Tiểu luận Cái chết trong quan niệm của người Arem

CAÏI CHÃÚT TRONG QUAN NIÃÛM CUÍA NGÆÅÌI AREM - TRÁÖN ÂÇNH HÀÒNG(*) I. VAÌI NEÏT VÃÖ CÄÜNG ÂÄÖNG AREM TAÛI VIÃÛT NAM Trãn danh muûc thäúng kã nhaì næåïc Viãût Nam, ngæåìi Arem âæåüc xem nhæ laì nhoïm âëa phæång cuía ngæåìi Chæït noïi ngän ngæî Viãût - Mæåìng (bao gäöm ngæåìi Saïch, Maìy, Maî Liãöng, Ruûc, Arem). Ngæåìi Arem säúng táûp trung åí xaî Tán Traûch, trong mäüt baín duy nháút, tãn goüi træåïc âáy laì baín Taì Reït, nay thæåìng goüi laì baín 391. Trong âëa baìn tènh Quaíng Bçnh, tæì thë tráún Hoaìn Laîo (huyãûn lyñ Bäú Traûch) theo âæåìng 2 lãn âãún Phong Nha, cuîng laì nåi coï âëa danh lëch sæí bãún phaì Xuán Sån. Tæì Xuán Sån theo âæåìng 20 lãn âãún km 37, coï thãø vaìo âãún Tán Traûch theo hai con âæåìng: [1] reî phaíi men theo âæåìng moìn âi tàõt vaìo khoaíng hån hai tiãúng âäöng häö âi bäü; hoàûc [2] tæì km 37 âi tiãúp âãún km 39, coï con âæåìng chênh âi vaìo baín vaì nãúu âi bäü, cuîng máút khoaíng hai tiãúng. Hiãûn nay, con âæåìng naìy âaî âæåüc náng cáúp, ä tä coï thãø vaìo âãún táûn baín. Theo doîi quaï trçnh tuû cæ trong máúy mæåi nàm tråí laûi, coï thãø tháúy ngæåìi Arem cæ truï åí phêa cæûc Táy vaì laì phêa Nam cuía âëa baìn caïc nhoïm thiãøu säú noïi ngän ngæî Viãût - Mæåìng åí Quaíng Bçnh. Quaï trçnh âënh canh âënh cæ vaì tçnh hçnh dán säú cuía hoü cuîng coï nhiãöu biãún âäüng2: (*) Nghiãn cæïu viãn - Phán viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût miãön Trung taûi Thaình phäú Huãú. 1 Tæïc laì åí km 39 cuía âæåìng 20: âi tæì Xuán Sån lãn, caïch Phong Nha 3km laì km säú 0. 2 Coï leî, såí dé dán säú Arem coï sæû biãún thiãn roî rãût nhæ váûy laì båíi ngoaìi taïc âäüng maûnh meî cuía caïc biãún cäú lëch sæí xaî häüi, caïc cuäüc âiãöu tra qua caïc thåìi kyì cuía caïc taïc giaí cuîng khäng thäúng nháút tiãu chê phán âënh thaình pháön nhoïm ngæåìi, chæa khaío saït hãút mäüt caïch âáöy âuí âëa baìn cæ truï cuía hoü, âaïng chuï yï laì tçnh traûng kãút håüp hän nhán giæîa caïc nhoïm täüc ngæåìi. DIÃÙN TRÇNH ÂËA ÂIÃØM CÆ TRUÏ CUÍA NGÆÅÌI AREM [1956 - 2003] Thåìi âiãøm Âëa âiãøm Säú dán Nàm 1956 Caïc hang âaï trãn âëa baìn tæì Phong Nha lãn âãún Thæåüng Traûch Khäng roî. Nàm 1961 Xaî Tán Traûch <100 ngæåìi Nhæîng nàm sau Säú låïn bë chãút do chiãún tranh, coìn laûi säúng taín maïc trong ræìng Khäng roî (3) Nàm 1981 Hung Va (Tán Traûch) 72ngæåìi/16noïc Baín Ban (Thæåüng Traûch) 06 ngæåìi. Nàm 1983 Chuyãøn ra khu væûc km12 cuía âæåìng 20 74 ngæåìi. Nàm 1985 Nhæ trãn 76 ngæåìi. Nàm 1990 Khäng säúng táûp trung åí âoï næîa maì âaî taín ra khàõp nåi trong ræìng. Mäüt säú låïn táûp trung åí Hung Va 56 ngæåìi 5/1991 Vuìng suäúi Tho Âuîa 18 ngæåìi/5 nhaì Vuìng Bung Cuì 14 ngæåìi/4 nhaì Raíi raïc åí hung Va, Baín Ban... 14 (täøng:46 ngæåìi). 12/1993 Âaî táûp trung vãö baín 39 83ngæåìi/23 nhaì (4) 12/1994 Nhæ trãn 113 ngæåìi (5) Nàm 2003 Nhæ trãn 182ngæåìi/37häü (6) (3) Nguyãùn Bçnh: Så læåüc giåïi thiãûu caïc dán täüc åí miãön nuïi Quaíng Bçnh - Dán täüc Arem. Táûp san Dán täüc, säú 24, Haì Näüi, 1961, trang 35. (4) So saïnh trong khoaíng 35 nàm, giaím khoaíng 17 ngæåìi =17% (Tráön Trê Doîi, Thæûc traûng kinh tãú vaì vàn hoïa cuía ba nhoïm täüc ngæåìi âang coï nguy cå bë biãún máút. Nxb. Vàn hoïa Dán täüc, Haì Näüi, 1995). (5) Trong säú 29 häü dán säúng åí Tán Traûch, coï 13 häü thuáön Arem, 08 häü chäöng Arem våü Makoong, 01 häü chäöng Arem våü Saïch vaì 07 häü thuáön Makoong. Säú ngæåìi Arem tênh ra (kãø caí con caïi cuía nhæîng ngæåìi chäöng Arem) täøng cäüng chè coï 77 ngæåìi (Lám Baï Nam: Âäi neït vãö ngæåìi Arem åí miãön Táy huyãûn Bäú Traûch tènh Quaíng Bçnh. Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 2/1996, trang 50). (6) Trong säú âoï coï 01 ngæåìi Kinh (laìm dáu), 10 ngæåìi Ván Kiãöu (01 laìm dáu, 01 häü 9 ngæåìi), 40 ngæåìi Makoong (27 ngæåìi/7 häü Makoong, 05 häü chäöng Makoong láúy våü Arem). Nhæ váûy, thæûc tãú säú ngæåìi Arem (kãø caí con caïi âæåüc tênh theo doìng cha laì Arem) hiãûn nay åí Tán Traûch chè 131 ngæåìi (Säú liãûu cuía UBND xaî Tán Traûch cuäúi nàm 2002). DIÃÙN TRÇNH DÁN SÄÚ AREM Nàm 1956 1961 1981 1983 1985 1990 1991 1993 1994 2002 Dán säú ... <100 78 74 76 56 46 83 77 131 Chuïng täi chæa coï dëp khaío saït thæûc tãú taûi nhæîng âëa baìn sinh säúng træåïc âáy cuía ngæåìi Arem. Tuy nhiãn åí âëa âiãøm hiãûn taûi, kãút quaí thàm doì cho tháúy âiãöu kiãûn säúng cuía âäöng baìo noïi chung coìn ráút khoï khàn. Xeït trong täøng thãø âëa hçnh âëa maûo åí âáy thç baín 39 laì mäüt thung luîng tæång âäúi heûp, xung quanh âæåüc bao boüc båíi nhiãöu nuïi cao dæûng âæïng. Quan hãû giao læu cuía hoü våïi bãn ngoaìi, duy nháút chè thæûc hiãûn âæåüc qua con âæåìng nhoí ra âæåìng 20. Coï thãø hçnh dung âëa baìn cuía baín 39 nhæ mäüt mä hçnh thu nhoí cuía sæåìn Âäng Træåìng Sån båíi ba nãúp gáúp cuía âëa hçnh: [1] nåi cæ truï, [2] khu væûc nhaì choìi canh taïc vaì [3] ruûc næåïc, tæïc khe Caì rooìng. TRÀÕC DIÃÛN ÂËA HÇNH BAÍN 39 Ngoaìi ra, theo säú liãûu âiãöu tra thæûc tãú cuía chuïng täi cuîng nhæ trong Niãn giaïm thäúng kã huyãûn Bäú Traûch, huyãûn Minh Hoïa nàm 2002 thç hiãûn nay coï 02 ngæåìi Arem säúng åí Thæåüng Traûch vaì 78 ngæåìi âæåüc gäüp xãúp chung vaìo nhoïm Thäø - Arem åí Minh Hoïa. 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 1956 1961 1981 1983 1985 1990 1991 1993 1994 2002 Dán säú 3 1 2 B Tæì khu cæ truï, men theo âæåìng moìn ven triãön nuïi âi bäü xuäúng khoaíng hai giåì seî âãún khu canh taïc - nåi coï 12 riu-àm-roop (nhaì choìi åí ráùy 1) vaì khu saín xuáút naìy keïo daìi xuäúng âãún táûn ruûc næåïc. Våïi diãûn têch khoaíng hån 18ha, hoaìn toaìn khäng coï ruäüng næåïc, ngæåìi Arem chè canh taïc næång ráùy våïi caïc giäúng læång thæûc chênh nhæ sau: Stt Læång thæûc Quy trçnh canh taïc 1 Luïa (A looï) Mäùi nàm mäüt vuû, bàõt âáöu tæì thaïng tæ, thu hoaûch vaìo thaïng 8 vaì thaïng 9. 2 Ngä (Po) Mäùi nàm mäüt vuû, bàõt âáöu tæì thaïng 12, thu hoaûch vaìo thaïng 4 vaì thaïng 5. 3 Sàõn (Lãö- ràõng) Träöng tæì thaïng 1, thaïng 2 vaì háöu nhæ âæåüc thu hoaûch quanh nàm Khaïi niãûm kinh tãú saín xuáút åí âáy theo chuïng täi, coìn ráút loíng leío båíi ngoaìi kinh tãú næång ráùy, våïi hãû cáy læång thæûc thæûc pháøm càn baín nhæ âaî âãö cáûp, ngæåìi Arem khäng chuï troüng phaït triãøn vuìng träöng troüt láùn chuíng loaûi nuäi träöng kãø caí trong yï nghé cuía ngæåìi dán. Tæì ngaìy âæåüc âënh cæ, ngæåìi Arem coï mäüt khuän viãn nhaì, âæåüc goüi laì væåìn, haìng raìo chuí yãúu váùn laì tæû nhiãn vaì åí âoï, ngæåìi ta chè träöng mäüt êt cáy thuäúc laï duìng âãø huït; mäüt säú loaìi cáy nhæ cam, chuäúi trong chæång trçnh khuyãún näng váùn tiãúp tuûc âæåüc tiãún haình nhæng hiãûu quaí váùn chæa thuyãút phuûc âæåüc hoü. Ngoaìi ra, caïc loaìi gia suïc gia cáöm nhæ choï (a chooî), låün (cuîl), boì (bäö), gaì (la keîh), cuîng chè âæåüc chàn thaí rong mäüt caïch tæû do 2. Ngay caí yï thæïc såí hæîu váût nuäi täön taûi mäüt caïch måì nhaût thç khoï coï thãø thuyãút minh ràòng nhæîng váût nuäi âaî coï tæì láu âåìi åí cäüng âäöng Arem båíi chuïng täi âaî gàûp nhiãöu træåìng håüp hoü coìn khäng biãút nhæîng con gaì träúng låïn cuía mçnh, tháûm chê boì nuäi trong chæång trçnh dæû aïn phaíi âaïnh säú thæï tæû måïi biãút. Trong luïc nãön kinh tãú saín xuáút âang trong quaï trçnh thuyãút phuûc æu thãú cuía mçnh trong loìng âäöng baìo, thç thoïi quen tæì nãön kinh tãú tæû nhiãn laûi chëu nhiãöu sæû haûn chãú båíi chæång trçnh baío vãû caïc nguäön lám saín cuía Ræìng quäúc gia Phong Nha - Keî Baìng, cho nãn cuäüc säúng cuía âäöng baìo hiãûn naìy chuí yãúu lãû thuäüc vaìo caïc chæång trçnh dæû aïn âënh canh âënh cæ cuía nhaì næåïc bàòng caïc phæång thæïc taìi tråü vaì cung cáúp nhu cáöu træûc tiãúp, caí trãn thæûc tãú láùn trong nháûn thæïc. Ngoaìi thåìi gian lãn ráùy, pháön låïn ngæåìi Arem thæåìng uäúng ræåüu vaì huït thuäúc nhiãöu, âåìi säúng tinh tháön åí cäüng âäöngnãúu khäng thæûc sæû säúng cuìng thç thæûc khoï nháûn ra. Âiãöu laìm chuïng täi bàn khoàn khäng sao lyï giaíi âæåüc laì taûi sao trãn mäüt nãön taíng kinh tãú vaì tiãûn nghi sinh hoaût âån giaín nhæ váûy maì laûi täön taûi mäüt hãû thäúng lãù nghi, quan niãûm nhán sinh vaì thãú giåïi chàût cheî âãún phæïc taûp, âàûc biãût laì hãû thäúng 1 Ngæåìi Makoong cáûn cæ (åí xaî Thæåüng Traûch) cuîng coï loaûi hçnh kiãún truïc tæång tæû, âæåüc goüi laì âung-xu. 2 Tháûm chê sán chåi cuía treí em - nåi häüi hoüp cuía dán baín hay dæåïi nhaì saìn cuîng laì chuäöng boì, chàn thaí låün, gaì... lãù tiãút liãn quan âãún caïi chãút. Tæì nhæîng âàûc âiãøm nãu trãn, chuïng täi thæí lyï giaíi nguyãn nhán vaì caïc mäúi liãn hãû xung quanh váún âãö naìy. II. Caïi chãút trong quan niãûm cuía ngæåìi Arem: II. 1. Quan niãûm cuía ngæåìi Arem vãö con ngæåìi vaì thãú giåïi: Træåïc hãút, ngæåìi Arem cho ràòng con ngæåìi vaì vaûn váût âãöu coï hai pháön: HÄÖN vaì XAÏC, tæïc cuîng thuäüc quan niãûm vãö vaûn váût hæîu linh âãø taûo nãn thãú giåïi. Cuû thãø laì con ngæåìi (lu cuäöi) khi säúng, ngoaìi pháön cå thãø XAÏC thët (âæåüc âënh danh âáöy âuí cho tæìng bäü pháûn riãng biãût nhæ å cå liãúc [traïn], muì màût [màût] mt'ræûp [ngæûc], chçnh [chán], thi-u-i [tay]v.v...), coìn coï yãúu täú LINH HÄÖN ngæû trë vaì âiãöu khiãøn moüi hoaût âäüng säúng maì ngæåìi ta cuîng goüi laì P'CHÊT (ma). Cuäüc âåìi con ngæåìi âæåüc giåïi haûn trong quaï trçnh säúng, bàõt âáöu tæì khi âæåüc SINH RA (yoîo) vaì kãút thuïc khi CHÃÚT (chiãút). Nguäön gäúc cuía nhæîng træåìng håüp äúm âau bãûnh táût âæåüc giaíi thêch båíi sæû quáûy phaï cuía ma åí ngay caïc bäü pháûn cå thãø. Caïi chãút chênh laì thåìi âiãøm maì häön råìi khoíi xaïc, con ngæåìi khäng coìn säúng åí coîi ngæåìi maì seî sang thãú giåïi ma, maîi maîi khäng taïi sinh. Cuîng nhæ nhiãöu cäüng âäöng khaïc, ngæåìi Arem quan niãûm caïi chãút bao gäöm caí CHÃÚT TÄÚT (chiãút naîy iãm: Chãút bçnh thæåìng [giaì räöi chãút], chãút vç cäüng âäöng) vaì CHÃÚT XÁÚU (chiãút iãm: Báút âàõc kyì tæí [bãûnh táût, tai naûn]. THÃÚ GIÅÏI MA cuîng nhæ thãú giåïi ngæåìi, cuîng àn uäúng, sinh hoaût, saín xuáút, sàn bàõt... nhæng åí âoï hoaìn toaìn U TÄÚI vaì TÉNH LÀÛNG. Con ngæåìi khäng thãø nhçn tháúy vaì can thiãûp vaìo thãú giåïi ma maì ngæåüc laûi, ma luän nhçn tháúy vaì coï thãø dãù daìng laìm gç tuìy thêch, våïi âàûc âiãøm näøi báût laì ma ráút khoíe vaì laûi luän muäún giaình giáût moüi thæï våïi ngæåìi âãø âem táút caí - kãø nhán maûng - sang thãú giåïi ma. Con ngæåìi chè thæûc sæû chãút - häön lça khoíi xaïc - khi pháön xaïc âaî âæåüc màût âáút thu giæî. Ranh giåïi naìy âæåüc phán âënh khäng máúy roî raìng båíi trong cuäüc säúng, ngæåìi duy nháút coï thãø nhçn tháúy ma vaì coï phæång saïch træì yãøm, chãú ngæû ma laì THÁÖY MO (Say p'riãng) thäng qua nghi thæïc cuïng baïi, buìa chuï. Tæì âoï hoü cho ràòng chè coï caïi chãút täút måïi dãù daìng âæåüc tråí vãö truï nguû taûi CÄÜT MA cuía gia âçnh, coìn caïi chãút xáúu seî ráút khoï khàn, lang thang ngoaìi nghéa âëa, ngoaìi ræìng, trong âãm täúi mët muìng. Bao truìm lãn thãú giåïi ngæåìi vaì ma laì mäüt thãú giåïi räüng låïn âãún vä cuìng cuía caïc YAÌNG, hay coìn goüi laì CAÌMU P'CHÊT (tháön), cao nháút laì Yaìng K'låìi (tháön Tråìi), vaì sau âoï laì cuû thãø caïc Yaìng Âeer toïo (tháön khe suäúi), Yaìng Cu (tháön læía), Yaìng Âuîun (tháön nuïi), Yaìng Tàng xoïc (tháön ræìng), Yaìng Mia (tháön mæa), Yaìng K'gioîo (tháön gioï)v.v... Mäúi quan hãû giæîa thãú giåïi ngæåìi - tháön hay giæîa tháön - ma âæåüc hiãøu mäüt caïch âån giaín vaì khäng máúy raûch roìi, cuû thãø. Âiãöu coï thãø nháûn tháúy ràòng âäúi tæåüng tháön åí âáy chênh laì caím giaïc an tám cuía cäüng âäöng træåïc thãú læûc siãu nhiãn, âäúi thoaûi bçnh âàóng vaì hoaìn toaìn khäng såü sãût maì táút caí nhæîng näùi såü haîi, áu lo nhæ âãöu âaî chè daình riãng cho ma maì thäi. Pháön hæîu hçnh cuía caïc tháön biãøu hiãûn trong mäi træåìng - nguäön säúng cuía cäüng âäöng vaì quaï trçnh âäúi thoaûi åí âáy thuáön tuïy nhæ giæîa táöng trãn vaì låïp dæåïi, con ngæåìi chè cáöu an maì khäng chäúng laûi. Âiãöu âoï hoaìn toaìn ngæåüc laûi trong quan hãû giæîa ngæåìi vaì ma, con ngæåìi phaíi xáy dæûng nãn caí mäüt hãû thäúng lãù nghi, buìa chuï âáöy âuí âãún phæïc taûp âãø âæa ma täút vãö våïi gia âçnh, træì khæí vaì ngàn chàûn täúi âa moüi nguy cå ma xáúu coï thãø laìm phæång haûi âãún cäüng âäöng. Do váûy maì trong cuäüc säúng, con ngæåìi ngoaìi viãûc mæu sinh mäüt caïch thuáön tuyï laì kiãúm àn, coìn phaíi tçm moüi caïch âãø giaíi quyãút haìi hoaì mäúi quan hãû giæîa ngæåìi vaì ma, háöu mong mäüt cuäüc säúng an laình trãn tinh tháön âäúi thoaûi, bçnh âàóng thán thiãûn. Xuáút phaït tæì âoï maì chuïng täi nháûn tháúy ràòng, caïi chãút vaì nhæîng váún âãö nhán baín xung quanh noï âaî tråí thaình mäüt âiãøm täúi quan troüng trong âåìi säúng cuía ngæåìi Arem, bao gäöm caí nhæîng lãù thæïc træûc tiãúp liãn quan âãún ngæåìi chãút, nhæîng kiãng khem, sæû cáöu cuïng.v.v... II. 2. Phæång thæïc æïng xæí vaì phoìng ngæìa træåïc caïi chãút: II. 2. 1. Nghi lãù tang ma: Thãú giåïi ma âäúi våïi ngæåìi Arem cuîng tæång tæû nhæ tráön thãú, coï caí ma täút láùn ma xáúu, våïi âåìi säúng sinh hoaût khäng khaïc ngæåìi tráön nhæng laûi luän täön taûi trong u täúi, ténh làûng vaì caí trong sæû báøn thèu næîa. Âiãöu âoï cuîng coï nghéa laì âäúi våïi ngæåìi säúng, ma ráút såü læía (aïnh saïng), næåïc vaì tiãúng âäüng räün raìng. Con ngæåìi khi chãút cuîng âæåüc ngæåìi säúng âäúi âaîi bçnh âàóng nhæ moüi thaình viãn trong gia âçnh âãø mong ngæåìi ra âi âæåüc tråí thaình ma täút, khäng thaình ma xáúu tråí vãö quáúy phaï. Ngæåìi chãút âæåüc mang theo (coï thãø liãûm theo hoàûc âãø trãn huyãût mäü) mäüt pháön váût gia duûng, cäng cuû saín xuáút nhæ quáön aïo, näöi baït, cung noí.v.v...; tháûm chê táûp tuûc træåïc âáy coìn cho pheïp ngæåìi meû âang thåìi cho con T H ÁÖ N NGÆÅÌI MA MÀÛT ÂÁÚTÛ ÚÛ ÚÛ Ú buï maì chãút âæåüc mang theo luän con xuäúng mäö (â’håm mnai tip) åí khu apui (nghéa âëa). Coï yï kiãún cho ràòng khi chän, ngæåìi ta âàût mäüt hoìn âaï trãn âáöu vaì pháön cuäúi ngäi mäü âãø âaïnh dáúu. Nãúu laì âaìn äng thç thi thãø âæåüc âàût quay âáöu vãö phêa màût tråìi moüc vaì âaìn baì thç ngæåüc laûi (Tráön Trê Doîi, Tlâd, trang 42). Âiãöu naìy chuïng täi tràõc nghiãûm våïi nhiãöu ngæåìi thç kãút quaí thu âæåüc laûi khäng thäúng nháút. Theo doîi quaï trçnh thæûc hiãûn nghi lãù tang ma cuía ngæåìi Arem, coï thãø noïi pháön lãù thæïc sau khi chän måïi tháût phong phuï vaì yï nghéa, taûo nãn mäüt hãû thäúng lãù thæïc phæïc taûp, thãø hiãûn roî neït quan niãûm nhán sinh cuía cäüng âäöng. QUY TRÇNH NGHI LÃÙ TANG MA Thäng thæåìng thç táûp tuûc ngæåìi Arem quy âënh thi thãø ngæåìi chãút chè âæåüc âãø trong nhaì mäüt âãm. Sau khi chãút, häön lça khoíi xaïc, säúng váút væåíng xung quanh vaì ngæåìi ta cuîng cuïng thæïc àn cho ma. Cho duì laì laình hay dæî, âãø an toaìn tuyãût âäúi cho cäüng âäöng vãö màût tám linh, moüi caïi chãút âãöu tuán thuí quy trçnh tang ma ngàût ngheìo vaì phaíi sau khi hoaìn táút lãù âæa ma, ma täút måïi âæåüc vãö nhaì täø tiãn. Ngoaìi viãûc cuïng quaíy thæåìng xuyãn, âëa âiãøm choün huyãût mäü phaíi xa nåi cæ truï, åí bãn kia khe næåïc (cuîng tæång tæû quan niãûm cuía ngæåìi Makoong cáûn cæ) vaì âæåüc ma âäöng yï bàòng dáúu hiãûu quaí træïng gaì våî tæì tay äng cáûu neïm. Huyãût mäü åí âáy khäng âæåüc âàõp cao thaình náúm mäö nhæ ngæåìi âäöng bàòng. Sau khi chän, ngæåìi ta tiãún haình haìng loaût nghi lãù âãø haûn chãú sæû tråí laûi cuía ma xáúu khi chæa âæåüc pheïp - tæïc laì chæa hoaìn táút caïc nghi lãù. Caí âoaìn ngæåìi âæa tang tay cáöm âuäúc, gáûy gäüc, âáút âaï, bàõn tãn, la heït, âi giáût luìi vãö nhaì. Kãø tæì sau khi chän, ngæåìi ta tuyãût nhiãn khäng hãö coï chuyãûn tråí laûi thàm mäü maì gia âçnh chè choün mäüt âëa âiãøm báút kyì, cao raïo, thæåìng laì coï mäüt taíng âaï to, trãn âæåìng ra nghéa âëa nhæng phaíi ÅÍ BÃN NAÌY KHE SUÄÚI, âãø laìm baìn thåì taûm vaì tiãún haình âæa cåm cho ma liãn tuûc trong bäún ngaìy, mäùi ngaìy hai bæîa saïng, chiãöu. Lãù váût âæa cåm bao gäöm mäüt thanh cuíi chaïy, cåm, mäüt êt thæïc àn, tráöu ræåüu vaì thuäúc laï, do ngæåìi anh caí trong gia âçnh mang ra. Ngæåìi ta ngäöi xung quanh taíng âaï, baìy biãûn lãù váût vaì cuìng nhau lám rám kháún nguyãûn, måìi ma àn cåm åí âáy, âæìng vãö quáúy phaï gia âçnh vaì dán baín. Nghi thæïc åí baìn thåì taûm naìy chè tiãún haình vaì coï yï nghéa trong 4 ngaìy âæa cåm, trong thåìi âiãøm maì ma lang thang váút væåíng ngoaìi ræìng, khäng thãø vãö nhaì. Khoaíng thåìi gian 5 ngaìy âoï âãø cho häön thæûc sæû xa lça khoíi xaïc, âãø hoàûc coï thãø tråí vãö nhaì nãúu laì ma täút vaì âaî qua caïc kháu nghi lãù; hoàûc vénh viãùn âi vaìo thãú giåïi ma. Cho âãún ngaìy âæa ma, tæïc laì sau 5 ngaìy (1 ngaìy chän vaì 4 ngaìy âæa cåm), ngæåìi ta cuîng laìm lãù âæa ma (palai p’chêt) vãö nhaì, quy mä to nhoí tuyì thuäüc âiãöu kiãûn kinh tãú cuía KHÁM LIÃÛMÛÛÛ ÂÆA CÅM CHÄN CHOÜN ÜÜÜ MÄÜÜ ÜÜ ÂÆA MA TÁØY UÃÚ Ø ÚØ ÚØ Ú TRÆÌ TAÌÌ ÌÌ ÌÌ Ì gia âçnh maì coï thãø laìm boì, heo (to hoàûc nhoí) hay gaì âãø cuïng ma. Lãù váût åí âáy cuîng tæång tæû nhæ lãù âæa cåm thäng thæåìng nhæng coï thãm mäüt êt gan con váût cuïng. Âoaìn âæa ma sau pháön nghi lãù cuîng âãø laûi toaìn bäü åí baìn thåì taûm räöi tråí vãö nhaì, váùn laì ngæåìi anh trai caí cáöm âuäúc âi sau cuìng vaì âi vaìo qua läúi cæía säø ma âãø vaìo truï nguû taûi cäüt ma. Lãù cuïng ma luïc âoï laì cuïng cho caí ma måïi - ngæåìi måïi chãút vaì ma cuî, tæïc laì ma äng baì täø tiãn âaî máút træåïc âoï. Lãù váût dáng cuïng ma måïi bao gäöm mäüt êt cåm, bäü gan con váût cuïng, tráöu ræåüu vaì âeìn cáöy. Äng baïc kháún nguyãûn måìi ma måïi vãö nhaì dæû chuït lãù baûc, åí taûi cäüt ma cuìng våïi caïc ma cuî. Sau âoï âãún lãù cuïng ma cuî cuîng våïi låìi kháún tæång tæû nhæng lãù váût laì cåm vaì toaìn bäü thët con váût cuïng coìn laûi. Äng baïc kháún thäng baïo kãút quaí vaì hoíi yï kiãún ma thäng qua viãûc xin keo. Sau âoï, bæîa tiãûc linh âçnh keïo daìi maîi âãún chiãöu täúi, hãút cåm, ræåüu thët måïi thäi (7). Âiãøm âàûc biãût laì toaìn bäü nghi lãù naìy âãöu chè diãùn ra åí nhaì äng baïc, tæïc laì cuîng theo âënh chãú doìng âêch nhæ ngæåìi Viãût åí Bàõc bäü. Sau lãù âæa ma, ma måïi chênh thæïc âæåüc vãö an truï trong cäüt ma cuía gia âçnh vaì ngæåìi ta hoaìn toaìn khäng coï chuyãûn giäù kyñ hay chaûp mäü. Ma luïc naìy âaî tråí nãn gáön guîi vaì bçnh âàóng hån âäúi våïi moüi thaình viãn trong gia âçnh. Mäùi dëp trong nhaì coï viãûc vui mæìng hay âau thæång, coï khaïch hay âi ræìng kiãúm âæåüc thæï gç kha khaï, træåïc khi àn cåm, ngæåìi chuí gia âçnh thæåìng kháún måìi, âån giaín vaì thán thiãûn nhæ låìi måìi mäüt thaình viãn låïn tuäøi nháút, âaûi yï: “Häm nay nhán dëp...., coï máúy moïn àn ngon, tao måìi ma vãö àn træåïc, àn xong cæï åí yãn trãn cäüt ma, giuïp âåî caí nhaì tao laìm ráùy täút, trong nhaì khoeí maûnh, coï nhiãöu thæï...”. Nghi lãù chè diãùn ra trong vaìi phuït laì xong, vaì bæîa cåm bàõt âáöu. Qua ngaìy häm sau, tháöy mo coìn phaíi tiãún haình nghi lãù táøy ræía træì taì ma cho nhaì coï tang, cuû thãø vaì træûc tiãúp laì äng baïc. Tháöy mo duìng næåïc phun lãn âáöu ngæåìi âaûi diãûn cho gia âçnh, laìm pheïp vaì lám rám kháún nguyãûn, sau âoï duìng læåüc chaíi xua saûch moüi uãú taûp trãn ngæåìi äng, khäng cho ma ngæíi muìi láön tçm theo âãø bàõt caïc thaình viãn trong gia âçnh, gáy hoaû cho baì con dán baín. II. 2. 2. Trong âåìi säúng hàòng ngaìy: Nåi thiãng liãng nháút åí ngäi nhaì cuía ngæåìi Arem chênh laì CÄÜT MA (æîh roong p’chêt), coï nghéa laì cäüt thåì ma täø tiãn. Tuyì vaìo kiãún truïc ngäi nhaì maì cäüt ma coï thãø nàòm åí bãn phaíi hoàûc bãn traïi nhæng luän laì cäüt trong cuìng, caûnh âoï coï cæía säø chè daình riãng cho ma ra vaìo. Trãn cäüt ma, khäng âæåüc treo moïc báút cæï váût duûng gç vaì gian nhaì âoï tråí thaình (7) Luïc naìy nãúu ngæåìi chãút laì phuû næî thç âån giaín, lãù cå baín âaî xong; nhæng nãúu laì âaìn äng thç lãù cuïng seî tråí nãn ráút gay cáún. Theo phong tuûc táûp quaïn Arem, xuáút phaït tæì tuûc boí cuía - giæî cuía trong hän nhán, ngæåìi phuû næî khi chäöng chãút, trong buäøi lãù âæa ma, træåïc toaìn thãø nhaì chäöng vaì baì con dán baín, hoü coï quyãön choün læûa mäüt trong ba con âæåìng: [1] tråí vãö nhaì bäú meû âeí chè våïi duy nháút mäüt bäü quáön aïo trãn ngæåìi, âãø laûi táút caí, kãø caí âæïa con coìn nhoí cho nhaì chäöng; [2] Âæåüc láúy báút cæï mäüt ngæåìi âaìn äng naìo cuía nhaì chäöng nãúu hai ngæåìi âäöng thuáûn, cho duì âoï laì chuï baïc hay chaïu chàõt; [3] Hoü cæï åí váûy nuäi con vaì nãúu sau naìy coï ngæåìi âi hoíi, âäöng yï thç nhaì chäöng seî âæïng ra gaí baïn vaì thu laûi taìi saín nhæ laì gaí baïn mäüt âæïa con gaïi trong nhaì. Træåïc mäüt cuäüc hoüp “häüi âäöng” âáöy âuí nhæ váûy, quyãút âënh cuía ngæåìi phuû næî seî láûp tæïc âæåüc tän troüng, khäng ai coï quyãön can thiãûp. gian thiãng: chè daình tiãúp khaïch vaì phuû næî trong gia âçnh khäng âæåüc âàût chán âãún, træì baì näüi, moüi ngæåìi khi nàòm phaíi quay âáöu vãö phêa cäüt ma. Nåi cæía säø daình riãng cho ma âi vãö (ah boî), khäng ai âæåüc ngäöi, âàût chán lãn âoï. SÅ ÂÄÖ MÀÛT BÀÒNG NGÄI NHAÌ Ngoaìi ra, trong ngäi nhaì cuía ngæåìi Arem coìn coï mäüt baìn thåì khaïc duìng âãø cuïng baïi khi trong nhaì coï ngæåìi thán bë âau äúm hay tai naûn. Baìn thåì laì mäüt khuïc gäù âæåüc näúi daìi tæì maïi chaïi phêa trãn cäüt ma vaì mäùi láön cuïng, tháöy mo âàût lãn âoï mäüt hoàûc hai voìng tre âan (k’næng p’riãng) vaì vaìi caình hoa p’riãng leìo (loaìi hoa duy nháút âæåüc duìng âãø cuïng) nhæ laì váût khàõc chãú, træì yãøm taì ma, xui quáøy trong nhaì. Voìng tre naìy coï thãø âæåüc âàût láu daìi hoàûc cuîng coï thãø âäút âi ngay sau khi cuïng xong. Trong nhiãöu ngäi nhaì, chuïng täi cuîng bàõt gàûp nhiãöu caình “bç bç” âæåüc treo åí hai bãn cæía ra vaìo vaì chuí nhaì cuîng giaíi thêch våïi yï nghéa tæång tæû. Láu nay chuïng ta thæåìng laûm duûng cuûm tæì “Hæîu sinh vä dæåîng” âãø chè tçnh traûng tæí suáút ráút cao so våïi sinh suáút åí vuìng naìy. Thæûc tãú laì ngæåìi Arem, màûc duì chè åí mäüt trçnh âäü phaït triãøn kinh tãú saín xuáút âáûm cháút nguyãn thuíy nhæ váûy nhæng trong quan niãûm cuía hoü, cuîng âaî hçnh thaình nãn mäüt hãû thäúng tên ngæåîng vaì phæång thæïc æïng xæí âäüc âaïo âãø giaíi quyãút váún âãö naìy. Nhæ trãn âaî noïi, caïi chãút ráút khuíng khiãúp âäúi våïi hoü, âàûc biãût laì nhæîng caïi chãút xáúu vaì åí âáy, ngæåìi ta cuîng coï phæång thæïc täúi æu âãø chãú ngæû táút caí nhæîng taïc haûi do ma xáúu gáy ra coï thãø laìm phæång haûi âãún con ngæåìi. Âiãöu âoï coìn thãø hiãûn ráút roî trong viãûc sinh nåí cuîng nhæ nhæîng kiãng khem hay chæîa bãûnh... Trong baín thæåìng coï mäüt vaìi tháöy mo (say p’riãng, hiãûn nay laì 5 ngæåìi) haình nghãö trong vai troì laì tháöy thuäúc láùn tháöy cuïng. Ngæåìi phuû næî khi mang thai phaíi thæåìng xuyãn måìi tháöy khaïm, laìm pheïp cho thai nhi khoeí maûnh, thuáûn thai khi sinh. Âàûc biãût laì âãún khi thai nhi âæåüc khoaíng 6 - 7 thaïng, äng tháöy mo duìng mäüt quaí træïng gaì, sau khi laìm pheïp, láúy træïng âæa lãn soi vaìo buûng baì meû, qua âoï äng seî tháúy âæåüc thai nhi laì trai hay gaïi, khoeí maûnh hay khäng, khi sinh seî thuáûn hay nghëch... âãø tæì âoï äng tiãúp tuûc âiãöu trë cho Khu væûc thiãng Cäüt ma Buäöng Gian bãúp Cæía säø ma Cæía Cæía âãún khi meû troìn con vuäng. Xem ra thç thæûc laì thiãúu cå såí khoa hoüc nhæng theo kãút quaí thàm doì thç âäúi våïi ngæåìi Arem, pháön låïn hoü váùn coìn toí ra ráút tin tæåíng phæång thæïc giaíi quyãút naìy. Våïi quan âiãøm hiãûn âaûi, moüi chuyãûn âaî tråí thaình quaï laûc háûu khi tiãúp tuûc duy trç viãûc phuû næî khi sinh bë ngàn caïch åí choìi laï ngoaìi goïc væåìn, khäng ai lui tåïi ngoaìi ngæåìi chäöng, ngay sau khi sinh phaíi xuäúng suäúi tàõm ræía vaì qua ba ngaìy, moüi sinh hoaût tråí laûi bçnh thæåìng. Tuy nhiãn, ngæåìi Arem váùn coï caïch lyï giaíi cuía riãng mçnh. Ngæåìi ta cho ràòng maïu cuía saín phuû khi sinh nåí laì cháút ä uãú nháút, nguy cå ma xáúu keïo âãún nãn bàòng moüi caïch phaíi traïnh xa. Tháûm chê khi sinh, tháöy thuäúc âåî âeí cuîng hoaìn toaìn khäng âæåüc can thiãûp træûc tiãúp âãún quaï trçnh sinh nåí maì chè âæåüc duìng tay, miãûng laìm pheïp, vuäút vaì âeì tæì ngæûc saín phuû xuäúng dáön âãún buûng. Nãúu chàóng may coï mäüt gioüt maïu saín phuû væåïng vaìo ngæåìi tháöy mo thç ngay sau âoï, gia âçnh phaíi mang lãù váût - êt nháút laì voì ræåüu, coï khi caí gaì, låün - âãún taû läùi, âãø tháöy mo laìm pheïp giaíi træì. Saín phuû sau khi sinh cuîng phaíi thæûc haình nhiãöu nghi thæïc âãø gäüt ræía moüi uãú taûp bàòng caïch såïm ra khe suäúi tàõm ræía vaì phaíi thæåìng xuyãn uäúng mäüt thæï næåïc laï cæûc âàõng nhàòm thäng huyãút vaì saûch buûng. Trong nhæîng træåìng håüp bãûnh táût khaïc, ngæåìi Arem coìn coï nhiãöu phæång caïch chæîa trë, noïi mäüt caïch gáön guîi nhæ ngän ngæî cuía hoü chênh laì ngàn chàûn ma âãún cæåïp ngæåìi. Vãö phæång diãûn y hoüc, ræìng nuïi laì caí mäüt kho dæåüc liãûu quyï maì thæûc tãú cuäüc säúng ngaìn âåìi toí tiãn hoü âaî traîi nghiãûm, âuïc kãút (nhæ nhæîng cáy hau tau puûng chæîa âau buûng, cáy táu u läúc chæîa âau âáöu, cáy thing to chæîa ràõn càõn, cáy quy caîm chæîa ong âäút, cáy cåì lo la hau giaíi âäüc.v.v...). Ngoaìi ra, bãn caûnh phæång phaïp xæí lyï nãu trãn laì caí mäüt hãû thäúng pheïp thuáût nàûng cháút siãu hçnh nhæng khäng phaíi khäng coï træåìng håüp mang laûi hiãûu quaí. Nhæîng vë tháöy mo tháöy thuäúc luän niãûm chuï vaì thäøi buìa pheïp khi chæîa bãûnh âãø âuäøi ma cæïu ngæåìi. Vê duû ngæåìi ta dãù daìng nàõn boïp vaì thäøi pheïp (sau khi nhai cuí t’lãø, hay coìn goüi laì cuí thiãöng liãöng, tæïc laì cuí ngaíi) trong viãûc boï laình tay chán gaîy, viãûc ngàn chàûn nhæîng cån âau âäüt ngäüt bàòng phæång phaïp tháön bê, buìa chuï v.v... váùn laì nhæîng biãûn phaïp sæí duûng khaï phäø biãún trong cäüng âäöng. III. Thæí láön tçm cäüi rãù váún âãö: Ngæåüc doìng lëch sæí, cäüng âäöng Arem træåïc tháûp niãn 60 cuía thãú kyí XX váùn phäø biãún läúi säúng du cæ våïi tæìng nhoïm cäüng âäöng nhoí, trong caïc hang - leìn âaï, yãúu täú kinh tãú saín xuáút âáûm cháút så khai. Våïi sæû taïc âäüng cuía âiãöu kiãûn tæû nhiãn (âëa hçnh âëa maûo bë càõt xeí manh muïn dæî däüi âãún cä láûp) vaì lëch sæí xaî häüi (chiãún tranh...), trãn nãön taíng kinh tãú tæåïc âoaût vaì tri thæïc y hoüc baín âëa, sæû säúng cuía con ngæåìi háöu nhæ phaíi luän âäúi diãûn våïi nhiãöu khoï khàn, våïi tæí tháön. Tæì âoï, caïi chãút âaî tråí thaình näùi aïm aính kinh hoaìng maì caí cäüng âäöng khäng thãø giaíi quyãút näøi, âàûc biãût laì trong nhæîng âiãöu kiãûn phaíi thay âäøi nåi cæ truï, hay sæû cäú báút thæåìng. Âäúi våïi quan niãûm cuía ngæåìi Arem, táút caí âãöu do ma vaì thæûc tãú âaî naíy sinh, hçnh thaình nãn phæång thæïc duy nháút laì cäüng âäöng táûp trung giaíi quyãút, náng lãn thaình nghi lãù âãø chãú ngæû, træì yãøm noï. Khi coï ngæåìi thán qua âåìi, hoü âãø laûi thi thãø ngæåìi chãút trong hang âaï vaì ra âi tçm nåi åí måïi; hoàûc cuîng coï thãø nhæîng choìi laï phêa træåïc hang seî bë âäún gaîy cäüt, âäø sáûp xuäúng trãn thi thãø ngæåìi chãút vaì maîi maîi khäng bao giåì hoü daïm tråí laûi nåi âoï mäüt láön næîa. Dáúu áún âoï cho âãún táûn giai âoaûn hiãûn nay váùn täön taûi ráút âáûm neït trong âåìi säúng xaî häüi Arem. Trong nhaì coï tang, sau khi chän cáút - âæa ma, ngæåìi ta váùn khäng daïm nguí trong nhaì mäùi khi âãm vãö maì phaíi khàn goïi sang nhaì khaïc nguí nhåì båíi såü ma. Con âæåìng âi vaì âëa âiãøm thiãút láûp baìn thåì taûm, khu nghéa âëa, âãöu laì nhæîng nåi khäng ai daïm âãún âoï vaì hoü cuîng sàôn saìng væït boí caí nguäön næåïc, hay nguäön saín váût phong phuï åí nhæîng nåi hoü såü nháút naìy. Trong cuäüc säúng väún nhiãöu tai æång, theo diãùn trçnh lëch sæí cäüng âäöng Arem tæì nhæîng nàm 1960 tråí laûi, chuïng ta tháúy ràòng coï nhiãöu luïc, nguy cå suy vong båíi caïi chãút âe doaû âaî tæìng diãùn ra âäúi våïi hoü do chiãún tranh, do âaûi dëch. Trong biãøu âäö dán säú Arem, mäüt váún âãö cáön læu tám laì tæí suáút khaï låïn so våïi sinh suáút. Mäüt khaío saït cuäúi nàm 1994 cho tháúy ráút roî âiãöu âoï (Lám Baï Nam,tlâd): Häü Âinh Chàm Âinh T’ráu Âinh Háu Âinh Ve Âinh Ráöu Âinh Láöu Tæí/sinh 2/4 3/6 1/3 1/2 1/4 4/8 Häü Âinh Láu Âinh Bu Âinh Uän Âinh Âe Y Bo Y Phin Tæí/sinh 2/5 4/8 5/13 6/7 5/5 4/6 Màûc duì tæí suáút cao (âáöu nàm 2003, coï häü nhæ Âinh Bu laì 7/12) nhæng træåïc hiãøm hoüa kinh hoaìng, ngæåìi Arem váùn sàôn saìng chän con (coìn buï) theo meû khi meû chãút båíi ngoaìi yï nghéa mang theo sang thãú giåïi bãn kia, haìi nhi trong bäúi caính âoï coìn laì nguy cå thaím hoüa. Luáût tuûc - táûp quaïn phaïp - cuía ngæåìi Arem quy âënh ràòng khi ngæåìi meû âang trong thåìi kyì cho con buï maì chàóng may qua âåìi thç gia âçnh vaì cäüng âäöng buäüc phaíi chän theo caí ngæåìi con cuìng meû. Moüi táûp tuûc âãöu âæåüc xáy dæûng, traíi nghiãûm daìi láu trong lëch sæí, xuáút phaït tæì thãú giåïi quan, nhán sinh quan cuía cäüng âäöng trong mäüt âiãöu kiãûn âëa lyï tæû nhiãn, lëch sæí xaî häüi tæång æïng. Caïi chãút xáúu nãúu khäng âæåüc chãú ngæû, træì yãøm thç ma xáúu seî tråí vãö quáúy räúi gia âçnh, taìn phaï cäüng âäöng. Ngæåìi meû sinh con, âang tuäøi sung maîn maì chãút, âæång nhiãn bë quy vãö chãút xáúu vaì ngæåìi bë ma âem âi âáöu tiãn, chênh laì âæïa con. Trong quan niãûm nhán sinh, nuïi cao trong hãû thäúng nuïi âaï väi dæûng âæïng Phong Nha - Keî Baìng nhæ laì nhæîng âiãøm tiãúp xuïc våïi Tråìi maì åí âoï, nguäön næåïc luän âàûc biãût âæåüc coi troüng (8). Ngaìy häüi âáûp träúng (Vææìt t’rääúng - tiãúng Arem; T’ranh chi cææïtk - tiãúng Makoong, laì ngaìy tãút cäø truyãön cuía ngæåìi Makoong nhæng âaî tæû láu âåìi, ngæåìi Arem váùn tham gia nhæ ngaìy lãù troüng âaûi cuía chênh hoü) coìn âæåüc goüi laì NGAÌY THIÃNG, tæïc laì NGAÌY CUÍA TRÅÌI vaì bäü ngæûc cuía ngæåìi phuû næî trong quan niãûm cuía hoü chênh laì taìi saín CUÍA TRÅÌI ban. Cho nãn khi tham gia âáûp träúng, con trai âæåüc pheïp hæåíng pháön cuía tråìi chia åí ngæåìi phuû næî vaì nãúu âäöng yï, coï thãø taûo nãn mäúi quan hãû khäng giåïi haûn cho tåïi saïng. Träúng âaïnh suäút âãm, âãún khi bãø caí hai màût måïi thäi, nhæ laì kãút quaí mé maîn cuía caí mäüt quaï trçnh thäng linh giæîa TRÅÌI - NGÆÅÌI - ÂÁÚT, laì tiãön âãö cho bao æåïc voüng mäüt cuäüc säúng an laình, vaûn váût sinh säi naíy nåí, mæa thuáûn gioï hoaì .v.v.... Âàòng sau táút caí nhæîng yï nghéa nhán sinh - tám linh âoï, thæûc tãú cuäüc säúng váùn laì mäüt yãúu täú chi phäúi maûnh meî, xuyãn suäút, vãö khaït voüng phäön thæûc maînh liãût cuía cäüng âäöng khi tæí suáút laûi quaï cao, coï khi hån 50% so våïi sinh suáút. Thæûc cháút, suy cho cuìng, trong xaî häüi Arem hay Makoong cäø truyãön våïi nãön kinh tãú tæû nhiãn tæåïc âoaût, sàn bàõt haïi læåüm chuí âaûo; kinh tãú saín xuáút så khai .v.v..., âæïa treí så sinh háöu nhæ khäng coï cå häüi säúng soït sau khi nguäön säúng duy nháút laì sæîa meû khäng coìn næîa. Váûy thç åí âáy, trong bäúi caính âàûc thuì âoï, viãûc cho meû con âæåüc âoaìn tuû åí thãú giåïi bãn kia cuía ngæåìi Makoong, êt nhiãöu váùn âæåüc biãûn giaíi theo caïi lyï trong hoaìn caính säúng cuû thãø cuía hoü. Qua táút caí lãù thæïc tiãún haình nhæ trãn væìa trçnh baìy âãø âäúi phoï våïi keí thuì nguy hiãøm nháút, hiãøm hoüa khuíng khiãúp nháút laì caïc thãú læûc ma xáúu, coï thãø tháúy ràòng dáúu vãút âåìi säúng nguyãn thuíy váùn coìn ráút âáûm neït åí ngæåìi Arem våïi caïc thãú læûc tæû nhiãn häù tråü âàõc læûc, nhæ nhæîng vë tháön häü maûng cuía cäüng âäöng: LÆÍA, NÆÅÏC, NUÏI, RÆÌNG, LEÌN ÂAÏ. Trong âåìi säúng tám linh, sæû hiãûn diãûn cuía caïc yãúu täú dæåïi màût âáút hay caïc yãúu täú liãn quan âãún saín xuáút nhæ ÂÁÚT, MÁY, MÆA, CÁY háöu nhæ khäng máúy âáûm neït. Trong mäúi giao hoìa TRÅÌI - NGÆÅÌI - ÂÁÚT, caïc tháön giang sån hiãûn diãûn thæåìng xuyãn vaì åí vë trê täúi thæåüng, loìng âáút khäng âæåüc chuï yï tåïi, coìn màût âáút cuîng chè laì âiãøm tiãúp xuïc âãø taïch råìi hoaìn toaìn pháön xaïc vaì pháön häön ngæåìi sau khi chãút. (8) Chênh vç váûy maì åí caïc cäüng âäöng ngæåìi thiãøu säú miãön nuïi Quaíng Bçnh âãöu täön taûi khaï phäø biãún kiãøu thæïc truyãûn cäø “Ruï âi âaïnh biãøn” - tæïc laì ruï âi tçm næåïc (Xem thãm Âinh Thanh Dæû: Truyãûn dán gian Chæït - Nguäön åí Quaíng Bçnh, táûp I. Giaíi III Häüi Vàn nghãû Dán gian Viãût Nam 1996, trang 49 - 54). Toïm laûi, ma laì mäüt thãú giåïi gáön nhæ khaïc hàón våïi thãú giåïi con ngæåìi, trong âoï coï mäüt bäü pháûn ma xáúu âaî tråí nãn âäúi láûp våïi ngæåìi. Nhàòm haûn chãú tåïi mæïc tháúp nháút moüi thiãût haûi do ma gáy ra âäúi våïi gia âçnh vaì caí cäüng âäöng, ngæåìi Arem âaî coï mäüt phæång thæïc æïng xæí âa daûng, trãn nhiãöu goïc âäü, suäút chu kyì voìng âåìi, kãø tæì luïc mang thai cho âãún luïc låïn lãn vaì âàûc biãût laì daình cho ngæåìi âaî chãút. Tuy nhiãn, ma cuîng væìa laì nguyãn nhán, væìa laì hãû quaí maì chênh hoü cuîng khäng thæûc sæû giaíi quyãút âæåüc mäüt caïch hæîu hiãûu váún âãö tæí suáút nhæ trãn âaî trçnh baìy. Chênh vç váûy maì cho âãún hiãûn nay, ngæåìi Arem váùn coìn bë aính hæåíng ráút låïn, chëu væåïng nhiãöu trong voìng luáøn quáøn áúy. Thæûc traûng âoï cho tháúy váùn coìn vä vaìn nhæîng khoï khàn âãún nghiãût ngaî cho cäng taïc âënh canh âënh cæ, âàûc biãût laì trong viãûc tuyãn truyãön váûn âäüng âäöng baìo thæûc hiãûn cuäüc säúng måïi trãn nhiãöu lénh væûc âåìi säúng: kinh tãú, vàn hoaï, y tãú v.v...; âoìi hoíi sæû cäú gàõng khäng mãût moíi, phæång phaïp laìm viãûc khoa hoüc hån næîa cuía nhæîng caïn bäü laìm cäng taïc phaït triãøn miãön nuïi trong chæång trçnh phäúi håüp haình âäüng chiãún læåüc liãn ngaình âënh canh âënh cæ - lám nghiãûp - giaïo duûc - y tãú - vàn hoaï. T. Â. H (Trích từ Thông tin Khoa học Phân viện Nghiên cứu Văn hoá Nghệ thuật tại thành phố Huế, số tháng 3/2003, trang 109-125)