Tiểu luận Dân tộc Mường Hòa Bình

Tr­êng §¹i häc s­ ph¹m nghÖ thuËt trung ­¬ng Khoa qu¶n lý v¨n hãa-nghÖ thuËt --------------- tiÓu luËn M«n: c¬ së v¨n hãa D©n téc m­êng hßa b×nh A.Giíi thiÖu chung 1- LÞch sö vÊn ®Ò: D©n téc M­êng c­ tró chñ yÕu ë tØnh Hoµ B×nh, Phó Thä, S¬n La, Yªn B¸i, Thanh ho¸, Ninh B×nh, Hµ T©y, vµ r¶i r¸c ë mét sè tØnh kh¸c nh­ Hµ Nam, c¸c tØnh T©y Nguyªn. Theo sè liÖu thèng kª n¨m 2001, ng­êi M­êng cã sè d©n lµ 1.137.515 ng­êi; riªng ë tØnh Hoµ B×nh, d©n téc M­êng chiÕm 62,8% d©n sè trong tæng sè 83 v¹n ng­êi M­êng ë Hoµ B×nh. ë Hoµ B×nh, ngoµi d©n téc M­êng, cßn cã b¶y d©n téc anh em kh¸c sinh sèng lµ: Tµy, Th¸i, Dao…trong ®ã, c¸c huyÖn L¹c Thuû, T©n L¹c, L¹c S¬n, Kim B«i, Ky S¬n, Cao Phong lµ nh÷ng huyÖn cã mËt ®é d©n M­êng sinh sèng dµy ®Æc. TØnh Hoµ B×nh ®­îc coi lµ tØnh M­êng, mét tØnh n»m s¸t gÇn Hµ Néi song d©n téc M­êng ë Hoµ B×nh vÉn gi÷ ®­îc nh÷ng nÐt b×nh yªn riªng. Ng­êi M­êng lu«n sèng yªu th­¬ng, ®oµn kÕt. Trong qu¸ tr×nh giao thoa gi÷a c¸c nÒn v¨n ho¸ tuy cã bÞ ¶nh hëng song d©n téc M­êng vÉn gi÷ ®­îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng cña m×nh, ®ã lµ nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ng­êi ViÖt Cæ. Theo nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh vÒ ng«n ng÷ häc, vÒ kh¶o cæ häc, d©n téc häc,…c¸c nhµ nghiªn cøu ®· nhËn ®Þnh r»ng d©n téc M­êng vµ d©n téc Kinh ( ViÖt) h¬n mét ngµn n¨m tr­íc cã chung mét nguån gèc, tæ tiªn, ®ã lµ ng­êi ViÖt Cæ ( hay cßn gäi lµ ViÖt - M­êng), hä lµ nh÷ng chñ nh©n cña nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n rùc rì cña d©n téc ta. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, mét bé phËn cña ng­êi ViÖt Cæ ®· xu«i theo c¸c dßng s«ng lín nh­ s«ng Hång, s«ng M·…tiÕn hµnh khai ph¸ ®ång b»ng, g©y dùng cuéc sèng míi. Tõ ®©y b¾t ®Çu cã sù ph©n chia: nh÷ng bé phËn ë l¹i thung lòng, ch©n nói thµnh ng­êi M­êng hiÖn nay; cßn bé phËn di c­ vµ g©y dùng cuéc sèng míi ë ®ång b»ng ,ven biÓn trë thµnh nh÷ng ng­êi Kinh hiÖn nay. Sù thËt lÞch sö nµy ®· phÇn nµo ®­îc ph¶n ¸nh trong c©u truyÖn truyÒn thuyÕt L¹c Long Qu©n - ¢u C¬ mµ tÊt c¶ chóng ta ai còng biÕt vµ tù hµo vÒ nguån gèc cña m×nh. Còng theo c¸c nhµ ng«n ng÷ häc, ng«n ng÷ cña ng­êi M­êng còng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng quan víi ng«n ng÷ ng­êi ViÖt, nhiÒu nh÷ng nÐt v¨n ho¸ M­êng còng t­¬ng ®ång víi v¨n ho¸ cña d©n téc Kinh. Nãi vËy ®Ó thÊy ®­îc viÖc gi÷ g×n gi¸ trÞ v¨n ho¸ M­êng lµ nhiÖm vô rÊt lín trong viÖc b¶o tån v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc. Ng­êi M­êng c­ tró chñ yÕu trong c¸c thung lòng cã nói ®¸ v«i bao bäc. §©y lµ nh÷ng d·y nói ch¹y dµi tõ NghÜa Lé ®Õn khu vùc phÝa t©y NghÖ An. §ã lµ mét ®Þa bµn réng lín gåm c¸c tØnh : Hoµ B×nh, Phó Thä, Yªn B¸i, Hµ T©y, Ninh B×nh, Thanh Ho¸, trong ®ã Hoµ B×nh lµ tØnh ®«ng ng­êi M­êng sinh sèng nh­ chóng ta ®· nãi ë trªn. Hoµ B×nh lµ tØnh trung du, miÒn nói ®Þa h×nh thÊp võa ph¶i, ®é cao trung b×nh lµ 300m, xen kÏ c¸c d·y nói lµ c¸c thung lòng réng, kh¸ trï phó, tõ xa ®· næi lªn nh÷ng trung t©m kinh tÕ, x· héi M­êng nh­ c¸c M­êng : Bi, Vang, Thang, §éng. Tõ x­a ®Õn nay, d©n téc M­êng quen c­ tró thµnh tõng xãm, quª, nhiÒu xãm, quª gép l¹i thµnh mét M­êng. Trong thêi Phong KiÕn, ng­êi M­êng ®· bÞ c¸c giai cÊp thèng trÞ bãc lét. Do ®ã, tæ chøc chÝnh quyÒn cña ng­êi M­êng còng gièng ng­êi Kinh. Nhµ cöa, xãm lµng cña ng­êi M­êng th­êng dùng d­íi ch©n ®åi, ch©n nói, n¬i tiÕp gi¸p ®ång ruéng, nhµ cöa ng­êi M­êng kh¸c c¸c d©n téc kh¸c lµ hay n»m s¸t nhau vµ cã chung hµng rµo. Ng­êi M­êng dùng nhµ dùa vµo nh÷ng nguyªn vËt liÖu cã s½n tõ cét nhµ, m¸i nhµ, t­êng nhµ,…tÊt c¶ ®Òu lÊy tõ trªn rõng. VÒ c«ng cô s¶n xuÊt, c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy nhiÒu ®å ®¸ cæ xa dïng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt. Sau ®ã, cã thªm c«ng cô s¾t, kim lo¹i, nh­ng kh¸ nhiÒu c¸c c«ng cô s¶n xuÊt do ng­êi M­êng tù chÕ nh­ chiÕc bõa ( lµm b»ng gç vµ tre), thïng ®ùng…nh÷ng c«ng cô nµy vÉn cßn ®­îc ng­êi M­êng sö dông vµo môc ®Ých s¶n xuÊt trong ngµy nay. S¶n xuÊt lóa n­íc ®­îc ng­êi M­êng ¸p dông kh¸ sím. Theo c¸c nhµ kh¶o cæ häc th× c¸c ®©y hµng v¹n n¨m, ng­êi M­êng ®· biÕt “ thuÇn gièng” c©y lóa n­íc. Lóc ®Çu, trång lóa n­íc chØ lµ phô trî cho viÖc s¨n b¾n h¸i l­îm. Song, sau khi c«ng cô ph¸t triÓn, viÖc trång trät ®· ph¸t triÓn vµ nhËn ®­îc sù quan t©m h¬n. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ chñ yÕu cho ®Õn nay, do ®ã ®êi sèng nh©n d©n cßn nhiÒu khã kh¨n, thiÕu thèn. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña x· héi M­êng ngµy xa lµ sù tån t¹i cña tÇng líp Lang ®¹o - thùc chÊt lµ thæ ty, lµ chóa ®Êt; mµ M­êng lµ mét ®¬n vÞ tæ chøc x· héi cña d©n téc M­êng do mét «ng quan Lang ®øng ®Çu. Cho ®Õn ngµy nay, ng­êi M­êng vÉn chÞu mét chót ¶nh hëng cña chÕ ®é Lang ®¹o xa kia, qua thãi quen kÝnh träng nh÷ng ng­êi thuéc dßng dâi nhµ Lang, mµ chñ yÕu lµ nh÷ng dßng hä §inh, Qu¸ch, B¹ch, Hoµng. Tinh hoa Hoµ B×nh cã 4 dßng hä Lang lín nhÊt cña 4 M­êng lµ M­êng Bi – M­êng Vang – M­êng Thang – M­êng §éng; mçi M­êng ®­îc cai qu¶n bëi mét «ng Lang. ChÕ ®é Lang ®¹o cña d©n téc M­êng ®· thùc sù g©y cho x· héi M­êng sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp s©u s¾c. TÇng líp Lang ®¹o ( quý téc) vµ tÇng líp nh©n d©n ( d©n trong M­êng ). Sù ph©n biÖt nµy thÓ hiÖn trong tõng chi tiÕt nhá cña cuéc sèng nh­ lµ nhµ d©n kh«ng ®­îc to h¬n nhµ Lang; ®µn bµ con g¸i d©n th­êng kh«ng ®­îc mÆc v¸y cã thªu h×nh con rång hay mÆc v¸y chÊm gãt nh­ vî Lang; nh©n d©n trong M­êng ph¶i lu«n nghe lêi vµ phôc dÞch, cóng lÔ nhµ Lang. Ngµy nay, chÕ ®é Lang ®¹o kh«ng cßn, nh­ng nh÷ng nÐt v¨n ho¸ tèt ®Ñp vÉn ®­îc thÕ hÖ con ch¸u d©n téc M­êng g×n gi÷ vµ b¶o tån. D©n téc M­êng lµ d©n téc rÊt ®oµn kÕt, yªu th¬ng nhau, hä lµ nh÷ng ng­êi thËt thµ, chÊt ph¸c. X· héi M­êng ngµy nay vÉn lµ mét tæ chøc quy cñ víi nh÷ng vÞ trÝ, cÊp bËc kh¸c nhau. TÇng líp ®­îc kÝnh träng nhÊt lµ thÇy cóng, thÇy mo vµ c¸c cô lín tuæi, ®©y ®­îc coi lµ nh÷ng con ng­êi cßn gi÷ ®­îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc. Trong x· héi ph¸t triÓn nhanh nh­ hiÖn nay th× vai trß cña nh÷ng ng­êi lín tuæi, cña c¸c thÇy mo, thÇy cóng trong x· héi M­êng ngµy cµng quan träng víi viÖc gi÷ g×n, b¶o tån, ph¸t huy v¨n ho¸ M­êng, ®Æc biÖt lµ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ng­êi M­êng, lµ nh÷ng b¶o tån l©u ®êi cña d©n L¹c- ViÖt. B¶o tån ®­îc v¨n ho¸ M­êng chÝnh lµ b¶o tån ®­îc nh÷ng nÐt v¨n hãa cæ xa cña d©n téc, lµm cho kho tµng v¨n ho¸ ViÖt thªm phong phó vµ s©u s¾c. 2. LÝ do chän ®Ò tµi. Trong c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ t×m hiÓu v¨n ho¸ M­êng nµy, t«i hi väng sÏ gãp phÇn nhá cña m×nh vµo viÖc gi÷ g×n vµ b¶o tån nÐt v¨n ho¸ Hoµ B×nh truyÒn thèng. MÆt kh¸c, t«i còng muèn ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®ã vµo môc ®Ých ph¸t triÓn Kinh tÕ, Du lÞch, V¨n ho¸, nh»m thóc ®Èy x· héi M­êng ph¸t triÓn v¨n minh vµ giµu ®Ñp h¬n. Nghiªn cøu v¨n ho¸ M­êng ®· ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu tham gia vµ cã nhiÒu c«ng tr×nh xuÊt s¾c nh­: NguyÔn §øc Tõ Chi víi “ Ng­êi M­êng ë Hoµ B×nh ”, hay c¸c bµi nghiªn cøu cña gi¸o s­ TrÇn Quèc Vîng, c¸c bµi viÕt míi ®©y cña nhµ nghiªn cøu ChÝ Thanh, cña mét sè thÇy c« gi¸o vµ c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c v¨n ho¸ ®ang c«ng t¸c t¹i Hoµ B×nh vµ nh÷ng tØnh cã d©n téc M­êng c­ tró…HÇu hÕt, nh÷ng nhµ nghiªn cøu trªn ®· t×m hiÓu, tÝch luü kiÕn thøc vµ quan s¸t hµng chôc n¨m ®Ó ®­a ra c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çy gi¸ trÞ. Lµ mét ng­êi con cña xø M­êng, t«i muèn t×m hiÓu vÒ nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh, ®ång thêi gãp phÇn b¶o tån nã. Trong mét thêi gian cã h¹n, t«i ®· hoµn thµnh bµi niªn luËn “ Kh«ng gian v¨n ho¸ M­êng” víi ®Ò tµi chÝnh lµ t×m hiÓu nh÷ng gãc ®é kh«ng gian sinh ho¹t, s¶n xuÊt, t©m linh cña ®ång bµo M­êng ë Hoµ B×nh. 3. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. T«i ®· ®i kh¶o s¸t thùc tÕ t¹i tØnh Hoµ B×nh, ®Õn c¸c b¶n M­êng cã ®ång bµo M­êng sinh sèng. Ng­êi viÕt còng ®Õn B¶o Tµng kh«ng Gian V¨n Ho¸ M­êng ®Ó t×m hiÓu. B¶n th©n ng­êi viÕt còng lµ mét ng­êi con cña xø M­êng, ®· sèng trong x· héi M­êng vµ tr¶i qua nhiÒu lÔ héi ®éc ®¸o, nh÷ng “®iÒu m¾t thÊy tai nghe” t¹i quª h­¬ng th©n yªu ®· th«i thóc t«i lµm ®Ò tµi nµy, víi hi väng gãp phÇn g×n gi÷ b¶o tån nã. 4. Bè côc. Ngoµi phÇn giíi thiÖu chung, bµi viÕt cßn gåm cã hai phÇn chÝnh kh¸c. PhÇn (II) néi dung gåm cã: - Kh«ng gian v¨n ho¸ nhµ sµn. - Trang phôc M­êng - nÐt ®éc ®¸o cña d©n téc M­êng so víi c¸c d©n téc kh¸c. - Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng. PhÇn (lll) kÕt luËn. Ngoµi ra, bµi viÕt cßn dµnh mét trang cho phÇn tµi liÖu tham kh¶o; mét trang cho phÇn môc lôc. B. Néi Dung 1. Kh«ng gian v¨n ho¸ nhµ sµn Nhà sàn của người Mường (Hoà Bình) TØnh M­êng Hoµ B×nh lµ mét tØnh trung du miÒn nói n»m ë phÝa t©y b¾c cña Tæ quèc, vÒ Hoµ B×nh, chóng ta sÏ thÊy ®ång bµo ë ®©y c­ tró däc theo c¸c thung lòng hÑp gi÷a nói vµ ®åi. Sèng gi÷a nói ®åi, ®ång bµo M­êng Ýt khi bÞ ®e do¹ bëi b·o tè, nh­ng c¸i ®¸ng sî nhÊt víi ng­êi M­êng lµ c¸c loµi d· thó trong rõng. Tr­íc kia, khi rõng ró cßn ©m u, ch­a bÞ con ng­êi tµn ph¸, c¸c mu«n thó ch­a bÞ s¨n b¾n nhiÒu th× c¸c M­êng ( n¬i c­ tró ) cña ®ång bµo xen kÏ víi n¬i sinh sèng cña mu«n thó. Vµ khi s¶n xuÊt lóa n­íc ch­a ®ñ ®¸p øng nhu cÇu l­¬ng thùc, ®ång bµo M­êng ph¶i s¨n b¾n, h¸i l­îm, lªn n­¬ng lµm rÉy trång thªm khoai, s¾n …Hä lu«n bÞ ®e do¹ bëi d· thó, còng nh­ tr©u bß - nguån cung cÊp søc kÐo chÝnh cho N«ng nghiÖp còng lu«n bÞ d· thó ®e do¹. Thùc tÕ, khi tiÕp xóc víi c¸c cu giµ cao tuæi ë x· H¹ B× - Kim B«i – Hoµ B×nh chóng t«i ®· ®­îc nghe c¸c cô kÓ chuyÖn vµ thªm hiÓu râ h¬n vÒ t¸c dông cña ng«i nhµ sµn cña d©n téc m×nh. Míi chØ nh÷ng n¨m 40, 50 cña thÕ kØ tr­íc, chuyÖn Hæ, B¸o vµo tËn c¸c b¶n M­êng b¾t tr©u, bß, lîn, gµ vµ cã khi b¾t c¶ ng­êi lµ chuyÖn b×nh th­êng. Lµng ng­êi M­êng th­êng lµ mét tËp hîp c¸c khu«n viªn gåm c¸c khu ®Êt cña nhiÒu hé gia ®×nh M­êng, nh÷ng khu ®Êt nµy ®­îc rµo xung quanh kiªn cè, ®Æc biÖt lµ nh÷ng n¬i gÇn rõng, hÎo l¸nh. ViÖc rµo giËu ch¾c ch¾n nh­ vËy kh«ng ph¶i v× môc ®Ých t¸ch biÖt víi bµ con lèi xãm mµ bëi chèng thó d÷. Ng­êi M­êng dïng tre nøa, c©y gç ( nh÷ng thø s½n cã vµ rÊt nhiÒu trªn rõng ) lµm vËt liÖu dùng hµng rµo, hä ch«n s©u nh÷ng c©y cét dµi 3 ®Õn 4m xuèng ®Êt, ®Çu cét th­êng vãt nhän chÜa th¼ng lªn trêi nh­ nh÷ng hµng gi¸o nhän. Ngoµi ra, hµng rµo còng ®­îc trång bëi nh÷ng lo¹i c©y cã nhiÒu gai nhän vµ kÝn. Bªn trong c¸c hµng rµo kiªn cè lµ c¸c khu«n viªn nhá cña c¸c gia ®×nh, mçi khu«n viªn th­êng cã hai cæng vµo: cæng tr­íc vµ cæng sau. Khu«n viªn lµ n¬i dùng nhµ sµn, n¬i sinh ho¹t cña gia ®×nh. Xung quanh nhµ sµn th­êng lµ nh÷ng vên c©y, c©y lÊy gç vµ c©y hoang d¹i, trong ®ã næi bËt lµ c©y cau vµ c©y trÇu, trÇu cau kh«ng chØ më ®Çu c©u chuyÖn víi d©n téc Kinh mµ víi ®ång bµo M­êng ( ®Æc biÖt lµ phô n÷ M­êng ) hä rÊt thÝch ¨n trÇu, do ®ã vên nhµ nµo còng trång hai, ba c©y cau víi v­ên trÇu. Ngµy nay, nh÷ng b¶n M­êng truyÒn thèng vÉn lu gi÷ ®­îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ngµy x­a. Ngoµi ra, xung quanh mét ng«i nhµ sµn M­êng, bao giê còng cã mét m¶nh ®Êt nhá ®Ó trång rau xanh, m¶nh ®Êt nµy ®­îc rµo ch¾n cÈn thËn ®Ó tr¸nh gia sóc ph¸ ho¹i. Trong khu«n viªn nhµ sµn M­êng cßn cã mét miÕu thê thæ thÇn, ng«i miÕu nµy th­êng n»m ë phÝa tr­íc nhµ, miÕu ®­îc lµm b»ng gç, tre nøa. Ng­êi M­êng thê thÇn thæ ®Þa víi mong muèn ®­îc vÞ thÇn nµy che chë, phï hé ®Ó con ng­êi sèng trªn m¶nh ®Êt ®ã lu«n m¹nh khoÎ. §Êt ë vµ ®Êt dùng nhµ cña d©n téc M­êng ®­îc c¨n cø vµo nhiÒu quan niÖm phong thuû cña Trung Quèc. Ng­êi M­êng th­êng chän miÕng ®Êt cao r¸o, tho¸ng m¸t, ®»ng sau m¶nh ®Êt ®ã ph¶i lµ khu ®Êt cao ( thÕ ®Êt ®»ng sau dùa vµo nói ®åi, phÝa tr­íc lµ ®ång b»ng tho¸ng m¸t réng r·i ), ng­êi M­êng kiªng kÞ ë nh÷ng miÕng ®Êt mµ ®»ng sau cã hè s©u, dèc …ViÖc c­ tró cña ®ång bµo M­êng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång víi c¸c d©n téc kh¸c, ®ã lµ mét quan niÖm t©m linh cña mét d©n téc thuÇn N«ng, cuéc sèng, sinh ho¹t s¶n xuÊt chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng tõ thiªn nhiªn. Ng«i nhµ sµn cña ng­êi M­êng chñ yÕu ®­îc lµm b»ng gç, tre nøa, m¸i lµm b»ng r¹ hoÆc cá. Tr­íc kia nhµ sµn to, réng cã thÓ chøa hµng tr¨m ng­êi, nh­ng hiÖn nay nh÷ng ng«i nhµ sµn nh­ vËy kh«ng cßn, thay vµo ®ã lµ nh÷ng ng«i nhµ sµn nhá, gän h¬n, phï hîp h¬n víi cuéc sèng hiÖn ®¹i. Dùng nhµ sµn lµ mét c«ng viÖc ®ßi hái nhiÒu ng­êi tham gia, do ®ã mçi khi nhµ ai cÇn dùng nhµ míi, hÇu nh­ tÊt c¶ thanh niªn trai tr¸ng cïng nh÷ng ng­êi thî méc trong lµng ®Õn tham gia. Ng­êi M­êng rÊt th­¬ng yªu nhau vµ ®oµn kÕt, hä gióp nhau dùng nhµ, gióp nhau cÊy gÆt …mµ kh«ng hÒ lÊy c«ng. Khi mét ai ®ã ( vÝ dô ®«i b¹n trÎ míi lËp gia ®×nh ) dùng nhµ, nh÷ng ai trong lµng gióp ®­îc viÖc g× lµ hä s½n sµng. Ng­êi ®­îc hµng xãm gióp ®ì th­êng c¶m ¬n b»ng b÷a c¬m, hoÆc cã thÓ chØ lµ chÐn r­îu ®­îc tr­ng cÊt tõ s¾n, ng«, hay cïng chung nhau uèng b×nh r­îu cÇn Êm ¸p t×nh ng­êi. KÕt cÊu ng«i nhµ sµn th­êng ®­îc dùng theo c¬ së “ v× kÌo ” ®óng h¬n lµ mét m¹ng trung gian gi÷a “ v× cét ” vµ “ v× kÌo’’ c¸c cét gç ®­îc l¾p r¸p vµ nèi l¹i víi nhau thµnh bé khung ch¾c ch¾n mµ kh«ng cÇn mét d©y buéc hay ®inh s¾t vÝt l¹i. Ng«i nhµ sµn M­êng, còng nh­ nh÷ng ng«i nhµ R«ng cña c¸c d©n téc T©y Nguyªn thËt sù lµ nh÷ng nÐt kiÕn tróc ®éc ®¸o, tinh vi cña d©n téc ViÖt Nam. Nhµ sµn M­êng th­êng rÊt cao, tõ mÆt ®Êt lªn ®Õn sµn nhµ cã thÓ ®Õn 3 - 4m , d­íi gÇm nhµ sµn lµ kh«ng gian ®­îc sö dông ®Ó sinh ho¹t nh­ : chç ®Æt cèi xay thãc, g¹o, ®Ó ®å dïng s¶n xuÊt nh­ cµy, cuèc, bõa, vµ ®Æc biÖt lµ chç ®Ó gi÷ gia sóc, gia cÇm vÒ ®ªm ( nguyªn nh©n ®Ó gia sóc gia cÇm trong gÇm nhµ v× do ng­êi M­êng sinh sèng trong c¸c thung lòng nói, x­a kia nhiÒu thó d÷, gi÷ gia sóc d­íi gÇm nhµ sÏ tr¸nh bÞ thó d÷ vµo b¾t ). Mét ng«i nhµ sµn th­êng cã hai cÇu thang ( tiÕng M­êng: mµn) lªn, cÇu thang tr­íc lµ dµnh cho kh¸ch, cho chñ nhµ. Tõ cÇu thang nµy lªn sÏ b­íc vµo kh«ng gian trang träng, linh thiªng nhÊt ng«i nhµ sµn, ®ã lµ chç tiÕp kh¸ch vµ kh«ng gian thê cóng tæ tiªn; cßn cöa sau ( tiÕng M­êng: mµn Khau) sÏ dÉn lªn gian bÕp vµ n¬i sinh ho¹t cña nh÷ng ng­êi ®ang sèng trong ng«i nhµ. Kh«ng gian trong nhµ sµn ®­îc chia theo chiÒu däc, kh«ng cã v¸ch ng¨n nh­ chiÒu ngang mµ chØ ­íc lÖ : bªn trªn ( thuéc nöa nhµ sau) vµ bªn d­íi ( thuéc nöa nhµ tr­íc). §©y lµ quy ­íc thÓ hiÖn khi ph©n ®Þnh chç ngåi cho mäi ng­êi trong nhµ. Nh÷ng ng­êi lín tuæi, nh÷ng ng­êi thuéc thÕ hÖ cao h¬n hay ng­êi cã danh väng….th­êng ®­îc ngåi bªn trªn, cßn bªn d­íi dµnh cho nh÷ng ai cã vÞ thÕ ng­îc l¹i. Trong ng«i nhµ sµn M­êng, phÇn kh«ng gian dµnh lµm n¬i thê cóng tæ tiªn rÊt ®­îc t«n träng, th­êng tr­íc bµn thê tæ tiªn ngµy nay ®ång bµo M­êng th­êng ®Æt mét chiÕc sËp ( tiÕng M­êng lµ : Ph¶n ) vµ chØ nh÷ng ng­êi lín tuæi, ng­êi chñ nhµ, hay nh÷ng ai cã danh väng míi ®­îc ngåi trªn chiÕc sËp nµy, cßn ®µn bµ con g¸i th× kh«ng ®­îc phÐp tiÕp cËn víi nh÷ng khu vùc linh thiªng nh lµ bµn thê tæ tiªn. ChiÕc sËp nµy còng lµ n¬i ®Ó nh÷ng ngµy LÔ - TÕt con ch¸u, hä hµng ®Æt nh÷ng ®å cóng lÔ d©ng lªn «ng bµ tæ tiªn nh©n dÞp cuèi n¨m. Trong ng«i nhµ sµn M­êng th­êng thÊy cã ba mÆt bµn cã ®é cao kh¸c nhau, phÇn díi cïng ( gÇm nhµ sµn ®· nãi ë phÇn trªn ), ë gi÷a lµ kh«ng gian sinh ho¹t cña con ng­êi, cßn phÇn trªn cïng gÇn gi¸p m¸i nhµ lµ phÇn g¸c xÐp. §©y lµ chç ®ång bµo M­êng dùng c¸c bå, cãt thãc rêi, g¸c xÐp còng lµ n¬i ®Ó khung cöi vµ nh÷ng ®å ®¹c kh¸c. Ngµy nay, kh«ng gian sinh ho¹t trong nhµ sµn cña ng­êi M­êng ®· ®­îc bæ sung thªm nhiÒu bµn ghÕ, tñ, gi­êng…§©y lµ nÐt c¸ch t©n trong ng«i nhµ ®Ó phï hîp víi cuéc sèng míi. Ng«i nhµ sµn hiÖn nay cña c¸c b¶n M­êng còng sö dông nhiÒu vËt liÖu lµm b»ng gç ®Ó lµm sµn nhµ vµ t­êng nhµ sµn, vµ sö dông ngãi ®Ó lîp m¸i nhµ nªn vÎ ®Ñp truyÒn thèng cña nhµ sµn kh«ng cßn lµ c¸i vÎ ®Ñp gi¶n dÞ, nguyªn s¬ vµ gÇn gòi víi thiªn nhiªn tr­íc kia. Tuy nhiªn, ë nh÷ng b¶n M­êng cao trªn nói, vÉn cã nh÷ng ng«i nhµ sµn mang ®Ëm nÐt truyÒn thèng bëi vËt liÖu dùng lªn nã lµ nh÷ng thø rÊt tù nhiªn lÊy tõ nói rõng. Trong nh÷ng ng«i nhµ sµn truyÒn thèng rÊt Ýt ®å dïng trong nhµ, ng­êi M­êng tiÕp kh¸ch, ¨n vµ khi hä ngñ hä ch¶i chiÕu ngay trªn nhµ sµn nªn kh«ng gian trong ng«i nhµ sµn cæ rÊt tho¸ng vµ réng r·i. Cïng víi lÞch sö d©n téc, tËp tôc ë nhµ sµn ®· g¾n bã m¸u thÞt víi ®ång bµo d©n téc M­êng ë Hoµ B×nh, nhµ sµn thµnh mét biÓu hiÖn v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña ng­êi M­êng. Trong cÊu tróc nhµ sµn truyÒn thèng cña ng­êi M­êng lµ kiÓu kiÕn tróc ®a n¨ng vµ tiÖn Ých cho sinh ho¹t. Nhµ sµn M­êng kh«ng chØ cã gi¸ trÞ vËt chÊt hiÖn h÷u hµng ngµn n¨m lÞch sö, mµ nã cßn lµ kh«ng gian tinh thÇn chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ nh©n sinh, tÝn ng­ìng, phong tôc, tËp qu¸n l©u ®êi cña nhiÒu thÕ hÖ ®ång bµo d©n téc M­êng. Kh«ng gian bè trÝ trong mét ng«i nhµ sµn dï chØ mang tÝnh ­íc lÖ nh­ng nã l¹i thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng quy ®Þnh, nh÷ng trËt tù x· héi cña d©n téc M­êng thËt ®¸ng ®­îc t«n träng. Kh«ng gian nhµ sµn ( Bao gåm c¶ kh«ng gian bªn ngoµi ng«i nhµ vµ kh«ng gian bªn trong ) ®Òu lµ kh«ng gian v¨n ho¸. ë ®ã gi÷a c¸i tiÖn Ých, thùc dông lµ c¸i thiªng liªng lu«n ®­îc hoµ quyÖn víi nhau rÊt tù nhiªn. NÐt ®Ñp gi¶n dÞ, Êm cóng mµ rÊt duyªn d¸ng cña ng«i nhµ sµn M­êng lµ nÐt ®Ñp v¨n ho¸ chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt, tinh thÇn rÊt ®¸ng ®­îc quan t©m gi÷ g×n vµ b¶o tån. 2. Trang phôc M­êng – nÐt ®éc ®¸o cña d©n téc M­êng so víi d©n téc kh¸c. Trang phôc phô n÷ M­êng cã c¸i chung cña céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam vµ cña c¶ c­ d©n vïng §«ng Nam ¸. §ã lµ c¸i nguån gèc thùc vËt chung trong chÊt liÖu lµm ra bé trang phôc vµ c¸i tÝnh chÊt thñ c«ng cña qu¸ tr×nh lµm ra bé trang phôc d©n téc. Ng­êi M­êng trång c©y b«ng ®Ó lÊy b«ng dÖt v¶i, hä còng nu«i t»m ®Ó lµm sîi ( nh­ng chñ yÕu lµ trång b«ng ). Tõ khi trång b«ng ®Õn khi thu ho¹ch vµ lµm thµnh sîi, dÖt ¸o lµ c¶ mét qu¸ tr×nh l©u dµi vµ kú c«ng. Sîi b«ng ®­îc cuén thµnh “ kÐn ” sau ®ã ®­îc kÐo thµnh sîi, ®ång bµo d©n téc sö dông khung cöi ®Ó dÖt lªn nh÷ng tÊm v¶i. Tõ “ kÐn ”v¶i d©n téc M­êng cßn nhuém thµnh nhiÒu mµu kh¸c nhau ®Ó dÖt lªn nh÷ng tÊm v¶i cã mµu s¾c kh¸c nhau. PhÈm mµu nhuém lµ nh÷ng chÊt liÖu tù nhiªn mµ ®ång bµo M­êng t×m tßi ®­îc. VÝ dô t¹o mµu ®á dïng “ cÊy c©n phµng ” ; t¹o mµu xanh, lÊy c©y “ c©n tung ”, t¹o mµu vµng hä lÊy cñ nghÖ gi· nhá råi v¾t n­íc lµm phÈm nhuém. Nh÷ng lo¹i c©y trªn ®­îc t¹o mµu qua viÖc lÊy l¸ ng©m qua ®ªm, vß n¸t råi pha víi n­íc v«i trong vµ n­íc gio bÕp ®· ®­îc läc trong. Khi ng©m ng­êi ta ph¶i nhuém tíi 5 lÇn( ®ªm ng©m v¶i, tíi ngµy ®em ra ph¬i). Tr¶i qua thêi gian, ng­êi M­êng ®· tÝch luü ®­îc nhiÒu kinh nghiÖm trong nghÒ dÖt vµ nhuém, ®· t¹o ra nh÷ng tÊm v¶i rùc rì, nhiÒu mµu s¾c ®Ó dÖt lªn nh÷ng bé v¸y ®Ñp mÆc trong lÔ héi còng nh­ sinh ho¹t hµng ngµy. Nh×n tæng thÓ y phôc M­êng ®¬n gi¶n h¬n y phôc cña nhiÒu d©n téc kh¸c, nh­ H’ M«ng, Dao…nh­ng kh«ng ph¶i v× thÕ nã mÊt ®i tÝnh hÊp dÉn, y phôc M­êng gåm: kh¨n ®éi ®Çu, v¸y, ¸o, th¾t l­ng, yÕm( phô n÷), ¸o, quÇn ( nam ). Ngoµi trang phôc hµng ngµy, ng­êi M­êng Hoµ B×nh cßn dµnh ra nh÷ng bé trang phôc ®Ñp nhÊt, sÆc sì nhÊt ®Ó mÆc trong nh÷ng ngµy lÔ héi. Trong trang phôc M­êng, ®¸ng chó ý nhÊt lµ C¹p v¸y cña ng­êi phô n÷. C¹p v¸y M­êng kh«ng chØ lµ bé phËn kh¨ng khÝt cña phô n÷ M­êng mµ qua C¹p v¸y ®ã cßn thÓ hiÖn nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt t¹o h×nh cæ truyÒn cña d©n téc M­êng. Gi¸o s­ Tõ Chi lµ ng­êi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ hoa v¨n C¹p v¸y M­êng, vµ cã lÏ thÇy còng lµ ng­êi cã nh÷ng gi¶i m· s©u s¾c nhÊt vÒ “ C¹p v¸y ” cña ng­êi phô n÷ M­êng. C¹p v¸y M­êng cã nh÷ng mèi t­¬ng ®ång víi hoa v¨n cña trèng ®ång §«ng S¬n. Gi¸o s­ Tõ Chi ®· nhËn thÊy trªn mÆt trèng ®ång bè côc chung vµ bè côc trßn, C¹p v¸y M­êng triÓn khai bè côc trßn Êy thµnh bè côc th¼ng, c¸c vµnh trong hoa v¨n thµnh nh÷ng gi¶i th¼ng. MÆt trêi trßn trung t©m trªn hoa v¨n trèng ®ång §«ng S¬n tù ph©n thµnh nhiÒu tiªu b¶n cïng nèi víi nhau kÕt thµnh chuçi trªn d¶i th¼ng réng b¶n cña C¹p v¸y gäi lµ Rang Trªn. Cßn c¸c gi¶i hÑp b¶n chøa m« tÝp ®éng vËt trªn trèng ®ång §«ng S¬n biÕn thµnh Rang Díi C¹p v¸y. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng trßn thµnh bè côc th¼ng c¸c ng«i sao 8 c¸nh xÕp c¹nh nhau suèt chiÒu ngang Rang Trªn chØ lµ biÕn thÓ cña mÆt trêi ë trung t©m mÆt trèng ®ång. Cßn nh÷ng ®éng vËt, ng­êi, thuyÒn, nhµ th× qua C¹p v¸y chuyÓn hÕt thµnh ®éng vËt, mçi loµi chiÕm thªm mét Roãng. C¹p v¸y M­êng gåm 2 lo¹i hoa v¨n: hoa v¨n h×nh häc vµ hoa v¨n ®éng vËt, trong ®ã hoa v¨n ®éng vËt lµ dÊu Ên râ nhÊt sù ¶nh h­ëng cña hoa v¨n trèng ®ång §«g S¬n lªn C¹p v¸y M­êng. Gi¸o s­ Tõ Chi nhËn xÐt : ng­êi M­êng lµ nh÷ng ng­êi cã nhiÒu phÈm chÊt cña nÒn v¨n minh §«ng S¬n nhÊt. Trang phôc M­êng thËt sù lµ bé trang phôc duyªn d¸ng, kÝn ®¸o mµ ®Ó t¹o lªn nã qu¶ lµ mét kú c«ng. C¸c thiÕu n÷ M­êng ®Õn tuæi 13-14 ®­îc bµ vµ mÑ d¹y cho c¸ch ®Æt b«ng, se sîi, nhuém mµu, dÖt v¶i. C¸c thiÕu n÷ M­êng tù t¹o ra trang phôc cho m×nh vµ hä ph¶i lµm nªn nh÷ng tÊm v¶i ®Ñp, nh÷ng chiÕc gèi, chiÕc ch¨n…®Ó sau nµy khi ®Õn tuæi lÊy chång, nh÷ng thø hä lµm ra sÏ ®­îc hä mang theo vÒ nhµ chång, nh÷ng c« g¸i khÐo tay sÏ lµm ra nh÷ng s¶n ph¶m ®Ñp tÆng bè mÑ chång vµ hä sÏ ®­îc mäi ng­êi yªu quý t«n träng. KÕt hîp víi bé ¸o v¸y, phô n÷ M­êng cã tôc chÝt kh¨n ®éi ®Çu, ng­êi M­êng sö dông kh¨n tr¾ng ®Ó ®éi ®Çu, chiÕc kh¨n nµy g¾n víi mét sù tÝch. §ã lµ c©u chuþªn ®Ñp nh­ng còng rÊt buån cña mét ®«i trai g¸i xø M­êng, hä yªu nhau nh­ng kh«ng ®­îc ë bªn nhau; chiÕc kh¨n tr¾ng lµ t­îng tr­ng cho sù thuû chung, cho t×nh yªu son s¾t vµ kh¸t khao h¹nh phóc løa ®«i cña nh÷ng ng­êi M­êng. Cïng víi y phôc, ng­êi M­êng cßn sö dông trang søc ®Ó lµm ®Ñp cho trang phôc cña m×nh. Trang søc cña ng­êi M­êng chñ yÕu lµm b»ng b¹c tr¾ng, chia thµnh nhiÒu lo¹i: d©y xµ tÝch, hép qu¶ ®µo, vßng ®eo tay, chuçi h¹t cêm, vuèt hæ bäc b¹c …§å trang søc bªn c¹nh ý nghÜa lµm ®Ñp cßn mang ý nghÜa t©m linh nh­ : vuèt hæ bäc b¹c ®­îc ng­êi M­êng ®eo bªn ng­êi vµ hä cho r»ng hæ lµ loµi thó d÷, dòng m·nh, nªn khi ®eo Vuèt c¶ con thó dòng m·nh nµy ng­êi ®ã sÏ dòng c¶m vµ kh«ng bÞ ma quû hay ®iÒu xÊu x©m h¹i. Trang phôc M­êng còng ph©n thµnh nh÷ng d¼ng cÊp kh¸c nhau, xa kia chØ nh÷ng ng­êi thuéc nhµ Lang ( vî, con, hä hµng th©n thÝch ) míi ®­îc mÆc vµ ®eo nh÷ng ®å trang søc ®Ñp, sÆc sì; cßn nh÷ng ng­êi b×nh th­êng th× kh«ng ®­îc ®eo nh÷ng ®å trang søc vµ quÇn ¸o ®Ñp. Trang phôc d©n téc cña ng­êi M­êng rÊt thuËn lîi vµ phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt. Bé v¸y cña ng­êi phô n÷ M­êng rÊt gän nhÑ vµ bã s¸t ng­êi, chiÕc v¸y cao h¬n m¾t c¸ ch©n nªn ng­êi phô n÷ cã thÓ di chuyÓn nhÑ nhµng, phï hîp cho hä cã thÓ lªn rõng, lªn n­¬ng. Trong khi trang phôc nam giíi rÊt gièng víi trang phôc ng­êi Kinh, lµ chiÕc quÇn hai èng vµ ¸o. Mµu s¾c mµ ng­êi M­êng thÝch sö dông lµ mµu tr¾ng vµ mµu n©u sÉm. §©y lµ nh÷ng gam mµu gi¶n dÞ phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn n¬i nói rõng cña xø M­êng. Ngµy nay, ®íi t¸c ®éng cña sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, v¨n ho¸ , x· héi. ViÖc b¶o tån, ph¸t triÓn v¨n ho¸ M­êng trong ®ã cã bé trang phôc cña ng­êi phô n÷ M­êng gÆp nhiÒu khã kh¨n, lý do lµ hiÖn nay c¸c thiÕu n÷ M­êng Ýt khi mÆc nh÷ng trang phôc cña d©n téc m×nh; mÆt kh¸c, bé v¸y M­êng còng cã nh÷ng c¸ch t©n ®Ó phï hîp h¬n nh÷ng xu híng mÆc hiÖn ®¹i. Do ®ã, viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t huy v¨n ho¸ trang phôc M­êng cÇn ®­îc chó ý ®Ó bé trang phôc M­êng m·i gi÷ ®­îc vÎ nguyªn s¬ cña nã. 3. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng. Trong x· héi M­êng cæ truyÒn, Cång Chiªng cã vai trß rÊt quan träng, t¸c ®éng ®Õn nhiÒu mÆt ®êi sèng x· héi M­êng. TiÕng Cång Chiªng ®em l¹i tiÕng c­êi vui t­¬i, rén rµng, n¸o nøc trong nh÷ng ngµy héi; tiÕng Cång mang l¹i kh«ng khÝ trang nghiªm trong nh÷ng ngµy tÕ lÔ; tiÕng Cång Chiªng cßn ®­îc sö dông lµm hiÖu lÖnh trong nh÷ng lóc cÇn thiÕt. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña v¨n hoa Cång Chiªng tr¶i qua chiÒu dµi hµng ngµn n¨m, kho¶ng 2 ngµn n¨m tr­íc ®©y ®· b¾t ®Çu b­íc ®Çu lµm Chiªng, Trèng vµ nh÷ng dông cô s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu. HiÖn nay, t¹i Hoµ B×nh vÉn cã nh÷ng bé Chiªng ®­îc nh©n d©n g×n gi÷, ®©y lµ nh÷ng di s¶n cùc kú cã gi¸ trÞ. C«ng Chiªng chia thµnh 2 lo¹i : Chiªng “ H¬ ” vµ Chiªng “ Nay ”; Chiªng “ H¬ ” lµ lo¹i Chiªng cã niªn ®¹i tõ rÊt l©u ®êi, mÆt Chiªng “ H¬ ” cã cÊu t¹o th« r¸t víi nh÷ng chÊm nhá li ti, nóm Chiªng ë chÝnh gi÷a rÊt bãng, mµu s¸ng hång, ng­êi M­êng cæ cßn gäi Chiªng “ H¬ ” lµ Chiªng “ Ch« Cãc ” – Chiªng “ H¬ ” lµ lo¹i Chiªng cã nhiÒu cì, tõ Chiªng mèt tíi Chiªng s¸u. Cßn Chiªng “ Nay ” ®­îc lµm tõ ®ång ®á, mÆt Chiªng “ Nay ” cã nh÷ng nèt næi lªn nh bÞ bóa ghÌ, Chiªng “ Nay ” ©m thanh Ýt vang xa vµ kÕt cÊu kh«ng ®Ñp b»ng Chiªng “ H¬ ”. Ng­êi M­êng tæ chøc ®éi Cång Chiªng cña m×nh thµnh dµn gäi lµ dµn Cång, mçi dµn Cång cã sè l­îng kh¸c nhau, nh÷ng dµn lín th­êng cã tõ 7 ®Õn 12 chiÕc Chiªng. Ng­êi M­êng rÊt coi träng Cång Chiªng, ®ã lµ mét vËt linh thiªng cña c¶ céng ®ång, sè l­îng ng­êi trong mét dµn Cång Chiªng còng cã ý nghÜa, nh­ dµn 12 ng­êi lµ t­îng tr­ng cho 12 con gi¸p, lµ 12 th¸ng trong n¨m, dµn nh¹c Cång Chiªng 12 ng­êi næi lªn thÓ hiÖn ­íc mong bèn mïa lu«n m­a thuËn giã hoµ. Ng­êi M­êng ®Æt tªn cho tõng chiÕc Chiªng dùa theo chøc n¨ng ho¹t ®éng cña nã trong b¶n nh¹c, trong dµn Chiªng M­êng bao giê còng cã Chiªng “ Dµm ” ( hay gäi lµ Chiªng KhÇm ) lµ lo¹i Chiªng cã kÝch th­íc lín nhÊt, ®­êng kÝnh tíi 1m, ©m thanh trÇm hïng vµ vang ®éng nói rõng. Chiªng “ Dµm ” cã nhiÖm vô më ®Çu bµi Chiªng vµ còng gi÷ nÒn cho toµn bé bµi Cång Chiªng, trong dµn Cång Chiªng xa kia thßng cã 4 Chiªng “ Dµm ”. Chiªng bång lµ lo¹i Chiªng cã kÝch th­íc trung b×nh, cã ©m thanh thuéc ©m khu gi÷a trong dµn Cång Chiªng vµ t¹o giai ®iÖu cho dµn Cång (Chiªng nµy cã tªn gäi kh¸c lµ Chiªng Boßng Beeng hay Chiªng B««ng Bªªng ). Lo¹i nµy th­êng cã 6 hay 4 chiÕc trong dµn Cång Chiªng. Chiªng TLÎ hay cßn gäi lµ Chiªng Chãt ( Chiªng Poáng, Chiªng lãng). Lo¹i Chiªng nµy cã ®é 2 hay 3 chiÕc trong mét dµn Cång. Nh÷ng chiÕc Chiªng Mèt, Hai, Ba, Bèn th­êng ®­îc gép chung lµ Chiªng “ Báng ” , tõ Chiªng Bèn, N¨m ®Õn Chiªng B¶y, T¸m goi chung lµ Chiªng “ Bång ”, tõ Chiªng T¸m, ChÝn ®Õn Chiªng Mêi hai gäi lµ Chiªng “ Dµm ” ( Chiªng KhÇm ). Tõ Chiªng Mèt ®Õn Chiªng Mêi hai cã kÝch th­íc lín h¬n mét chót, Chiªng Mèt th­êng cã ®­êng kÝnh kho¶ng trªn 20cm trë l¹i ©m thanh cao, chãi; Chiªng Mêi trë lªn cã kÝch thíc kho¶ng 60 – 90 cm hoÆc lín h¬n nªn cã nh÷ng chiÕc Chiªng ph¶i 2 ng­êi khiªng ®Ó ®¸nh, ©m thanh cña nh÷ng chiÕc Chiªng nµy r¸t trÇm hïng. V¨n ho¸ Cång ChiÒng cña d©n téc M­êng tiªu biÓu nhÊt lµ ë Hoµ B×nh, ®©y lµ n¬i cßn g×n gi÷ ®­îc nhiÒu bé Chiªng còng nh biÓu diÔn c¸c tiÕt môc Cång Chiªng trong mçi dÞp lÔ héi hµng n¨m. Trong nh÷ng n¨m 70 – 80 cña thÕ kû tr­íc nh©n d©n cña c¸c huyÖn ë Hoµ B×nh ®· ®µo ®­îc chiÕc Chiªng cã kÕt cÊu ®Æc biÖt, Chiªng cã nhiÒu vµnh trßn næi trªn mÆt vµ cã tíi 5 ©m t¬ng øng víi 5 cung ©m nh¹c ngò ©m truyÒn thèng. BiÓu diÔn Cång Chiªng th­êng lµ vµo c¸c dÞp lÔ héi, b¾t ®Çu b»ng Chiªng TLÎ vèi nh÷ng nèt nh¹c më ®Çu, ®©y lµ giai ®o¹n lªn Chiªng, dËy Chiªng, ph¬ng thøc tr×nh tÊu c¸c b¶n nh¹c ®­îc kÕt cÊu theo kÕt cÊu ngò ©m, nh÷ng nèt ®Çu, c©u ®Çu b¶n nh¹c ®­îc vang lªn tõng chiÕc mét, ë ©m khu cao vµ ©m khu trung. Nh÷ng nèt cuèi, c©u cuèi ®o¹n nh¹c lµ hoµ thanh thuéc nh÷ng ©m trÇm trong dµn Cång Chiªng. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng g¾n bã suèt ®êi víi vßng ®êi cña mçi con ng­êi n¬i xø M­êng. Tõ khi cÊt tiÕng khãc trµo ®êi råi tuæi Êu th¬, con ng­êi ®· cÇn ®Õn tiÕng Chiªng, sù n©ng ®ì cña tiÕng Chiªng; con ë nhµ, mÑ ®i lµm, khi con ®ãi ®ßi bó mÑ ng­êi nhµ giãng lªn mét tiÕng Chiªng gäi ng­êi mÑ vÒ. §Õn tuæi mêi t¸m, ®«i m­¬i, trai g¸i ph¶i ra g¸nh v¸c viÖc lµng viÖc b¶n, nÕu trëng b¶n ®¸nh Chiªng liªn håi 3 tiÕng lµ tÊt c¶ mäi ng­êi trong nhµ trong b¶n còng ®Òu giãng Chiªng ®ång thanh th«i thóc, cÊp b¸o cã c­íp bãc, ho¶ ho¹n, lóc ®ã mäi ng­êi ph¶i tËp trung chèng kÎ xÊu c­íp bãc, chèng ho¶ ho¹n… Trai g¸i khi kÕt h«n, gia ®×nh, b¹n bÌ, lµng xãm M­êng mõng h¹nh phóc ®«i b¹n trÎ còng giãng lªn håi Chiªng mõng h¹nh phóc. Khi ®· thµnh vî thµnh chång råi th× ph¶i lËp nghiÖp, tr­íc hÕt ph¶i tËu tr©u lµm nhµ. Gia ®×nh d©n b¶n xóm vµo lÊy gç, c¾t tranh lµm nhµ gióp ®ì ®«i b¹n trÎ, ng­êi ta ®¸nh hai håi l¹i dïi ba tiÕng Chiªng, sau ®ã ®¸nh liªn håi thóc giôc, ®éng viªn viÖc kÐo gç lµm nhµ. ë Hoµ B×nh mçi n¨m diÔn ra lÔ héi d©n gian, lÔ héi phong tôc t©m linh tÝn ng­ìng: héi xu©n, lÔ khai h¹, héi khuèng mïa ( xuèng ®ång ), lÔ héi ®×nh cæi, lÔ ®u tre, lÔ cÇu mïa, lÔ ®ãn kh¸ch, lÔ ®×nh xµm, héi chïa kÌ. Mçi lÔ héi diÔn ra lµ tÊt c¶ mäi ng­êi trong b¶n Mßng kÐo ra tham gia. Ngµy nay lÏ héi mõng xu©n lµ lÔ héi tiªu biÎu nhÊt ®­îc tæ chøc hµng n¨m ë nhiÒu n¬i trªn ®Êt M­êng. LÔ héi mõng u©n mang nhiÒu ý nghÜa: mõng mét n¨m míi s¾p ®Õn, qua lÔ héi ®ång bµo d©n téc M­êng cÇu chóc cho mét n¨m míi an lµnh gÆp nhiÒu may m¾n; héi xu©n cßn lµ n¬i ®Ó c¸c ®«i trai g¸i c¸c b¶n M­êng giao l­u, gÆp gì, thi tµi vµ nhiÒu cÆp ®· thµnh vî thµnh chång tõ nh÷ng lÔ héi mõng xu©n nµy. ¢m nh¹c cña dµn Cång Chiªng võa lµ néi dung, võa lµ hµnh ®éng cña lÔ héi; Chiªng phêng Bïa ( cßn gäi lµ XÐc bïa ), vµo dÞp xu©n ®Õn, c¸c ph­êng Bïa võa ®i võa tÊu nh÷ng bµi Chiªng næi tiÕng trong nÒn ©m nh¹c d©n gian ®Æc s¾c cña ng­êi M­êng. C¸c bµi Chiªng th­êng ®­îc dïng lµ: B«ng tr¾ng b«ng vµng, ®i ®­êng, mõng c¬m míi, ….C¸c bµi nµy ®­îc tÊu lªn ®Ó chóc tõng gia ®×nh vµ tÊt c¶ mäi ng­êi trong b¶n søc khoÎ, sù may m¾n, d©n b¶n vµ mäi ng­êi rÊt vui, hä c¶m thÊy may m¾n khi míi ®Çu xu©n ®· ®­îc c¸c ph­êng Bïa ®Õn chóc mõng b»ng viÖc tÊu nh¹c Chiªng. Khi ®Õn tuæi giµ, con ch¸u vµ gia ®×nh, hµng xãm trong b¶n ®Õn mõng thä «ng bµ lín tuæi; khi cao tuæi, søc yÕu vµ lóc «ng bµ vÒ trêi, dµn Cång Chiªng næi lªn võa thÓ hiÖn kh«ng khÝ trang nghiªm, võa lµ tiÕng lßng buån th¶m cña mäi ng­êi khi ph¶i ®a tiÔn ng­êi qu¸ cè trë vÒ trêi. Trong tang lÔ ng­êi M­êng, tiÕng Chiªng cã nhiÒu ý nghÜa, Chiªng ®¸nh CÇm Canh, P¸y H¬i ( Canh H¬i ). ë ®©y tiÕng Chiªng cã søc m¹nh mµu nhiÖm h¬n lêi van xin cÇu cøu cña con ng­êi mong nÝu l¹i, gi÷ l¹i l©u h¬n sù sèng cña ng­êi th©n; Chiªng ®¸nh mét håi côt kh«ng l¹i dïi, g¸p g¸p, sî h·i b¸o hiÖu ng­êi th©n ®· chót h¬i thë cuèi cïng vµ lµ tÝn hiÖu ®Ó mäi ng­êi xóm vµo lµm tang lÔ ma chay. Trong suèt nh÷ng ngµy tang lÔ, con ch¸u ph¶i d©ng h¬ng, d©ng c¬m ba lÇn cho ng­êi qu¸ cè, mçi lÇn d©ng h­¬ng, d©ng c¬m nh vËy lµ nh÷ng lÇn tiÕng Chiªng næi lªn ba håi, l¹i dïi ba tiÕng; suèt däc ®­êng ®a linh c÷u cña ng­êi qu¸ cè ra n¬i an nghØ, tiÕng Chiªng giãng tõng ba tiÕng mét, thÓ hiÖn sù tiÕc th­¬ng, buån th¶m; khi h¹ huyÖt ng­êi ta ®¸nh Chiªng ba håi, l¹i dïi ba tiÕng ®Ó vÜnh biÖt ng­êi qu¸ cè. TiÕng Chiªng lµ tiÕng lßng cña con ng­êi lµ thay con ng­êi “ giao tiÕp víi thÇn linh trêi ®Êt ”. Qua ©m nh¹c Cång Chiªng lµ tiÕng lßng ­íc mong, tin t­ëng, lµ søc m¹nh cña con ng­êi trong trêi ®Êt. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng chiÕm mét vÞ trÝ cùc kú quan träng trong ®êi sèng cña ®ång bµo d©n téc M­êng ë Hoµ B×nh, Cång Chiªng cã mÆt suèt vßng ®êi tån t¹i cña mçi ng­êi M­êng tõ khi sinh ra ®Õn khi mÊt ®i; cã mÆt trong c¶ lóc vui lÉn lóc buån nªn Cång Chiªng cã c¶ ý nghÜa vËt chÊt vµ c¶ yÕu tè tinh thÇn cña d©n téc M­êng. Cïng sù ph¸t triÓn m¹nh cña KTXH, kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng ë Hoµ B×nh ®ang ®øng tr­íc mét thùc tr¹ng ®¸ng lo ng¹i. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ M­êng, vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XX, kh¶o s¸t s¬ bé ë hai huyÖn L¹c S¬n, T©n L¹c ( Hoµ B×nh ) thÊy nh©n d©n cßn gi÷ ®­îc gµn 4000 chiÕc Cång Chiªng H¬ vµ Nay, vµ gÇn 4000 chiÕc nµy vÉn cha ph¶i lµ tÊt c¶ bëi nh÷ng n¨m tr­íc ®ã v× ®iÒu kiÖn khã kh¨n nªn nhiÒu gia ®×nh ®· ph¶i b¸n bít ®i sè Cång Chiªng cña m×nh, sè cßn l¹i hä chia cho con ch¸u vµi chiÕc, mµ do kh«ng b¶o qu¶n cÈn thËn nªn nhiÒu chiÕc Cång Chiªng ®· bÞ r¹n, bÞ rÌ, bÞ vì nªn kh«ng thÓ s¾p xÕp vµo dµn, vµo bé tr×nh tÊu Cång Chiªng ®­îc. Cho ®Õn nh÷ng n¨m 2000, theo kh¶o s¸t cña nh÷ng c¸n bé lµm c«ng t¸c v¨n ho¸ ë Hoµ B×nh, th× chØ cßn kho¶ng 1000 chiÕc Chiªng trong khu vùc nµy. NhiÒu b¶n nh¹c Cång Chiªng cæ còng bÞ mai mét, bÞ l·ng quªn hay xÐ lÎ vµ ph¸t triÓn v« lèi lµm biÕn d¹ng ®i vèn ©m nh¹c ®Æc s¾c quý gi¸ cña d©n téc. ë nhiÒu n¬i trªn b¶n M­êng hiÖn nay, tuæi th¬ cña c¸c trÎ nhá kh«ng cßn ®­îc nghe tiÕng Chiªng gäi mÑ, ngµy xu©n kh«ng cßn c¸c phêng Bïa tÊu c¸c bµi Chiªng ®i ®Õn tõng nhµ nh xa. Nh÷ng dÞp c­íi hái, lµm nhµ, khai mïa cµy cÊy …Ýt khi cã tiÕng Chiªng vang lªn. ¥ nhiÒu b¶n M­êng ngµy mõng thä hay tiÔn ng­êi qu¸ cè vÒ trêi còng cã tiÕng Chiªng vang lªn nh­ng lµ nh÷ng ©m thanh rêi r¹c, kh«ng cßn søc m¹nh linh thiªng thÊu ®Õn câi lßng. Cång Chiªng ngµy nay chØ cßn xuÊt hiÖn trong dip LÔ – Héi, trong nh÷ng dÞp nµy c¸c ®éi Cång Chiªng tr×nh diÔn phôc vô bµ con; c¸c ®éi Cång Chiªng ë Hoµ B×nh còng ®i ®Õn c¸c tØnh trong c¶ n­íc biÓu diÔn Cång Chiªng trong c¸c dÞp héi hÌ ®Ó qu¶ng b¸ h×nh ¶nh, v¨n ho¸ d©n téc m×nh. Trong c¸c ngµy tõ 14/12 -17/ 12 võa qua, t¹i quª h­¬ng cña xø M­êng ®· diÔn ra “ Ngµy héi v¨n ho¸ d©n téc M­êng toµn quèc ” lÇn ®Çu tiªn ®­îc tæ chøc, ngµy héi víi nhiÒu ch¬ng tr×nh kh¸c nhau, ®· tËp hîp vµ biÓu diÔn tr­íc ®«ng ®¶o quÇn chóng còng nh­ tr­íc nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ d©n gian nh÷ng tiÕt môc v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña d©n téc M­êng. Trong ngµy nay, dµn Cång Chiªng víi sè l­îng hµng tr¨m chiÕc ®· hoµ tÊu b¶n nh¹c mõng héi, tiÕng Cång Chiªng trÇm hïng cña dµn nh¹c ®«ng ®¶o ®· g©y cho mäi ng­êi Ên tîng s©u s¾c. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng lµ mét di s¶n v¨n ho¸ ®Æc s¾c, quý gi¸ vµ g¾n bã víi ng­êi M­êng. D©n téc M­êng lµ ®an téc may m¾n cã ®­îc mét nÒn v¨n ho¸ ®Æc s¾c, næi tiÕng nh­ vËy. Nh­ng trong thêi kú më cöa cïng sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña KTXH vµ sù du nhËp cña nhiÒu h­íng v¨n ho¸ kh¸c nhau, viÖc gi÷ g×n b¶o tån v¨n ho¸ Cång Chiªng ë Hoµ B×nh lµ c«ng viÖc khã kh¨n. ViÖc g¾n ph¸t triÓn du lÞch t×m hiÓu v¨n ho¸ víi viÖc gi÷ g×n ph¸t triÓn v¨n ho¸ M­êng hy väng sÏ võa mang l¹i sù ph¸t triÓn Kinh tÕ cho ®ång bµo M­êng, võa gióp hä gi÷ g×n ®­îc nÒn v¨n ho¸ cña m×nh. C. KÕt luËn D©n téc M­êng lµ mét thµnh tè trong céng ®ång 54 d©n téc anh em c­ tró l©u ®êi trªn ®Êt n­íc ViÖt Nam. Ng­êi M­êng cã quan hÖ gÇn gòi víi ng­êi Kinh, ng­êi Th¸i, ng­êi Dao…cã thÓ kh¼ng ®Þnh d©n téc M­êng lµ chñ nh©n sím cña nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa th«ng qua c¸c di chØ cña nÒn v¨n minh hËu kú ®å n»m r¶i r¸c, tËp trung ë vïng ®Êt c­ tró cña ng­êi M­êng. §Þa bµn c­ tró cña ng­êi M­êng chñ yÕu ë däc theo c¸c thung lòng hÑp, däc c¸c triÒn s«ng, suèi, c¸c ®åi nói.. Tõ ®Þa bµn c­ tró t¹o nªn c¬ cÊu kinh tÕ ®Ëm nÐt b¶n ®Þa miÒn nói, t¹o nªn mét céng ®ång M­êng khÐp kÝn, mang nh÷ng nÐt v¨n ho¸ riªng biÖt, ®éc ®¸o, nhiÒu yÕu tè t©m linh huyÒn tho¹i. Ng­êi M­êng cã kho tµng d©n gian ®å sé vÒ sè l­îng, phong phó vÒ lo¹i h×nh, hµm xóc vÒ néi dung, cã gi¸ trÞ cao vÒ nghÖ thuËt; trong ®ã v¨n ho¸ nhµ sµn, hoa v¨n M­êng, v¨n ho¸ Cång Chiªng…lµ nh÷ng di s¶n v« cïng quý gi¸ ®­îc truyÒn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c, trë thµnh nh÷ng dÊu Ên nh©n v¨n ®Ëm nÐt. Còng nh­ nhiÒu d©n téc anh em kh¸c, viÖc g×n gi÷ vµ b¶o tån nÒn v¨n ho¸ Hoµ B×nh lµ c«ng viÖc quan träng, nghiªm tóc, viÖc b¶o tån v¨n ho¸ M­êng truyÒn thèng ph¶i bao gåm v¨n ho¸ Lµng truyÒn thèng, c¸c lÔ héi truyÒn thèng, v¨n ho¸ nhµ sµn, trang phôc, Cång Chiªng,…®Ó c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ Hoµ B×nh thùc sù cã hiÖu qu¶, thiÕt nghÜ ph¶i cã sù ®Çu t­, quan t©m nhiÒu h¬n n÷a cña nhµ n­íc, ®Ó nÒn v¨n ho¸ Hoµ B×nh rùc rì m·i tån t¹i vµ gãp phÇn lµm giµu thªm nÒn v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam. Tµi liÖu tham kh¶o: 1.V¨n ho¸ d©n téc M­êng . TËp thÓ t¸c gi¶ . Së v¨n ho¸ th«ng tin héi v¨n ho¸ c¸c d©n téc tØnh Hoµ B×nh xuÊt b¶n . Hoµ B×nh. Thang9-1993. 2.V¨n ho¸ Hoµ B×nh thÕ kØ XX. TËp thÓ t¸c gi¶ . Nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ d©n téc . Hµ Néi-N¨m 2002. 3 .Héi th¶o b¶o tån vµ ph¸t triÓn b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc M­êng thêi k× ®æi míi vµ héi nhËp. TËp thÓ t¸c gi¶ . Nxb Bé v¨n ho¸, ThÓ thao,du lÞch . Hoµ B×nh th¸ng 12 n¨m 2007. 4 .Tæng quan vÒ x· héi M­êng thêi trung cæ . Ts Qu¸ch V¨n Ach . B¸o Hoµ B×nh. Sè 2571 ngµy 21th¸ng10 n¨m2007. 5 .Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh. B¸o Hoµ B×nh . Sè 2587 ngµy18 th¸ng11n¨m2007. 6 .Kh«ng gian v¨n Ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh . B¸o Hoµ B×nh . Sè 2595 .ngµy 25 th¸ng 11n¨m 2007. 7 .Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh .B¸o Hoµ B×nh .sè 2591,ra ngµy 25. 11. 2007.