Tiểu luận Các thể loại báo chí chính luận phóng sự báo chí

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI Và NHÂN VĂN KHOA BÁO CHÍ --------------- TIỂU LUẬN MÔN: CÁC THỂ LOẠI BÁO CHÍ CHÍNH LUẬN PHÓNG SỰ BÁO CHÍ LỜI MỞ ĐẦU Báo chí ngày càng phát triển do nhu cầu tìm kiếm thông tin ngày càng lớn của công chúng trước các vấn đề của xã hội. Chính vì vậy mà nhu cầu thông tin càng lớn thì đòi hỏi phương thức thông tin ngày càng đa dạng. Từ sự phát triển đa dạng và phong phú của báo chí, người ta nhìn tổng quan nhận ra một số bài báo trên một số báo có tính đặc thù riêng tương đối giống nhau về mặt hình thức và kết cấu, mang tính tương đối ổn định và lâu dài. Từ đó, người ta quyết định phân ra từ sự phong phú và đa dạng của báo chí thành các thể loại của báo chí. Sự phân chia đó vừa mang tính khoa học trong học thuật để dễ dàng giảng dạy trong nhà trường. Công tác giảng dạy, truyền thụ được dễ dàng bài bản và khoa học và người đọc dễ dạng lựa chọn những thông tin mà mình quan tâm và ưa thích trên báo chí. NỘI DUNG Trên báo chí, người ta phân ra thành các thể loại và một số thể loại lại được gom vào thành từng nhóm. Hiện nay, chúng ta tạm thời chia bc báo chí thành ba nhóm. Nhóm thứ nhất là thông tin sự kiện, nhóm này chỉ sơ lược về sự kiện, sự việc, hiện tượng đó ở đâu? Diễn ra như thế nào? Với ai? Thời gian nào? … trong tiêu chí của 5W + How. Ở đây, người đọc chỉ làm được sơ đẳng nhất về sự việc vừa xảy ra. Ví dụ như tin tức, bài phản ánh… Còn nhóm thứ hai lặng lẽ về thông tin lý lẽ nghĩa là dùng lập luận để trình bày quan điểm của mình công nhận hay bác bỏ trước các hiện tượng đang diễn ra. Nhóm này chủ yếu dùng thể loại văn nghị luận như các bài chính luận, xã luận, bình luận. Được gọi là nhóm thông tin lý lẽ. Cuối cùng là nhóm thứ ba, nhóm này nó làm mềm hoá thông tin, dưới góc nhìn nhiều chiều và đa dạng sinh động hơn về sự vật sự việc trong quá trình phát sinh, phát triển. Được gọi là nhóm thông tin thẩm mỹ. Ví dụ như các thể loại phóng sự, ký, câu chuyện báo chí…, trong đó cái tôi của tác giả được bộc lộ rất rõ trong văn phong cũng như trong câu chữ của bài. Trong nhóm này, cái tôi tạo nên sự khác biệt mang tính bản chất đặc thù của tác phẩm. Trong nhóm này nó bao gồm cả thông tin sự kiện và thông tin lý lẽ nhưng nổi bật nhất là ngôn ngữ giàu chất văn học nghệ thuật, nội dung chuyển tải nhiều vấn đề trong cùng một sự kiện, hiện tượng trong một nội dung chuyển tả. Và để hấp dẫn, thuyết phục cho người đọc thì cái tôi không chỉ là người chứng kiến mà còn là người dẫn chương trình, phối kết hợp nhiều yếu tố trên người ta gọi nhóm này là các thể loại báo chí chính luận nghệ thuật bao gồm các thể loại chính như ký chân dung, thể loại phóng sự, thể loại câu chuyện báo chí, thể loại Báo chí…, Trong từng thể loại nhỏ này lại mang những tiêu chí, đối tượng và chức năng khác nhau để khu biệt giữa thể loại này với thể loại khác. Chẳng hạn như thể loại ký chân dung là dùng bút pháp ghi chép lại về một con người hay một tập thể; đối tượng duy nhất của ký chân dung là con người, nhưng để con người này, tập thể này, người đọc có thể phân biệt được với con người khác hay tập thể khác thì người viết phải dùng đặc tả về những nét dị biệt nhất của người đó, tập thể đó so với nhiều người, tập thể ở bề ngoài và cả chiều sâu nội tâm nhân vật. Phương thức đặc tả là để người đọc sẽ nhận diện chính xác con người đó, hay tập thể đó một cách dễ dàng nhất, và đó cũng là điểm thành công của tác phẩm. Đối tượng của chân dung báo chí là mọi đối tượng, giai tầng trong xã hội miễn là có ý nghĩa trong xã hội nhất định. Không nhất định cứ phải là người nổi tiếng, hay nhiều người biết đến. Do vậy ký chân dung gần giống với thể loại người tốt việc tốt trên các báo hiện nay. Còn phóng sự khác biệt với thể loại trên đó là cái nhìn của nhà báo về một vấn đề mà một hay nhiều người quan tâm, một vấn đề đó nhưng có một hay một số người liên quan. Sự việc đó được nhìn dưới dạng vận động của nguyên nhân kết quả. Hay nói một cách bình dân dễ hiểu thì phóng sự là sự tìm kiếm thông tin sâu về sự việc sự kiện, hiện tượng để có cái nhìn mở rộng, tổng quan toàn bộ sự kiện đang diễn ra hay đã sáng ra nhưng vẫn còn mang tính thời sự và có ảnh hưởng lớn đến quần chúng. Cùng với sự ra đời của báo chí, các thể loại báo chí cũng hình thành và dần dần được củng cố theo đặc thù bản chất của chúng. Mỗi thể loại có lịch sử hình thành riêng theo mục đích, chức năng và đối tượng phản ánh. Lí luận báo chí cũng chỉ ra rằng hể loại báo chí hình thành trong lịch sử đấu tranh giai cấp, trong sự vận động và phát triển ngày một tăng của đời sống xã hội và cũng chính tự thân báo chí. Trong các thể loại báo chí thì phóng sự là một thể loại báo chí quan trọng với khả năng thông tin thời sự về người thật việc thật một cách sâu sắc trong quá trình diễn biến. Vừa thông tin sự kiện, phóng sự còn có khả năng thông tin lí lẽ, thông tin thẩm mỹ. Nói tóm lại phóng sự là một thể loại báo chí phản ánh những sự kiện, sự việc, vấn đề đang diễn ra trong hiện thực khách quan đến hoạt động và số phận của một hoặc nhiều người bằng phương pháp miêu tả hay tự thuật, kết hợp nghị luận ở mức độ nhất định. Trong phóng sự, vai trò cái tôi trần thuật - nhân chứng khách quan rất quan trọng. Phóng sự có mục đích cung cấp cho công chúng những tri thức phong phú đầy đủ, chính xác, để họ có thể nhận thức đánh giá đúng người và việc mà họ đang quan tâm theo dõi. Tính xác thực trong thông tin đòi hỏi người viết phải thật sự hiểu biết về vấn đề mình đề cập đến. Tác giả phải tận mắt chứng kiến sự việc hoặc tự mình tìm hiểu vấn đề thông qua những nhân chứng đáng tin cậy. Trong phóng sự “tôi đi bán tôi”, Huỳnh Dũng Nhân đã phải mượn một chiếc áo quân khu rộng thing thình, chân xỏ đôi dép lê quèn quẹt, đầu đọội chiếc mũ cối bất hủ rồi thả bộ ra chợ người. Anh cũng tham dự vào đội quân bán sức lao động để được tận mắt chứng kiến cảnh tranh giành công việc, mặc cả giá, nỗi thất vọng của người không được thuê mướn. Phóng sự sử dụng bút pháp miêu tả, tường thuật kết hợp với nghị luận. Sự miêu tả dẫn dắt người đọc tới gần sự kiện hơn. Mọi vật như được vẽ ra trước mắt họ với vẻ độc đáo riêng của nó. Phóng sự có ưu thế cung cấp thông tin cho người đọc một cách chi tiết và đầy đủ. Cũng như mọi thể loại báo chí khác, sự vật, nhân vật được tường thuật, miêu tả trong phóng sự phải đảm bảo tính trung thực của nó. Tác giả không cho phép bịa đặt, hư cấu khi cung cấp thông tin cho công chúng. Miêu tả giúp cho thông tin trong phóng sự được chuyển tải một cách mềm mại, uyển chuyển và dễ đi vào lòng người. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở bút pháp miêu tả và tường thuật không thôi thì chưa đủ để làm nên một thiên phóng sự hay mà mới chỉ là bìa ghi chép thuần tuý. Do vậy, để có những phóng sự sắc sảo, người viết phải biết kết hợp tính nghị luận ở mức độ nhất định theo lối tả - bình – thuật. Điều này đòi hỏi người viết phải có đủ hiểu biết và kinh nghiệm để xử lý các dữ kiện, đưa ra được những đánh giá đúng có tính định hướng đối với bạn đọc. Trong phóng sự, “cái tôi trần thuật” đóng vai trò rất quan trọng. Xét riêng thể ký báo chí thì chỉ trong thể loại phóng sự “cái tôi trần thuật” mới xuất hiện với bề dày và có bản sắc. Đó là cái tôi vừa lôgic, lý trí, giàu lý lẽ và trong chừng mực nào đó còn sử dụng sức mạnh của cảm xúc thẩm mỹ. Trong nhiều trường hợp, cảm xúc thẩm mỹ đã trở thành động lực đưa tác phẩm đạt tới những phẩm chất khác lạ. Trong phóng sự, cái tôi bao giờ cũng là tác giả chứ không phải là thủ pháp nghệ thuật như trong chuyện ngắn hay tiểu thuyết. Tác giả kể lại rõ rành mạch những sự kiện đã xảy ra với tư cách là người trực tiếp chứng kiến và trình bày sự kiện. Điều đó ấn định kênh giao tiếp giữa tác giả và người đọc. Công chúng luôn có cảm giác có mặt trong từng chi tiết dù là nhỏ nhất và kể lại cho họ toàn bộ những gì tác giả mắt thấy tai nghe. Cái tôi - tác giả trong phóng sự vừa là người dẫn chuyện, người trình bày, người lý giải, người kết lối các dữ kiện mà tác phẩm đề cập tới. Ở một khía cạnh khác, “cái tôi trần thuật” còn góp phần tạo ra giọng điệu của tác phẩm xuất phát từ đối tượng mô tả và nhằm thêm định đối tượng đó, giọng điệu của phóng sự rất sinh động khi nghiêm túc, lý lẽ, hài hước và khi lại tràn đầy cảm xúc. Trong bài viết, tác giả phóng sự còn có thể huy động những vốn kiến thức, những hiểu biết khác nhau của mình để bài viết thêm phong phú. Ngoài ra, tác giả còn là người quyết định biết kết hợp các đặc điểm của nhiều thể loại khác nhau để có thể tả tác phẩm của mình một hình hài khác lạ với nhiều phẩm chất độc đáo. Đây cũng chính là cách tác giả trình bày một cách trung thực sống động về một hiện thực. Chính vì cái tôi tác giả có ý nghĩa hết sức quan trọng trong tác phẩm phóng sự nên chúng ta luôn được đọc những phóng sự khác nhau của các tác giả khác nhau ngay cả khi họ viết về một đề tài. Văn phong cảm xúc, cách sử dụng các biện pháp khác nhau của mỗi tác giả tạo nên những diện mạo khác nhau cho phóng sự. Trong lí luận báo chí, từ lâu người ta đã đặc biệt lưu ý đến những phẩm chất văn học của thể loại phóng sự: “Nếu ta hình dung đường ranh giới nối liềon tiểu thuyết với các thể tài báo chí thì cái đường ranh giới đó có lẽ là phóng sự”. Đây là ý kiến được rút ra sau khi tác giả xem xét tính sự kiện của báo chí với tính nghệ thuật trong cách trình bày hiện thực của phóng sự. “Phóng sự thông thường phản ánh sự thưc bằng hình ảnh, qua lối viết bằng hình ảnh. Ta có thể hình dung ra bức tranh xác thực về một khía cạnh nào đó của cuộc sống mà ở đó có phẩm chất tinh thần của con người. Bởi vậy, những phóng sự hay thường toát ra cả ý nghĩa mỹ học”. Giáo sư Hà Minh Đức cho rằng: “Có quan niệm cho rằng xem ký bao gồm phóng sự là loại thể kết hợp hai yếu tố lịch sử và nghệ thuật. Yếu tố lịch sử là sự thật của cuộc sống với tính xác thực làm đối tượng, và nội dung phản ánh của tác phẩm, yếu tố nghệ thuật là phương thức và đặc trưng biẻu hiện yếu tố lịch sử. Gọi là văn học, vì những tư liệu đó được trình bày thông qua phương thức điển hình hoá nghệ thuật. Do đó, trong kí phải đặc biệt tôn trọng tính xác thực của tư liệu về cuộc sống nếu không đực điểm của thể loại sẽ bị xóa nhoà. Mặt khác, cũng phải nhấn mạnh đến tính nghệ thuật. Thiếu tính nghệ thuật những tư liệu đó chỉ là những tư liệu thuần tuý của cuộc sống. Ranh giới cuộc sống và nghệ thuật gắn rất chặt trong ký đến mức độ cuộc sống cũng chính là nghệ thuật. Nhưng cũng không thể đồng nhất giữa cuộc sống và nghệ thuật dễ dẫn đến tính nghệ thuật bị mờ nhạt hoặc bị gạt bỏ trong tác phẩm kí”. Từ đó giải thích tại sao lại có sự gần gũi giữa phóng sự và văn học. Phóng sự là thể tài duy nhất có thể trình bày một bức tranh vừa có tính khái quát cao vừa chi tiết vừa cụ thể về một hiện thực đa dạng, bề bộn đồng thời lý giải những vấn đề đặt ra từ hiện thực ấy một cách thoả đáng. Mặt khác, trong tác phẩm phóng sự, tác giả vẫn có thể sử dụng bút pháp vừa là thông tin thời sự vừa thông tin thẩm mỹ để tạo ra giọng điệu đa thanh. Vì thế, khi đọc một tác phẩm phóng sự người ta cứ ngỡ là đọc một tác phẩm văn học. Trong phóng sự “Chúng tôi nói bằng ngôn ngữ của tình yêu…” nhà báo Nhật Lệ đã viết: “Đôi mắt đổ bóng tâm linh - Tôi bỗng nhớ về Tagore với cảm nhận của Người về thế giới của người câm, trong đó không có chỗ cho cái ác ẩn náu, nơi con người có thê mở lòng ra với thiên nhiên vô tận, nơi tâm hồn chân chất, hoang sơ của họ biết rung động và yêu thương trước cái Đẹp. Đằng sau mỗi cuộc đời âm thầm không có ngôn ngữ, còn có cánh cửa mở ngỏ ra một thế giới khác, trong đó, ai có thể đọc thấu được những khát khao của họ, mơ ước thoát khỏi sự cách biệt với xã hội và đánh mất những mặc cảm về thân phận, để có được những niềm vui hồn nhiên”. Phẩm chất văn học trong phóng sự không phải là cách tác giả thêm thắt vào trong tác phẩm mà phẩm chất đó tồn tại ngay trong hiện thực. Đặc biệt là trong giai đoạn hiện nay có biết bao nhiêu là sự kiện, cuộc đời đầy kịch tính, đầy sống động. Bởi vì theo như Bô-rít Pô-lê-vôi thì: “Cuộc sống của chúng ta muôn hình muôn vẻ như thế, biết bao nhiêu sự việc đã xảy ra, thực ra cũng không cần thiết phải hư cấu, thêm thắt tô vẽ gì thêm nữa”. Hiện thực là cái nôi cho mọi sự sáng tạo. Mô tả được hiện thực điển hình đúng với phẩm chất tinh thần và bộ mặt của nó,nghĩa là tác phẩm đã tiếp cận đến những phạm trù thẩm mỹ. Vì thế, hiện thực cuộc sống là miền đất cung cấp dồi dào những đề tài cho phóng sự. Từ chuyện nhỏ như cuộc đới phu kéo xe đến chuyện lớn như cuộc Cách mạng tháng Mười rung chuyển cả thế giới, thay đổi cả một chế độ chính trị đều là những đề tài hấp dẫn đối với phóng sự. Trong tác phẩm phóng sự, đối tượng miêu tả càng điển hình bao nhiêu, tác phẩm càng có khả năng tiếp cận với những phẩm chất của văn học bấy nhiêu. Tất nhiên đối với những người làm báo không phải ai cũng có được nhiều cơ hội chứng kiến những sự kiện trọng đại, nhưng điển hình có nhiều cấp độ và những cấp độ đó không hề làm giảm bớt những phẩm giá văn học trong phóng sự. Tuy có những điểm gần gũi với văn học nhưng điều khác biệt lớn nhất để phân biệt phóng sự báo chí với các thể loại văn học là phóng sự chỉ phản ánh về những sự kiện, những con người có thật trong cuộc sống. Về kết cấu thời gian và không gian, phóng sự là một thể tài có kết cấu linh hoạt. Tuy sự kiện trong tác phẩm được trình bày một cách chi tiết, đầy đủ và rõ ràng nhưng không nhất thiết phải theo một trình tự nhất định. Trình tự thời gian có thể được đảo lộn tuỳ vào ý đồ của tác giả. Có thể khi đang thuật lại sự kiện ở thờiđiểm hiện tại của nó, tác giả có thể lần ngược lại dòng thời gian, phác hoạ cho ta thấy phần nào diện mạo xưa của sự kiện, nhân vật đó. Kết cấu không gian cũng vậy. Khi tác giả đang đề cập đến những địa điểm nơi xảy ra sự việc tác giả có thể nhắc đến một địa điểm khác để so sánh làm nổi bật lên ý đồ của tác giả. Kết cấu của một tác phẩm phóng sự có tác dụng không nhỏ đối với việc làm nổi bật chủ đề tư tưởng của bài. Tác dụng của nó nằm trong mối quan hệ của hình thức đối với nội dung. Kết cấu của phóng sự không những xuất phát từ nội dung sự kiện, mà nó còn phải biểu đạt nội dung đó bằng những hình thức thích hợp nhất. Vì vậy, khi xây dựng kết cấu tác phẩm phóng sự, trước hết người làm báo phải căn cứ vào chủ đề, đề tài, tài liệu cụ thể, đối tượng cần tác động và các yêu cầu cụ thể khác của báo mình, đồng thời kết hợp với vị trí của mình (góc nhìn) rồi hình dung lại toàn bộ sự kiện để định ra các bố cục tương ứng. Bố cục của bài phóng sự có nhiều loại hình đa dạng. Bởi vậy, ta không nên quy định cho nó những khuôn khổ xơ cứng, nhất là khi cuộc sống đang phát triển và ngày một phong phú, sinh động. Có thẻ ghi nhận một vài bố cục của các tác phẩm phóng sự thường được sử dụng nhiều nhất như sau: Thành phần kết cấu của phóng sự thường có 3 phần: Mở bài, thân bài và kết thúc. Đôi khi cũng có thể thêm phần giới thiệu trước khi vào bài nhằm nêu rõ lý do, xuất xứ của sự kiện, hoàn cảnh lịch sử, hoặc nhân vật đặc biệt của bài. Đối với những bài có tầm quan trọng nhất định cũng có thể đem phần đuôi để nhấn mạnh một ý nghĩa nào đó đối với công chúng. * Phần mở đầu, còn gọi là phần nêu vấn đề: Thông qua một sự kiện, sự việc, tình huống hay một con người cụ thể, tác giả nêu được vấn đề mà bài phóng sự của mình sẽ đề cập tới. Vấn đề được nêu có thể dưới dạng câu hỏi chưa được trả lời hoặc cũng có thể là sự khẳng định. Ngoài ra, tác giả cũng có thể đặt vấn đề phát từ chính kiến thức, kinh nghiệm của mình. Dù dưới hình thức nào thì mục đích chính của phần này cũng nhằm nêu lên vấn đề mà tác giả sẽ tập trung làm rõ. Bởi vậy, phần này thường ngắn gọn và được đặt trước những tít phụ. Ở phần này, tác giả không những phải đảm bảo tính nhất quán cao của chủ đề của tác phẩm, tránh lối “đầu dơi thân chuột”, mà còn phải coi trọng nghệ thuật thẻ hiện, thu hút sự chú ý của công chúng ngay từ đầu. Có nhiều cách mở đầu, chẳng hạn. - Mở đầu bằng cách khái quát thành hình ảnh hoặc nêu bật tầm vóc, ý nghĩa của đối tượng cần miêu tả, từ đó tạo cho công chúng có sự cảm thụ mới. Cách này đòi hỏi tác giả phải có tầm nhìn sâu, có khả năng khái quát vấn đề. - Mở đầu bằng bối cảnh dẫn tới sự nảy sinh sự kiện. - Mở đầu có thể nêu lên những hình ảnh liên tưởng của tác giả, từ đó gợi cho công chúng nguồn cảm thụ phong phú và sâu sắc. - Mở đầu có thể đưa đỉnh cao ( điểm chót) của sự kiện lên rồi đặt vấn đề hoặc đánh dấu hỏi để thu hút sự chú ý của người xem. - Mở đầu có thể miêu tả cảnh vật, hoặc tính cách đặc sắc của nhân vật trung tâm. Cần tánh lối đặt vấn đề sáo rỗng. - Mở đầu cũng có thể đưa lên những vần thơ, lời ca có nội dung hàm súc, ý nhị, hoặc có thể kết hợp lối văn trữ tình… * Phần thân bài, còn gọi là phần diễn giải, chứng minh sự tồn tại của vấn đề đã nêu. Thân bài là thành phần chủ chốt của tác phẩm, là bộ phận trung tâm thể hiện tư tưởng, chủ đề tác phẩm phóng sự. Thân bài không phải là nơi gói ghém những tài liệu khô khan, công thức theo lối khái quát chung chung, mà là phần trình bày nội dung sinh động của sự kiện, làm sáng tỏ được phẩm chất tinh thần của người và bộ mặt xã hội để góp phần vào công tác tư tưởng của Đảng theo yêu cầu tuyên truyền trong từng thời kì. Trong phần này tác giả trình bày những con số, chi tiết sự việc, con người có thật, điển hình mà bản thân tác giả đã thu thập được. Những dữ kiện ấy được sắp xếp một cách có chủ định nhằm minh hoạ một cách rõ ràng nhất vấn đề đã nêu lên. Cái tôi trần thuật – tác giả - nhân chứng khách quan làm nhiệm vụ khâu nối các dữ kiện, còn chủ đề tác phẩm xuyên suốt nội dung tác phẩm. Những con số, sự kiện, tình huống hay những con người có thật được coi là nguyên liệu tạo nên tác phẩm. Nhưng đó mới chỉ là luận cứ, thế giới dựa vào những luận cứ đó để tạo nên luận chứng của tác phẩm. Luận cứ phải đáp ứng được những tiêu chuẩn như tình hình, thời sự, đọc đáo, hấp dẫn, nhằm đạt tới những hiệu quả thông tin cao nhất. * Phần kết luận: Đây là pần được coi là quan trọng nhất vì nó là mục đích mà tác phẩm cần đạt tới. Trong phóng sự, lập luận phải rõ ràng, các yếu tố luận cứ, luận chứng, luận điểm phải liên kết với nhau tạo nên hiệu quả đồng nhất. Luận cứ, luận chứng càng cụ thể, mạch lạc thì càng nâng cao được tầm cao của sự kiện. Trong phần kết, tác giả thường đề xuất ý kiến của mình nhằm trả lời những câu hỏi mà hiện thực trong tác phẩm đặt ra. Với tác giả có kinh nghiệm, phần này thường được trình bày ngắn gọn, hàm súc và gây ấn tượng mạnh. Trong ba phần nói trên, hai hần sau được coi là chủ chốt làm nên xương thịt và linh hồn của phóng sự. Dạng kết cấu ba phần như trên của phóng sự không khác lắm so với kết cấu của một số thể loại khác, nhưng nhìn một cách tổng quát, kết cấu sẽ làm một mô hình cơ bản của thể loại phóng sự. Tuy nhiên, trong bất cứ tác phẩm phóng sự nào, dấu ấn cá nhân cũng được thể hiện đậm nét, làm nên tính độc đáo của thể loại báo chí này. Nhìn chung, khi làm phóng sự tác giả cần chú ý những điểm lớn sau đây: - Trên cơ sở trình bày những diễn biến cụ thể, cần nêu bật được mâu thẫn đã và đang tác động vào cuộc sống khách quan. Khi trình bày được những mâu thuẫn cần chú ý thuyết minh bằng những tài liệu cụ thể, tránh lặp lại những từ ngữ khái quát gây không khí nặng nề khô khan, khó thuyết phục kiểu lặp lại năm bảy lượt những từ quá sáo như: “anh dũng” , “tuyệt vời”, “hào hùng”…. - Nêu bật những nguyên nhân, những yếu tố tác động đến sự nảy sinh mâu thuẫn và những chủ trương giải quyết mâu thuẫn. - Sự kiện cần được thể hiện mạch lạc; biến cố cần được thể hiện rõ ràng, chặt chẽ. Chi tiết được sử dụng trong phóng sự cần phải được cấu tạo bởi những thành phần cơ bản của cốt truyện. Sau mở đầu, thân bài sẽ là phần trình bày các biến cố nối tiếp theo một chủ đề nhất định, rồi phát triển tập trung đến đỉnh cao và kết thúc. Ngoài ra, nếu trình bày thân bài theo dạng cốt truyện, tác giả cần chú ý đề cập tới tính cách của nhân vật, nhất là những nhân vật trung tâm. Trong phóng sự, người viết có thể sử dụng ngôn ngữ ở nhiều góc độ khác nhau để biểu đạt nội dung ngay cả tiếng địa phương hoặc ngôn ngữ cỗ cũng như các thuật ngữ khoa học, nhưng không vì thế mà tác giả sử dụng tuỳ tiện, thiếu chọn lọc, làm đảo lộn qui luật ngữ pháp của ngôn ngữ hoặc làm lu mờ mất phong cách dân tộc. Từ thực tế đó, việc sử dụng ngôn ngữ phóng sự cần chú ý mấy vấn đề sau: - Người viết phải có kiến thức và sự am hiểu nhất định về lĩnh vực, đề tài mình đang thể hiện, ví dụ; kinh tế, chính trị, văn hoá xã hộ; qua cuộc sống thực tế tìm tòi, tích luỹ kinh nghiệm để biểu hiện sao cho công chúng hiểu được sự thật, đồng thời cảm thụ sâu sắc tính tư tưởng của tác phẩm phóng sự. - Mục đích của phóng sự là cung cấp cho công chúng những tri thức phong phú, đầy đủ, chính xác, để họ có thể nhận thức, đánh giá đúng người và việc mà họ đang theo dõi. Vì thế, người viết phóng sự cần biết sử dụng một số phương tiện biểu đạt của văn học như các biện pháp tu từ, ngôn ngữ giàu hìn ảnh, hướng vào nội tâm của nhân vật để nâng cao của tác phẩm. - Khai thác tính hình tượng và tính chính luận của ngôn ngữ. Tính hình tượng của ngôn ngữ rất dồi dào. Nó giúp cho người đọc cảm nhận được bức tranh sinh động của cuộc sống và hình dung được hoàn cảnh như chính mắt họ chứng kiến. - Ngôn ngữ trong phóng sự mang tính nghệ thuật- chính luận sâu sắc, nó có khả năng hỗ trợ cho bài viết thêm sức thuyết phục khi sự thật được trình bày. * Ngôn ngữ tác giả: Trong phóng sự, cái tôi – tác giả là người dẫn chuyện, người trình bày, lý giải; người khâu nối những dữ kiện mà tác phẩm đề cập với công chúng tiếp nhận luôn có cảm giác tác giả có mặt trong từng chi tiết nhỏ nhất của tác phẩm. Khi trình bày và thẩm định hiện thực, “cái tôi” trần thuật – tác giả của phóng sự mặc dù luôn tỏ ra khách quan với công chúng tiếp nhận và khách quan, bình đẳng ngay cả với hiện thực mà nó phản ánh nhưng phải tạo được sự đồng cảm với “cái ta” – công chúng tiếp nhận. Để làm được điều đó, tác giả phải dũng cảm chỉ ra sự thật, bênh vực sự thật và sự thật đó phải phù hợp với những lợi ích của đất nước, cộng đồng. Một phóng sự mà tác giả không đủ khả năng thẩm định hoặc thẩm định méo mó cái hiện thực mà anh ta đem đến cho công chúng thì không những không tạo ra sự hưởng ứng mà còn khiến công chúng nghi ngờ tài năng và sự trung thực của chính tác giả. Ở khía cạnh khác “cái tôi” trần thuật còn góp phần tạo ra giọng điệu của tác phẩm. Xuất phát từ đối tượng mà tác phẩm đề cập, giọng điệu trong phóng sự rất sinh động. Có khi nghiêm túc, lý lẽ, hài hước, châm biếm và có khi lại tràn đầy cảm xúc. Giọng điệu phong phú cùng với nghệ thuật dẫn chuyện, trình bày chi tiết và xây dựng lý lẽ, nghệ thuật miêu tả, đặc tả khác phác hoạ chân dung… khiến cho phóng sự có đầy đủ khả năng phản ánh hiện thực trong nhiều tình huống khác nhau. Cấu trúc ngôn ngữ trong tác phẩm phóng sự đó là dạng cấu trúc bởi những đối thoại liên tiếp giữa tác giả và nhân vật, giữa tác giả và người đọc. Trên cơ sở đặc điểm ngôn ngữ của các thể loại khác, tác giả có thể tạo ra cho tác phẩm phóng sự của mình một hình hài khác lạ để trình bày một cách trung thực, xác thực về hiện thực dưới hình thức sinh động, hấp dẫn. Trong phóng sự “Tôi đi bán tôi” của Huỳnh Dũng Nhân, ngôn ngữ tác giả được thể hiện ở ngôi thứ nhất: “Tôi dừng xe cách chợ người Giảng Võ (Hà Nội) một quãng, suy tính mãi xem làm thế nào hoà nhập với họ trong vai cửu vạn. Nhiều bài báo đã viết về chợ người này nhưng tôi vẫn muốn viết thêm viết nữa”. * Ngôn ngữ nhân vật: Trong phóng sự, ngôn ngữ nhân vật thường được xuất hiện xen kẽ với “cái tôi” trần thuật của tác giả. Ngôn ngữ nhân vật được tác giả vận dụng vào những trường hợp như khi cần nhấn mạnh hay khẳng định một cách khách quan về sự kiện chung hay từng chi tiết có ý nghĩa quan trọng đối với chủ đề bài viết. Có khi thay lời tác giả nói chuyện, tâm sự với công chúng, làm cho sự kiện hoặc nhân vật tiếp xúc với bạn đọc một cách tự nhiên, gần gũi hơn. Ví dụ, trong “Kỹ nghệ lấy Tây”, Vũ Trọng Phụng đối thoại với bà hàng nước mang tính tự sự. Bà kể một cách ngắn gọn nhưng khái quát chuyện thiếu nữ Hà thành lấy Tây, rồi bà đánh giá: “Rõ khốn nạn. Tài có, sắc có, chữ nghĩa cũng có mà thế đấy ”. Đối với những trường hợp khi sự kiện đã trôi qua hoặc do tác giả chọn góc đứng gián tiếp, người viết c ó thể dùng hoàn toàn bằng ngôn ngữ nhân vật dưới hình thức “theo lời kể của…” hoặc “ghi theo lời kể…”. Tất nhiên, tác giả phải là người sắp xếp, chọn lọc chi tiết và trình bày lại sự kiện bằng tiếng nói giọng điệu của nhân vật. Trong phóng sự ngoài tít chính còn có tít phụ. Tít chính là phần nêu vấn đề – tên gọi của bài báo. Còn tít phụ thuộc về phần diễn giải vấn đề. Tuỳ thuộc vào nội dung tác phẩm để tác giả xây dựng các tít. Các tít chính và tít phụ được các tác giả chú ý cọn lựa cách đặt thích hợp nhất. Tít phải đảm bảo được các yêu cầu: ngắn gọn, súc tích, nêu được tinh thần của bài. Tít chính ngoài chức năng giới thiệu cốt lõi vấn đề được đề cập còn phải có sức hấp dẫn người đọc. Vì thế, không phải không có lý khi nhiều người nói rằng: rút tít thật không đơn giản chút nào. Tít chính có nhiều loại: Có loại giới thiệu khái quát và đầy đủ toàn bộ vấn đề sẽ nêu trong bài như: Hà Nội bước qua thiên niên kỷ (Báo Lao động, thứ ba 12/10/1993), Seoul-Kham xa ham ni ta ( Báo Lao động chủ nhật 5/12/1993), Xót xa chiếu đất màn trời (Báo Tin tức, thứ năm 15/8/2002, số1025), Bên dòng Krông Ana (Báo Lao động, thứ năm 17/8/1995). Loại tít này không hàm chứa thông tin cao, người đọc có thể nhận dạng được ngay vấn đề cần nêu trong phóng sự. Loại tít mở thường nêu một vế dang dở của vấn đề. Người đọc chưa thể biết ngay loại thông tin sẽ được đề cập đến là gì. Loại tít này không có ưu điểm là thâu tóm được cốt lõi của vấn đề nhưng lại có ưu điểm gợi trí tò mò của người đọc. Như khi ta đọc tít Thầy và trò thời nay ( Đỗ Doãn Hoàng, Báo Hà Nội mới 1/1/1995), Bắc Ninh còn đó nỗi buồn (Trong Thị Kim Dung, Báo Lao động 23/9/1996). Dạng tít mở thường khiến cho người đọc phải theo dõi khám phá rồi chính nội dung của phóng sự đó sẽ cắt nghĩa cho tít bài. Loại tít dùng ẩn dụ, dùng những sự kiện, sự việc, nhân vật có tính tượng trưng cũng là một loại được sử dụng nhiều lần trong phóng sự. Loại tít này đòi hỏi người đọc phải có khái niệm và ý nghĩa của hình tượng đó. Ví dụ như: Tố Như ơi, Lệ chảy quanh…( Phan Đăng Sơn, Báo Lao động 23/12/1993). Hay tí phóng sự Cao Bằng mùa hạt dẻ (Huỳnh Dũng Nhân) không chỉ nói về mùa hạt dẻ ở Cao Bằng mà còn ngụ ý một Cao Bằng có tiềm năng nhưng vẫn ngủ yên như cô công chúa ngủ trong rừng, tác giả ước mìnhcó ba hạt dẻ của cô lọ lem để ước cho Cao Bằng “tỉnh giấc”… Cách đặt tít theo lối ẩn dụ có ưu điểm là tính hình tượng cao và tạo ra sự mềm mại uyển chuyển trong dòng tít vốn rất tiết kiệm về số lượng từ. Cách đặt tít báo hai vế bổ sung về nghĩa cũng hay được sử dụng. Thường vế đầu các tít này là nêu hiện tợng còn vế sau là tính chất của hiện tượng đó. Như tít phóng sự Phục vụ tới tận nhà - tệ nạn mới ở nông thôn Nam Bộ ( Sáu Nghệ, Nghệ, Con đường lắm nỗi gian truân…( Nguyễn Đình Chúc, Báo Tiền phong 15/3/1994). Cách đặt tít này có ưu điểm trình bày dứt khoát quan điểm của tác giả cũng như tính chất của vấn đề sẽ được diễn giải. Tít phóng sự cũng như nhiều tít các thể loại báo chí khác có thể là một câu hỏi đầy đủ, hay chỉ là một con số, một mệnh đề nh Bất ngờ cá kiểng ( Thu Thủy, Báo lao động 30/7/1995), Vợ Nhật ( Xuân Yên – Báo Lao động 25/11/1994), Ác và hướng thiện ( Lê Cảnh Nhạc, Báo Tiềnphong 17/8/1994). Khác với các tít chính nhằm hấp dẫn hay cung cấp cho người đọc một trong toàn bộ các khía cạnh vấn đề cần nêu tì tít phụ lại có chức năng chỉ ra một khía cạnh trong toàn bộ vấn đề được đề cập. Tít phụ thường xuất hiện ở những phóng sự có nhiều luận điểm nhỏ. Tít phụ làm nhiệm vụ phân chia từng luận điểm khác nhau. Tít phụ giới thiệu khái quát nội dung ấy đều có chủ đề của những phần nhỏ tạo nên chủ đề chung của toàn tác phẩm. Tuy nhiên, một phóng sự không nhất thiết buộc phải có tít phụ, nhưng nếu bài viết có dụng ý lớn thì nên có tít phụ vì nó làm tăng thêm phần hấp dẫn. Một bài có thể có một hay nhiều tít phụ. Nhưng cần tránh tình trạng chia nhỏ bài thành nhiều tít phụ vụn vặt sẽ làm mất tính tập trung. Trong một phóng sự có từ hai đến bốn tít phụ là hợp lý nhất. Trong từng phần diễn giải sau tít phụ tác giả có thể nêu ngay nhận xét, kết luận của mình. Ảnh minh hoạ trong phóng sự có vai trò quan trọng giúp tô đậm chủ đề, tăng thêm tính hấp dẫn, làm cho người đọc dễ dàng hình dung sự kiện, sự việc, nhânhiệm vụật được nội dung bài viết đề cập tới. Trong báo chí hiện đại, ảnh của phóng sự thờng do chính tác giả bài viết chụp. Điều này càng làm công chúng tin tưởng ở nội dung bài viết hơn vì những bức ảnh của chính người viết khiến bạn đọc hiểu rằng tác giả đã trực tiếp thu thập thông tin ngay tại những nơi sự kiện, sự việc diễn ra. Một bài phóng sự có thể sử dụng một hoặc nhiều ảnh minh hoạ. Có thể thấy tác dụng của ảnh trong phóng sự qua một số ví dụ sau: Phóng sự “Hẻm vé số” ( Báo Nhân dân chủ nậhn 278/1995) đăng 3 ảnh ở trang một kèm theo những lời chú thích “Vài năm trở lại đây ở Thành phố Hồ Chí Minh xuất hiện nhiều khu lao động, nơi cư trú của những người đến Sài Gòn kiếm sống. Có những khu đông đến ba, bốn trăm như Lăng Cha Cả, khu lò Cốm ( Phường 17, Tân Bình), khu Tân Định hẻm 20,88 đường Kỳ Đồng… Phần đông họ là dân Quảng Ngãi, Quảng Nam, Đà Nẵng, làm nhiều công việc khác nhau: đạp xích lô, mài dao mài kéo, bán trứng cút dạo, bán vé số. Đêm đêm, những người dân tha phương trở vè nơi đó thuê một chỗ ngả lưng với cái già bèo từ 1500 đến 2000đồng/ngày”. Trong các bức ảnh trên, có những bức ảnh thể hiện cảnh bày bán vé số ở ngay trên hè phố, nhưng mỗi người lại thể hiện với một vẻ mặt khác nhau, cảnh mời mọc, tranh giành khách… Qua những bức ảnh đăng kèm trong bài phóng sự càng tăng thêm cái tính hấp dẫn cho chủ đề của bài viết. Phóng sự Ông trâu số 12 của Lưu Quang Định ( Báo Lao động số 152, thứ 4, 22/9/1999) có hai bức ảnh thể hiện cảnh chọi trâu. Bức ảnh thứ nhất thể hiện con trâu số 12 đã dành được chiến thắng trong cảnh reo hò của công chúng và bức ảnh thứ hai nói về ông Phạm Văn Căn – chủ nhân của Ông trâu số 12 – con trâu đã chiến thắng trong trận đấu ngày hôm nay. Mỗi bức ảnh thể hiện những chủ đề riêng nhưng lại tập trung thể hiện một chủ đề cụ thể; theo tục lệ chọi trâu, con nào chiến thắng thì phải bị hoá kiếp để làm lễ tạ Thành Hoàng. Ngoài những ảnh có nội dung sát với chủ đề của phóng sự, trong một số trường hợp người ta còn sử dụng những ảnh có tính độc lập tương đối với nội dung của bài viết nhưng lại có ý nghĩa rất lớn trong việc thể hiện chủ đề vì nó được tác giả gắn với những cảm nhận riêng của mình. Những ảnh như vậy có tác dụng như một thông tin gợi mở để người đọc suy ngẫm. Trong phóng sự Baogiờ chim đậu Phi liêng ( Huỳnh Dũng Nhân, Báo Lao động 11/1/1994) có bức ảnh chụp một gia đình người dân tộc Khơ mú. Chị vợ đang cho con bú còn người chồng giở một tập giấy cũ. Bức ảnh có phụ đề “Bằng khen và huy chương của gia đình tôi đấy…”. Nội dung cả bài báo không nhắc riêng gì đến chủ nhan của những tấm bằng khen hay huy chương đó mà chỉ nói đến sự lam lũ nghèo khổ của những người dân Phi liêng. Bức ảnh đó đã gợi cho người đọc một suy nghĩ về những con người Phi liêng trong những năm kháng chiến gian khổ đã cùng cả dân tộc tham gia đánh giặc cứu nước nhưng hiện nay vẫn còn nghèo đói. Người dân Phi liêng đã góp không ít phần xương máu của mình, không lẽ chỉ được trả công bằng những chiếc huân chương hay bằng khen hay sao? Một câu hỏi đặt ra chúng ta phải làm gì để đồng bào dân tộc nơi đây đỡ khổ? Phóng sự là một thể tài báo chí quan trọng nhất với khả năng thông tin thời sự về người thật việc thật một cách sâu sắc trong quá trình diễn iến. Vừa thông tin sự kiện, phóng sự còn có khả năng thông tin lý lẽ, thông tin thẩm mỹ. Chính sự kết hợp giữa các yếu tố đó đã tạo cho phóng sự một khả năng riêng trong việc phản ánh hiện thực, nó có thể thoả mãn nhu cầu hiểu biết và khám phá hiện thực của công chúng. Thông qua vai trò của cái tôi trần thuật – tác giả - nhân chứng, tác phẩm phóng sự ngoài việc trình bày hiện thực còn giải đáp những vấn đề hiện thực đặt ra. Phóng sự thường xuất hiện vào những thời điểm cuộc sống đang có những chuyển biến mạnh mẽ. Nó đề cập đến những sự kiện, tình huống, hoàn cảnh điển hình đang được đông đảo quần chúng quan tâm. Đây là một thể loại đòi hỏi tác giả phải có những kiến thức sâu rộng và giác quan nhạy bén để nắm bắt khám phá hiện thực, đồng thời phải có bản lĩnh ngoan cường trong nghề nghiệp, mong muốn tìm hiểu, khám phá và khả năng phân tích thực tế. Phóng sự không chỉ dừng lại ở mức thông tin cho công chúng về sự việc, sự kiện đang diễn ra trong hiện thực khách quan mà nó còn có trách nhiệm thức tỉnh bạn đọc về những vấn đề cần giải quyết trong cuộc sống. Với tư cách là thể loại hạt nhân trong các thể ký báo chí, phóng sự đã và đang góp phần quan trọng trong việc phản ánh hiện thực. Đây cũng là thể loại tạo điều kiện để những cây bút tài năng phát huy sở trường của mình. Bài phóng sự minh họa: “NGUY HIỂM BỘT NGỌT “GIẢ””  Giả rẻ chỉ bằng 1/2 hoặc 2/3 giá bột ngọt của các hãng tên tuổi trên thị trường, khoác lên mình đủ thứ nhãn mác, bột ngọt “giả” hiện đang là lựa chọn số một của nhiều quán ăn, nhà hàng trên địa bàn Hà Nội. Song ít ai biết rằng hàng ngày họ vẫn đang sử dụng một loại gia vị có thể gây nguy hại đến sức khỏe. Rối ren nhãn mác, nhập nhèm giá cả. Tại một ki-ốt tỏng chợ Đồng Xuân. Người bán hàng khá nhiệt tình lúi húi trong gầm quầy hàng rồi lôi ra những gói bột ngọt đóng sẵn trong túi ni lông trắng tinh. Khi được hỏi sao không có nhãn mác, chị này mau miệng: “Đây là bột ngọt (hay còn gọi là mì chính cơm) của một hãng có tên tuổi ở Việt Nam đóng trong một bao lớn với trọng lượng 25kg. Nhưng để tiện cho người sử dụng, tôi đã chia nhỏ thành 1kg/gói và bán với giá 22.000 đồng/kg, nếu mua nhiều khách hàng sẽ được giảm giá”. Người bán hàng còn giải thích thêm vì không mất tiền bao bì nên mới có giá như vậy. Theo chị đây là hàng “xịn” 100% và sẵn sàng cung cấp nhãn mác của bất kỳ hãng bột ngọt nào nếu khách hàng yêu cầu. Dạo qua các chợ tủng tâm như chợ Hôm - Đức Viên, chợ HàngDa, chợ Hàng Bè, chợ Kim Liên… chúng tôi dễ dàng nhận thấy nhiều loại bột ngọt được chủ của hãng tự đóng gói và khoác lên đủ thứ nhãn mác từ các nước Trung Quốc, Singapore, Malaysia… đến những hãng có tên tuổi như: Vedan Ajinomoto, Miwon… Những loại bột ngọt ngày hầu hết được bày bán công khai. Khách hàng dễ dàng mua với số lượng lớn. Loại bột ngọt này còn được phần lớn các quán ăn trên địa bàn Hà Nội sử dụng vì giá cả rẻ hơn rất nhiều với loại bột ngọt có thương hiệu. Ví dụ như: bột ngọt Ajinomoto 454g có giá 14.500 đồng, vedan 454g có giá 13.000 đồng… trong khi bột ngọt không nhãn mác giá 22.000 đồng/kg. Vì vậy nó chính là sự lựa chọn cho những người bán hàng vì giá… rẻ (!?). Chị Vũ Thị Lan - chủ một cửa hàng ăn trên phố Hang Da không ngại ngân cho biết : “Loại bột ngọt này có vị ngọt đậm, giá lại rẻ hơn những loại bột ngọt có thương hiệu trên thị trường. Chẳng riêng gì tôi mà nhiều cửa hàng ăn cũng dùng loại bột ngọt này…!” Ảnh hưởng đến sức khỏe. Các bác sĩ ở Trung tâm chống độc Bệnh viện Bạch Mai - Hà Nội cảnh báo: Sử dụng bột ngọt không rõ nguồn gốc là nguyên nhân của rất nhiều trường hợp bệnh nhân phải rửa ruột vì ngộ độc. Với những người quá nhạy cảm hay bị dị ứng với bột ngọt thì chất làm gia tăng “ngon miệng” này cũng có thể dẫn đến những biểu hiện ngộ độc cấp tỉnh như: đau đầu, chóng mặt, buồn nôn. Đây chỉ là dấu hiệu bề nổi, còn phần chìm bên trong là ngộ độc mãn tính, có thể tích tụ lâu ngày trong cơ thể gây ra các bệnh: ung thư, đần độn, giảm trí lực… Hơn nữa, qúa trình sang bao bột ngọt bằng phương pháp thủ công của những người bán hàng không đảm bảo các yêu cầu về vệ sinh an toàn thực phẩm và ai dám chắc rằng họ có pha trộn thêm một số tạp chất nào đó để tăng thêm lợi nhuận hay không?! Ông Lê Mạnh Hùng - cán bộ đội QLTT số 14 - Chi cục Quản lý thị trường Hà Nội cho biết: “Chúng tôi đã nhiều lần kiểm tra và thu giữ số lượng lớn bột ngọt không rõ nguồn gốc này. Tuy nhiên để kiểm soát và xử lý triệt để là rất khó vì đa phần các chủ kinh doanh đóng thành gói nhỏ lẻ khiến các cơ quan chức năng khó phát hiện”. Về vấn đề này, ông Trần Quốc Tuấn - Phó Cục trưởng cục Quản lý chất lượng hàng hóa thuộc Tổng cục tiêu chuẩn Đo lường chất lượng (Bộ Khoa học và Công nghệ) thông tin thêm “Thông thường các doanh nghiệp sản xuất tự công bố chất lượng, nộp cho các Chi cục Tiêu chuẩn đo lường chất lượng địa phương và các cơ quan Nhà nước sẽ kiểm tra, giám sát dựa trên những tiêu chuẩn đó. Vừa rồi, Cục cũng đã có văn bản chỉ đạo, đôn đốc các Chi cục địa phương kiểm tra chặt chẽ hơn về vấn đề này và trong thời gian tới sẽ có kết quả. Tuy vậy, bột ngọt không chi nhãn hàng hóa, chất lượng, khối lượng, nguồn gốc… được bày bán trên thị trường hiện nay là vi phạm về quy chế ghi nhãn hàng hóa và phải có cơ quan kiểm định để kiểm tra chất lượng của loại hàng hóa này”. Bên cạnh đó, cơ quan chức năng cũng khuyến cao người tiêu dùng không nên ham rẻ mà sử dụng những loại hàng hóa không rõ nguồn gốc để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe. MỤC LỤC