chính cho đun nấu và suởi ấm. Thường thì các chất đốt này bị cháy không hoàn toàn và nồng độ các chất ô nhiễm trong nhà cao gấp 20 lần so với các nước công nghiệp phát triển [47]. Những nghiên cứu ở Nepal, Gambia, Zimbabure, Nam phi, Argentina đã thấy rằng tỷ lệ mắc bệnh đường hô hấp cao hơn ở trẻ nhỏ khi bị phơi nhiễm với khói bếp trong nhà ở. Trong một nghiên cứu ở Nepal, tỷ lệ mới mắc NKHHCT liên quan trực tiếp với số giờ mà trẻ sống gần lò sưởi [44]. Khói thuốc lá bao gồm nhiều chất gây ô nhiễm tác động không tốt lên đường hô hấp của trẻ đặc biệt là khi hít phải khói thuốc thụ động. Người ta đã phát hiện hơn 4000 hợp chất khí và giọt cặn tạo lên khói thuốc lá, trong đó có tới 30 chất gây tác hại xấu đến sức khỏe. Hai chất được biết đến rõ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 nhất là CO và Nicotin là những chất gây tác hại lên hệ hô hấp và tim mạch [47]. Khi trong gia đình trẻ có nhiều người hút thuốc lá hoặc trong phòng ngủ của trẻ có người hút thuốc lá thì nguy cơ trẻ phải vào viện do NKHHCT cao gấp 2 lần, kết quả này đã được chỉ ra trong nghiên cứu của Bruce Nigel (2000) [40]. Chật trội đông đúc, số người trong gia đình cao, gia đình đông con là thường khá phổ biến ở các nước đang phát triển, vấn đề này đã làm góp phần gia tăng sự lan truyền bệnh qua các giọt nước bọt nhỏ và đã được khảng định rõ có liên quan tới các bệnh đường hô hấp. Một nghiên cứu ở Brazil đã chỉ ra rằng sau khi điều chỉnh yếu tố kinh tế xã hội và môi trường thì thấy rằng gia đình có từ 3 con dưới 5 tuổi trở lên có nguy cơ tử vong do viêm phổi cao gấp 2 đến 5 lần so với gia đình ít con [48],[51]. * Phơi nhiễm với lạnh và ẩm ướt. Nghiên cứu về yếu tố môi trường ảnh hưởng tới NKHHCT đã chỉ ra tỷ lệ trẻ vào viện do NKHHCT tăng cao hơn vào mùa lạnh, khi chuyển mùa. Điều tra tại Tripura (Ấn Độ) cho thấy tử vong do viêm phổi cao một cách đáng kể vào những tháng mùa đông và có liên quan đến số trẻ sống trong nhà tạm, nền nhà chưa được lát (nền đất) và trẻ phải ngủ dưới nền nhà. [57] * Yếu tố dinh dưỡng. Các yếu tố dinh dưỡng có thể ảnh hưởng tới NKHHCT bao gồm cân nặng lúc sinh, tình trạng dinh dưỡng, sữa mẹ, nồng độ vitamin A và các vi chất dinh dưỡng khác. Trẻ em suy dinh dưỡng đáp ứng miễn dịch kém và dễ bị nhiễm khuẩn hơn so với trẻ không bị suy dinh dưỡng. Nghiên cứu của Nguyễn Thanh Hà về suy dinh dưỡng với NKHHCT kết luận rằng suy dinh dưỡng ở trẻ là yếu tố có nguy cơ cao gây NKHHCT. Sau khi can thiệp vào vấn đề suy dinh dưỡng, số đợt mắc NKHHCT trung bình ở nhóm trẻ can thiệp đã giảm xuống 2,24 lần so với nhóm không được can thiệp [15]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 Trẻ em có cân nặng sơ sinh thấp hoặc một số trường hợp giảm cân do viêm phổi hay tiêu chảy đều có nguy cơ vào viện gấp 2 lần khi so sánh với trẻ bình thường. Điều này giải thích là do đáp ứng miễn d ịch kém, chức năng phổi bị tổn thương do đường kính của của đường hô hấp trên nhỏ hơn và có khuynh hướng tắc nghẽn đường thở ngoại vi [15]. Nascimento và cộng sự khi xác định các yếu tố nguy cơ gây viêm phổi ở trẻ em tại Brazil cũng chỉ ra trẻ đẻ non tháng và trẻ có cân nặng thấp khi sinh sẽ có nguy cơ mắc bệnh viêm phổi nặng cao hơn bao gồm cả viêm phổi nói chung và nhóm trẻ này có nguy cơ vào viện vì viêm phổi trong 1 và 2 năm đầu sau khi sinh [48], [51]. * Thiếu sữa mẹ, cai sữa sớm. Sữa mẹ có thể bảo vệ trẻ chống lại NKHHCT thông qua một số cơ chế như là: sữa mẹ có chứa các chất kháng khuẩn và kháng virus, tế bào hoạt tính miễn dịch và các chất kích thích hệ thống miễn dịch của trẻ. Một nghiên cứu đã cung cấp thông tin về tử vong đặc hiệu do nhiễm khuẩn cấp tính đường hô hấp dưới liên quan tới trẻ nuôi bằng sữa mẹ, những đứa trẻ được nuôi bằng sữa nhân tạo có nguy cơ mắc bệnh cao gấp 1,6 lần và những đứa trẻ không được nuôi bằng sữa mẹ thì có nguy cơ mắc bệnh cao hơn 3,6 lần so với trẻ được nuôi bằng sữa mẹ. Các nghiên cứu đã cung cấp các dữ liệu về sự liên quan giữa sữa mẹ và vào viện do viêm phổi ở Trung Quốc, Brazil, Canada, Argentina. Tất cả các nghiên cứu này đều chỉ ra rằng trẻ em không được nuôi sữa mẹ có nguy cơ vào viện do NKHHCT cao gấp từ 1,5 đến 4 lần [14], [36]. * Nhận biết về NKHHCT của bà mẹ Nghiên cứu của WHO cho thấy nếu bà mẹ biết dấu hiệu của viêm phổi và đưa trẻ đến cơ sở y tế kịp thời, đồng thời nếu trẻ được xử trí đúng thì sẽ giảm được tỷ lệ mắc và tử vong do viêm phổi ở trẻ [56]. Nghiên cứu tiến hành ở vùng thành phố tại Ethiopia, nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính chiếm tỷ lệ 33% trong tổng số các bệnh ở trẻ nhỏ và 20% trong số tử vong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 ở trẻ dưới 5 tuổi [50]. Trong nghiê cứu này, tác giả đã tiến hành phỏng vấn 222 bà mẹ, hầu hết các bà mẹ không nhận biết được các dấu hiệu của viêm phổi bao gồm thở nhanh và rút lõm lồng ngực. Một số các mẹ nhận biết được dấu hiệu này nhưng không phân tích lý giải được tình trạng nặng của bệnh. Nghiên cứu này đã đưa ra kết luận bằng cách đưa ra các khuyến cáo là cần tăng cường công tác giáo dục sức khoẻ và nghiên cứu sâu