Tiểu luận Đô thị cổ Hội An

CËn §«ng bÞ Thæ NhÜ Kú, ¶ RËp vµ Italia khèng chÕ. Nh÷ng th­¬ng nh©n kh¸t hµng ph­¬ng §«ng nhê thõa h­ëng mét sè kiÕn thøc ®Þa lý cña Hy L¹p cæ ®¹i, nhê sù øng dông ®Þa bµn Trung Quèc do ng­êi ¶ RËp truyÒn sang ®· m¹o hiÓm ®i vµo phÝa T©y cña thÕ gií ®Ó ®Õn víi c¸c n­íc §«ng b¸n cÇu. C¸c ®¹i lôc b¾t ®Çu lé ra tr­íc m¾t nh÷ng nhµ du hµnh ®¹i d­¬ng. Nh÷ng ph¸t kiÕn ®ã më ®Çu kØ nguyªn ®¹i hµng h¶i cña nh©n lo¹i ®· dÉn giai cÊp t­ s¶n ch©u ¢u ®i kh¾p thÕ giíi - vµ chñ nghÜa t­ b¶n b¾t ®Çu ®Õn ph­¬ng §«ng. Tõ n¨m 1600, C«ng ty §«ng ¸ cña Anh ®· thµnh lËp, nh­ng bÞ th­¬ng nh©n Hµ Lan c¹nh tranh gay g¾t, t­ëng ®· bá cuéc trong viÖc ganh ®ua lµm giµu tõ c¸c hµng ho¸ ë ph­¬ng §«ng. Nh­ng sau cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n 1640, kinh tÕ t­ b¶n Anh ph¸t triÓn, ng­êi Anh ®· giµnh ®­îc ­u thÕ hµng h¶i trong tay ng­êi Hµ Lan, më réng bu«n b¸n víi c¸c n­íc ph­¬ng §«ng, trong ®ã cã ViÖt Nam vµ Héi An, ®iÒu nµy khiÕn cho mét sè n¬i héi tô ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè "Thiªn thêi, ®Þa lîi" nh­ Héi An nhanh chãng ga nhËp vµo thÞ tr­êng th­¬ng m¹i thÕ giíi, trë thµnh mét sè c¶ng phån thÞnh. Thø hai, viÖc cÊm vËn cña nhµ Minh n¨m 1371 ®èi víi c¸c n­íc §«ng Nam ¸ vµ NhËt B¶n ®· t¹o nªn n¹n "h¶i tÆc" vµ v« sè tæ chøc bu«n lËu trªn biÓn. Mét sè Hoa Th­¬ng còng kh«ng ®­îc truyÒn trë l¹i Trung Hoa lôc ®Þa, ph¶i c­ tró vÜnh viÔn ë ­íc ngoµi ®· nãi lªn sù nhén nhÞp cña th­¬ng nghiÖp ch©u ¸ nãi chung, Héi An nãi riªng tr­íc khi t­ b¶n ph­¬ng T©y ®Õn. N¨m 1567, Trung Quèc b·i bá h¶i cÊm, cho th­¬ng nh©n xuÊt d­¬ng ra n­íc ngoµi. Nh­ng vÉn cÊm giao dÞch víi NhËt mét sè mÆt hµng, chñ yÕu lµ nguyªn liÖu. T×nh h×nh ®ã ®· dÉn ®Õn viÖc M¹c Phñ §øc Xuyªn cÊp hé chiÕu cho c¸c thuyÒn bu«n, gäi lµ Ch©u Ên thuyÒn, tõ n¨m 1592 ®Ó më réng quan hÖ mËu dÞch víi c¸c n­íc §«ng Nam ¸ vµ nh÷ng hµng cña Trung Quèc ë thÞ truêng nµy lµm t×nh h×nh bu«n b¸n c¸c n­íc ph­¬ng §«ng s«i ®éng h¼n lªn. Nhu cÇu vÒ ®ång, b¹c, vò khÝ cña Trung Quèc vµ thÞ tr­êng §«ng Nam ¸ ®· cã NhËt B¶n cung cÊp. H¹t tiªu, ®­êng, t¬ lôa, v¨n ho¸ phÈm vµ s¶n phÈm nhiÖt ®íi kh¸c, NhËt b¶n vµ nhiÒu n­íc kh¸c ®ang chê th× th­¬ng nh©n tõ Trung Quèc, trong ®ã cã c¶ng Héi An cña §¹i ViÖt mang ®Õn. Th­¬ng nh©n Bå §µo Nha, Anh, Hµ Lan.... xuÊt hiÖn ë thÞ tr­êng ph­¬ng §«ng ®· lµm nhiÖm vô chuyÓn hµng mét c¸ch tù nguyÖn, tÝch cùc vµ quyÕt liÖt. Tr­íc t¸c ®éng cña nÒn th­¬ng m¹i thÕ giíi, ®· h×nh thµnh nhiÒu trung t©m bu«n b¸n n»m trªn bê biÓn §«ng nh»m ®¸p øng nhu cÇu s¶n xuÊt tiªu dïng hµng ho¸ víi khèi l­îng lín. Phè c¶ng Héi An ®­îc ra ®êi trong hoµn c¶nh ®ã. Tuy nhiªn, ®« thÞ cæ Héi An ra ®êi cßn dùa trªn nh÷ng nh©n tè chñ quan quan träng kh¸c. 1.2. Nh©n tè chñ quan Tr­íc tiªn, ®« thÞ Héi An ra ®êi ®­îc dùa trªn sù thõa h­ëng nh÷ng thµnh tùu lÞch sö cã s½n. Tr­íc khi ng­êi ViÖt c­ tró ë Héi An, th× ®· cã Cï Lao Ch¨m vµ Cöa §¹i Chiªm. Th­ tÞch cæ gäi lµ §¹i Chiªm m«n hay §¹i Chiªm h¶i khÈu, ng­êi ViÖt gäi t¾t lµ Cöa §¹i. N¬i ®©y lµ cöa ngâ miÒn Amatavati cña V­¬ng Quèc Ch¨m Pa kh«ng xa th¸nh ®Þa Mü S¬n, vµ c¸c kinh ®« Sinhapura (Trµ KiÖu) vµ In®rapura (§ång D­¬ng). DÊu vÕt cña ng­êi Ch¨m ®Ó l¹i ë vïng Héi An lµ nh÷ng ng«i miÕu Bµ Måi, Bµ Dµng vµ nhiÒu pho t­îng hiÖn ®­îc tr­ng bµy t¹i viÖn b¶o tµng nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Chµm ë thµnh phè §µ N½ng. Nh­ vËy, tiÒn th©n c¶ng thÞ §¹i Chiªm cña v­¬ng quèc Ch¨m Pa ®· ®ãng gãp mét phÇn kh«ng nhá vµo sù ra ®êi cña ®« thÞ Héi An vµo thÕ kØ XVII, XVIII. XÐt vÒ yÕu tè vÞ trÝ ®Þa lý, ®« thÞ Héi An vèn ®­îc thiªn nhiªn ­u ®·i ®Ó trë thµnh mét th­¬ng cang lín. N»m bªn bê s«ng Thu Bån, Héi An lµ mét c¶ng s«ng tiÖn lîi. Tõ Héi An cã thÓ ng­îc dßng Thu Bån theo s«ng Vu gia lªn miÒn th­îng du, theo s«ng Tr­êng Giang vµo ®ªn Tam Kú. Nh­ng Héi An chØ c¸ch cöa biÓn §¹i Chiªm chõng 5km nªn cßn lµ mét c¶ng biÓn. Nh×n réng h¬n vÒ mÆt ®Þa lý, Héi An n»m ë ®iÓm mòi nh« ra biÓn nhiÒu nhÊt trªn bê biÓn h×nh vßng cung cña n­íc ta nªn ®­îc ®ãn nhiÒu th­¬ng thuyÒn n­íc ngoµi dõng ch©n. Héi An chØ c¸ch dinh trÊn Qu¶ng Nam, thñ phñ thø hai cña dinh trÊn §µng Trong chõng 8km. V× vËy, Héi An lµ mét vÞ trÝ l­u th«ng trao ®æi bu«n b¸n tèt, lµ cöa ngâ quan yÕu cña Qu¶ng Nam nãi riªng vµ §µng Trong nãi chung. Trong "Phñ biªn t¹p lôc" Lª Quý §«n dÉn lêi mét th­¬ng nh©n Trung Hoa cho biÕt: ThuyÒn tõ S¬n Nam vÒ chØ mua ®­îc mét thø cñ n©u, tõ ThuËn Ho¸ vÒ còng chØ mua ®­îc mét thø hå tiªu. Cßn tõ Qu¶ng Nam (tøc Héi An) vÒ th× hµng ho¸ kh«ng thø g× kh«ng cã. Ph©n ho¸ vËt s¶n xuÊt ë c¸c phñ Th¨ng Hoa, §iÖn Biªn, Qu¶ng Ng·i, Quy Nh¬n, B×nh Khanh vµ dinh Nha Trang, ®­êng bé, ®­êng thuû ®i ngùa ®Õn héi tËp ë phè Héi An. Tr­íc ®©y hµng ho¸ nhiÒu l¾m, dï mét tr¨m chiÕc tµu to chë cïng mét lóc kh«ng thÓ hÕt ®­îc" [256, 257]. Héi An "C¶ng th× s©u, tµu bÌ ®­îc an toµn. Nã rÊt thuËn lîi ®èi víi c¸c th­¬ng nh©n. C¸c tµu bá neo t¹i së §¹i lý c«ng ty th­¬ng m¹i cña n­íc ngoµi. §­êng vµo c¶ng nµy kh«ng khã ®i, ®ã lµ mét con s«ng lín ch¶y qua tØnh Ch¨m vµ b¾t nguån tõ c¸c vïng nói ë Lµo". ThuyÒn vµo Héi An kh«ng chØ b»ng cöa §¹i mµ cã thÓ ®i vµo cöa H¸n qua s«ng Cæ Cß (lé C¶ng Giang) lµ mét thuû ®¹o néi ®Þa an toµn ch¹y song song víi bê biÓn. Cã lÏ ngµy x­a ®©y lµ mét c¸i ph¸ réng ®· bÞ lÊp dÇn. TÊm b¶n ®å c¶ng §µ N½ng vÒ n¨m 1764 cña thuyÒn t­¬ng Nhur Roze ®­a lai mét toµn c¶nh §µ N½ng, Héi An b»ng hÖ thèng thuû ®¹o Thu Bån - VÜnh DiÖn gÇn 10km. Tõ cöa §¹i ra Cï Lao Ch¨m còng chØ 18km. VÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn cña n¬i ®©y, vµo ®Çu thÕ kØ XVII, d­íi thêi chóa NguyÔn Phóc Nguyªn, C. Borri ®· nhÊt trÝ d¸nh gi¸ vÒ tµi nguyªn cña §µng Trong: "C¸c th­¬ng gia ng­êi ¢u ®· ®Õn bu«n b¸n ë ®©y nãi r»ng: c¸c nguån tµi nguyªn giµu cã cña sø §µng Trong cßn lín h¬n cña chÝnh Trung Hoa nh­ chóng ta ®· biÕt vÒ mäi thø". Nguån tµi nguyªn ®ã, d­íi m¾t cña c¸c th­¬ng gia n­íc ngoµi ®· trë thµnh hµng ho¸ l­u th«ng trªn thÞ tr­êng nhiÒu n­íc. Vµ còng kh«ng xa sù thËt B¶n t­êng h×nh cña Borri cã ®o¹n viÕt: "… Ng­êi ngo¹i quèc bÞ l«i cuèn bëi sù phån thÞnh cña xø nµu - vµ bÞ kÝch thÝch bëi sù giµu cã cña c¶i dµy ®Æc, v« sè ë ®©y. Hä ®Õn ®©y kh«ng nh÷ng tõ §µng Ngoµi, tõ Cam Bèt vµ c¸c miÒn l©n cËn kh¸c, nh­ng cßn tÊt c¶ nh÷ng ng­êi nµy mang ®Õn §µng Trong C¹c ®Ó ®em hµng ho¸ B¶n xø mµ hä kh«ng mua, chØ ®æi B»ng b¹c. B¹c ë ®©y dïng nh­ mét mãn hµng, kho th× cã gi¸, khi th× kÐm h¬n tuú theo lóc cã nhiÒu hay hiÕm. Còng x¶y ra nh­ thÕ víi lôa vµ c¸c hµng ho¸ kh¸c". Nh­ vËy, vÞ trÝ ®Þa lý lµ mét c¶ng s«ng, c¶ng biÓn thuËn lîi, ®ång thêi víi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn phong phó lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt t¹o nªn sù phån thÞnh cña ®« thÞ cæ Héi An. Bªn c¹nh ®ã, cßn ph¶i kÓ tíi chÝnh s¸ch cña chóa NguyÔn ®èi víi vïng nµy. N¨m 1568, NguyÔn Hoµng vµo trÊn thñ ThuËn Ho¸ rêi 1570 kÌm trÊn thñ ®Êt Qu¶ng nam - Chóa NguyÔn ®· thi hµnh nhiÒu biÖn ph¸p tÝch cùc nh»m khai ph¸ ®Êt hoang, më mang xãm lµng, ph¸t triÓn c«ng th­¬ng nghiÖp. Héi An n»m xa thñ phñ cña chóa NuyÔn ë ThuËn Ho¸ nªn Ýt ¶nh h­ëng ®Õn chÝnh trÞ néi bé. Bëi thÕ, chóa NguyÔn quyÕt ®Þnh viÖc chóa NguyÔn cho thuyÒn n­íc ngoµi vµo bu«n b¸n cËp bÕn ë c¶ng Héi An ®Ó lµm thñ tôc. §èi víi th­¬ng nh©n n­íc ngoµi, nhÊt lµ Trung Quèc, hä dÔ dµng ®Çu t­ mËu dÞch vµo Héi An h¬n lµ l·nh thæ n¬i chóa TrÞnh kiÓm oats v× gÇn Hoa lôc nªn sî phiÒn luþ ®Õn nhµ Thanh. Th­¬ng nh©n ®Õn Héi An lÐn lót bu«n b¸n vµ Ýt bÞ nhòng nhiÔu h¬n so víi Thanh Hµ v× qu¸ gÇn Phó Xu©n. So víi c¸c ®iÓm bu«n b¸n kh¸c ë n­íc ta, Héi An l¹i n»m gÇn ®­êng hµng h¶i th­¬ng m¹i quèc tÕ tõ Th¸i Lan, Mal¾cca, In®«nªxia lªn thÞ tr­êng phÝa B¾c (NhËt B¶n, Trung Quèc). Trong c¸c thÕ kØ XV, XVI, tuy lÎ tÎ vµ n»m ngoµi sù kiÓm so¸t cña hÖ thèng chÝnh trÞ, nh­ng Héi An ®· lµ bÕn ®Ëu cña nhiÒu tµu thuyÒn n­íc ngoµi ra vµo bu«n b¸n ë ®Êt Qu¶ng. §Õn cuèi thÕ kØ XVI, khi nÒn th­¬ng m¹i ph­¬ng T©y ®ang µo ¹t dån vÒ ph­¬ng §«ng vµ §«ng Nam ¸. ChÝnh s¸ch më cöa Héi An cña chóa NguyÔn cïng nh»m ®¸p øng mét sè nhu cÇu bøc thiÕt cña th­¬ng gia NhËt B¶n theo Thiªn chóa Gi¸o bÞ NhËt Hoµng k× thÞ trôc xuÊt tõ ®Çu thÕ kØ XVII vµ sau ®ã ®ãng cöa kh«ng cho trë l¹i chÝnh quèc. Trong khi ®ã, th­¬ng nh©n Trung Quèc thêi Minh m¹t còng cã nhu cÇu ë l¹i Héi An bu«n b¸n giao dÞch víi th­¬ng nh©n NhËt B¶n vµ c¸c n¬i kh¸c. Mét ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh¸c ®Æt ra cho th­¬ng nh©n NhËt B¶n vµ Trung Quèc lµ c¸c th­¬ng vô ë thÞ tr­êng Héi An chØ diÔn ra trong 6 th¸ng ®Çu mçi n¨m. §Õn cuèi hÌ c¸c thuyÒn c¶ng buåm ®Ó giã nåm n»m bÕn lµm trung gian ®Ó tiÕp tôc mua b¸n hµng. Nh÷ng hµng b¸n trong thêi k× ¸p ®«ng nµy th­êng ®­îc cao gi¸ vµ hµng mua rÎ h¬n. Tr­íc t×nh h×nh ®ã ®ßi hái phñ chóa ph¶i gi¶i quyÕt yªu cÇu nh»m tho¶ m·n cho th­¬ng nh©n Trung Quèc vµ NhËt B¶n, b»ng c¸ch cho phÐp hä chän mét n¬i gÇn c¶ng Héi An ®Ó phè bu«n b¸n ®Ó c­ tró l©u dµi. Tõ ®ã bªn c¹nh th­¬ng nh©n ng­êi ViÖt lÎ tÎ, Ýt vèn, ë Héi An ®· h×nh thµnh hai khu c­ tró cña th­¬ng nh©n NhËt B¶n vµ Trung Quèc thµnh hai khu phè ngo¹i kiÒu ngù trÞ. Phè Héi An trong qu¸ tr×nh h×nh thµn nµy ®· ®­îc x©y dùng ph¸t triÓn ®ång thêi víi sù ph¸t triÓn cña th­¬ng c¶ng Héi An vµ muén nhÊt lµ n¨m 1618 vá ngãi cña thµnh phè ®­îc Borri ghi l¹i nh­ sau: "V× cho tiÖn viÖc héi chî, chóa NguyÔn ®· cho phÐp ng­êi Trung Quèc vµ NhËt B¶n lµm nhµ cöa theo tØ lÖ víi sè ng­êi cña hä ®Ó dùng lªn mét ®« thÞ. §« thÞ nµy gäi lµ Faito vµ nã kh¸ lín. Chóng t«i cã thÓ cã hai thµnh phè, mét cña ng­êi Trung Quèc, mét cña ng­êi Trung Quèc vµ mét cña ng­êi NhËt. Hä sèng riªng biÖt ®Æ quan cai trÞ riªng vµ theo tËp qu¸n mçi n­íc". Nh­ vËy, chÝnh s¸ch mêi gäi, më cöa, ­u ®·i th­¬ng nh©n n­íc ngoµi cña chóa NguyÔn Hoµng lµ mét trong nh÷ng lÝ do ®Ó thu hót th­¬ng thuyÒn ngo¹ quèc bu«n b¸n ë ThuËn Qu¶ng, nhÊt lµ khu vùc gÇn dinh phñ cña chóa t¹i Qu¶ng TrÞ. S­ cò ®· x¸c nhËn t¸c dông cña chÝnh s¸ch cai trÞ më cöa cña NguyÔn Hoµng vµo n¨m 1512 "chî kh«ng hai gi¸, kh«ng cã trém c­íp. ThuyÒn bu«n c¸c n­íc ®Õn nhiÒu trÊn trë ªn mét n¬i ®« hé lín. Trong mét bµi kh¶o cøu vÒ c¸c chóa NguyÔn, Kawamotto viÕt: "§ã lµ biÓu lé nhËn thøc quèc tÕ cña chóa NguyÔn thêi ®¹i míi. Vµ trong l·nh thæ Qu¶ng Nam, cã mét ®« thÞ quèc tÕ lµ Héi An, n¬i cã phong c¸ch quèc tÕ míi lµ chóa NguyÔn m¬i tù x­ng lµ An Nam Quèc V­¬ng muèn ph¸t triÓn hÖ thèng ngo¹i giao víi c¸c n­íc, trong ®ã cã NhËt B¶n". Nh­ vËy, dùa trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan, Héi An ®· héi tô ®Çy ®ñ nh­ng yÕu tè ®Ó cã thÓ trë thµnh mét ®« thÞ - th­¬ng c¶ng vµo lo¹i nhÊt, nh× §«ng Nam ¸ b©y giê. Nh÷ng nh©n tè trªn ®©y còng ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi diÖn m¹o ®« thÞ Héi An. II. §Æc ®iÓm ®« thÞ cæ Héi An 2.1. §Æc ®iÓm d©n c­ - Ng­êi cæ: Héi An ®· cã mét tiÒn ®Ò lÞch sö kh¸ l©u ®êi. Tr­íc khi ng­êi ViÖt c­ tró ë Héi An, th× ®· cã Cï Lao Ch¨m vµ cöa §¹i Chiªm. Th­ tÞch cæ gäi §¹i Chiªm M«n hay §¹i Chiªn h¶i khÈu, ng­êi ViÖt gäi t¾t lµ cöa §¹i. N¬i ®©y lµ cöa ngâ miÒn Amatavati cña V­¬ng Quèc Ch¨m Pa kh«ng xa th¸nh ®Þa Mü S¬n, vµ c¸c kinh ®« Sinhapura (Trµ KiÖu), In®rapura (§ång D­¬ng). DÊu vÕt cña ng­êi Ch¨m ®Ó l¹i ë vïng Héi An lµ nh÷ng ng«i miÕu Bµ Måi, miÕu Bµ D»ng vµ nhiÒu pho t­îng hiÖn nay ®­îc tr­ng bµy t¹i ViÖn b¶o tµng nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Ch¨m ë thµnh phè §µ N½ng. Tõ thÕ kØ XV, Qu¶ng Nam míi lµ vïng ®Êt sèng cña c­ d©n ViÖt. Lµng m¹c ban ®Çu cßn Ýt, d©n c­ th­a thít. §Õn thÕ kØ XVI, c¶ vïng ®Êt phÝa B¾c s«ng Thu Bån míi chØ cã 66 lµng, trong ®ã Vïng Héi An ®· xuÊt hiÖn lµng CÈm Ph« vµ Hoµi Ph«, lµng Chµi Vâng Nhi còng ®­îc thµnh lËp tõ n¨m 1471…. Nh÷ng lµng n«ng nghiÖp, lµng ng­ d©n sèng bªn s«ng Thu Bån lµ m«i tr­êng thuËn lîi cho phè C¶ng Héi An n­¬ng tùa ®Ó ra ®êi. Tuy nhiªn, mét ®iÒu thÊy râ lµ ®« thÞ nµy chØ thùc sù h­ng khëi tõ khi cã sù qua l¹i cña c¸c luång th­¬ng nh©n ng­êi ViÖt th­êng xuyªn cã mÆt cßn cã th­¬ng nh©n Trung Quèc, NhËt B¶n, Batavia (In®«nªxia), Malaisia, Xiªm, MiÕn §iÖn…. Bå §µo Nha, Anh, Hµ Lan, Ph¸p. Mçi lo¹i th­¬ng nh©n ®Òu cã vai trß, yªu cÇu nhÊt ®Þnh ®èi víi th­¬ng tr­êng Héi An, lµ lùc l­îng quan träng tac ®éng lµm cho Héi An ph¸t triÓn thµnh trung t©m mËu dÞch quan träng ë §«ng Nam ¸ - th­¬ng nh©n ng­êi ViÖt. Th­¬ng nh©n ng­êi ViÖt bao gåm nh÷ng tiÓu th­¬ng tiÓu chñ, tÇng líp m¹i b¶n, c¸c chñ cöa hµng ®Õn c¶ tÇng líp kh«ng chuyªn bao gåm quan l¹i, hoµng th©n cña c¸c chóa NguyÔn. Hä lµ ng­êi ®iÒu khiÓn thÞ tr­êng qua chÝnh s¸ch, nh­ng ®a sè lµ ®éi ngò tiÓu th­¬ng mua tõ gèc b¸n tËn ngän. Nh÷ng ng­êi Ýt vèn më cöa hµng b¸n lÎ, hoÆc nhËn hµng cña chñ tiÖm lµm trung gian ph©n phèi l­u th«ng. Nh÷ng ng­êi cã nhiÒu vèn nhÊt lµ d©n lµng Héi An, hä mua hµng tÝch tr÷ ®îi ®Õn "mua mËu dÞch" b¸n cho th­¬ng nh©n n­íc ngoµi. Mét sè cã vèn hä cho vay víi l·i suÊt cao. Tuy bÞ chÝnh s¸ch øc th­¬ng cña nhµ n­íc khèng chÕ nh­ng b¶n th©n nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn lµm cho th­¬ng nh©n trong n­íc ngµy cµng lín m¹nh. Mét sè bu«n b¸n giµu cã trë thµnh c¸c chñ ghe bÇu ®i Nam vÒ B¾c, më cöa hiÖu bu«n b¸n trë thµnh khu phè An Nam" ho¹t ®éng bªn c¹nh phè NhËt vµ phè kh¸ch thÕ kû XVII. Th­¬ng nh©n ng­êi ViÖt lµ tÇng líp ho¹t ®éng rÊt tÝch cùc ë th­¬ng tr­êng Héi An tr­íc khi ra n­íc ngoµi, nh­ng dÇn dÇn bÞ phô thuéc vµo nhµ n­íc phong kiÕn vµ hoa th­¬ng nªn lu«n lu«n bÞ khèng chÕ vµ c¹nh tranh. - Th­¬ng nh©n NhËt B¶n Th­¬ng nh©n NhËt B¶n ®Õn Héi An muén nhÊt lµ vµo kho¶ng n¨m 1592. N¨m 1635, khi n­íc NhËt cÊm c¸c th­¬ng thuyÒn xuÊt biÓn, nh­ng c¸c th­¬ng gia NhËt B¶n vÉn lui tíi bu«n b¸n víi Héi An n¨m 1640 cóng 570kg ®ång cho chóa Non N­íc lµ Ch©y Takeshi ma, Kawakami kaheie vµ Asami Yasuke - vµ ®Õn c¶ thêi Nguyªn lôc ng­êi NhËt vÉn mang ®ång ®Õn b¸n cho chóa NguyÔn. Th­¬ng nh©n NhËt B¶n th­êng mang ®ång, l­u huúnh, vò khÝ chÕ s½n, tiÒn ®ång, v¶i b«ng, giÊy, yªn ngùa… mÆt hµng thu ®­îc nhiÒu l·i lµ ®ång. Ng­êi NhËt mua ®­êng, cau, hå tiªu, trÇm h­¬ng, ®å gèm, t¬ lôa, hæ ph¸ch, hép son m«i, th¹ch gç. Th­¬ng nh©n NhËt B¶n ®­îc chóa NguyÔn ­u tiªn mua b¸n, lËp phè x¸, nhiÒu ng­êi gi÷ chøc vô quan träng ë ngh¹ch ngo¹i th­¬ng Araki Shutaro ®­îc lµm phß m· chóa NguyÔn Phóc Nguyªn. Sè thuyÒn ë Hé An ®­îc cÊp giÊy phÐp tõ n¨m 1604 - 1634 lµ 86 chiÕc, chiÕm 2/3 sè giÊy phÐp ®Õn ViÖt Nam. Th­¬ng nh©n NhËt B¶n ®ãng vai trß quan träng trong viÖc giao l­u hµng hãa gi÷a NhËt B¶n - ViÖt Nam, gãp phÇn ph¸t triÓn th­¬ng tr­êng vµ ®« thÞ Héi An mµ tÊn lßng ®­îc thÓ hiÖn trong bia phæ §µ ë chïa Non n­íc, cã 15 ng­êi NhËt B¶n Dinh vµ Tïng B¶n Dinh chiÕm 18,2% sè ng­êi cóng, nh­ng ®· gãp 57,2% sè tiÒn ®ãng gãp vµ 71,4% sè häc ®ãng gãp x©y dùng chïa. - Th­¬ng nh©n ng­êi Hoa: ThÕ kû XVI, ng­êi Hoa lÎ tÎ ®Õn bu«n b¸n víi Héi An. Nh­ng ®Õn kho¶ng ®Çu thÕ kû XVII, khi chóa NguyÔn cho phÐp lËp phè kh¸ch vµ phè NhËt, ng­êi Hoa ®· quy tô vÒ phÝa T©y cña thµnh phè - khu vùc lµng Thanh Hµ vµ CÈm Ph«. T­¬ng quan mËu dÞch lóc ®ã còng chØ t­¬ng ®­¬ng víi th­¬ng nh©n NhËt B¶n, nh­ng sau 1635, ng­êi NhËt ë Héi An kh«ng ®­îc t¨ng c­êng vµ viÖc bu«n b¸n gi÷a c¸c c¶ng NhËt B¶n víi Héi An bÞ nghiªm cÊm, Hoa th­¬ng dÇn dÇn gi÷ ­u thÕ ë Héi An. Gi÷a thÕ kû XVII, hä tiÕn vÒ mua ®Êt cña lµng Héi An ®Ó lËp phè. Cïng víi sè Hoa th­¬ng ®­îc t¨ng c­êng tõ lôc ®Þa míi sang sau ngµy Thanh chiÕm Trung Quèc, hä hµnh tr­íng d©n sè, ®Êt ®ai vµ doanh th­¬ng ë Héi An. Tõ thÕ kû XVIII, ng­êi Hoa gÇn nh­ lµm chñ th­¬ng tr­êng Héi An. NhiÒu chïa, héi qu¸n vµ c¸c cöa hµng lín ®­îc thiÕt lËp ë ngay t¹i trung t©m cña thµnh phè. Hoa H­¬ng dµnh nh÷ng chuyÕn ®i xa - tøc ®i bu«n víi c¸c n­íc §«ng Nam ¸. Hä n¾m c¸c ®¹i lý xuÊt nhËp khÈu, lµm trung gian ®Ó trao ®æi tham gia quan chø cña nhµ n­íc vµ cho ®Êu thÇu c¸c ho¹t ®éng doanh th­¬ng. Gi÷a thÕ kû XVIII, Pierre Poivre ®Õn Héi An ®· m« t¶ "thµnh phè nh­ mét c¸i kho chung cña tÊt c¶ c¸c hµng hãa vµ lµ n¬i tró ngô cña th­¬ng nh©n ng­êi Hoa víi nh÷ng tiÕn ®¹i däc theo mét con s«ng ®Çy ghe thuyÒn". - Th­¬ng nh©n Bå §µo Nha: Ng­êi Bå §µo Nha ®· kh¸m ph¸ ra th­¬ng tr­êng Héi An tõ nöa ®Çu thÕ kû XVI. Thêi kú nµy, hä ®Õn Héi an ®Ó mua tæ yÕn, tuÇm h­¬ng, v¶i lôa. §Çu thÕ kû XVII, ng­êi Bå vµ ng­êi NhËt lµ th­¬ng nh©n n­íc ngoµi chñ yÕu cña thÞ tr­êng Héi An. ThuyÒn cña hä tõ Ma Cao ®Õn ®Çu kú mËu dÞch mang theo c¸c hµng ®å sµnh, sø, b¹c, diªm sinh, l­u huúnh, ch×, kÏm, v¶i, nØ mµu xanh mµu ®á. Trong sè c¸c hµng ho¸, thu ®­îc l·i cao nhÊt lµ c¸c hîp kim. Ng­êi Bå mua t¬, gç quý, quÕ, ®­êng... chë vÒ Ma Cao hay Ma l¾cca. Hä chÞu mét kho¶n thuÕ cao nhÊt trong sè th­¬ng thuyÒn ®Õn Héi An. ThuÕ nhËp c¶ng 4000 quan, thuÕ xuÊt c¶ng 400 quan. Th­¬ng nh©n Bå §µo Nha ®­îc chóa NguyÔn ­u ®·i. Ferrandoda Casta lµ vÞ sø thÇn cña Bå ®­îc chóa NguyÔn nÓ träng nªn ®· trôc xuÊt th­¬ng nh©n Hµ Lan theo yªu cÇu cña Costa v× sù c¹nh tranh cña hai ®èi thñ th­¬ng nh©n ph­¬ng T©y nµy t¹i Héi An vµo ®Çu thÕ kû XVII. Bå §µo Nha kh«ng ®Æt th­¬ng ®iÕm ë Héi An. Hä chØ sö dông tÇng líp m¹i biÖn cho mïa mËu dÞch n¨m tíi. VÒ sau t×nh h×nh bu«n b¸n cña Bå §µo Nha ngµy cµng tá ra bÊt lîi trªn ®Êt c¶ng Héi An v× sù c¹nh tranh cña kh¸ch hµng Trung Quèc, NhËt, Hµ Lan. Do sù sa sót trªn thÞ tr­êng, ng­êi Bå ®­îc chóa NguyÔn mêi lµm chuyªn gia kü thuËt nh­: Yao da Cruz gióp chóa NguyÔn ®óc ®ång ë ph­¬ng §óc, HuÕ (1655 - 1673). - Th­¬ng nh©n Hµ Lan TiÕn xÝ Blure ®· cung cÊp mét t­ liÖu míi lµ tõ n¨m 1613, Hµ Lan cã hiÖp ®Þnh bu«n b¸n víi chóa NguyÔn ë §µng trong nh­ng tõ n¨m 1601 Van Crooen Sbergen ®· ®¶m nhËn sø m¹ng ®Æt quan hÖ th«ng th­¬ng víi chóa NguyÔn, nh­ng bÞ thÊt b¹i do mét "sù cè ®¾m thuyÒn" cã chñ ®Þnh vµ nh÷ng cè g¾ng kh¸c trong c¸c n¨m 1617, 1618 còng ®­a ®Õn nh÷ng th¶m kÞch trªn s«ng n­íc cho giíi th­¬ng nh©n m­în tay phñ chóa lo¹i trõ lÉn nhau. Th¸ng 7/1636, hai chiÕc tµu Hµ Lan tõ Batavia ®Õn Héi An mang theo b¹c nÐn, ch×... dÞch ®æi lÊy vµng t¬ nh­ng còng kh«ng ®¹t ®­îc kÕt qu¶. N¨m 1636, th­¬ng ®iÕm Hµ Lan míi ®­îc thiÕt lËp cho Abraham Duyeker phô tr¸ch nh­ng sau ®ã ®­îc Hµ Lan më réng ra thÞ tr­êng §µng Ngoµi, b¸n c¶ vò khÝ cho chóa TrÞnh ®Ó hai chóa ®¸nh nhau. Hµnh ®éng l¸i sóng cña Hµ Lan ®· g©y lªn ph¶n øng m¹nh mÏ cña chÝnh quyÒn §µng Trong, chóa cho tÞch thu hµng hãa, b¾t thñy thñ nh©n mét chiÕc tµu Hµ Lan bÞ ®¾m ë Cï Lao ch¨m n¨m 1641, råi ®ãng cöa th­¬ng ®iÕm Hµ Lan t¹i Héi An. ViÖc bu«n b¸n gi÷a Hµ Lan vµ chóa NguyÔn ®· dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét nghiªm träng kh«ng nh÷ng trªn bê biÓn Qu¶ng Nam mµ qu©n Hµ Lan cßn liªn kÕt víi qu©n TrÞnh tÊn c«ng tõ phÝa Qu¶ng B×nh. Nh­ng mäi cè g¾ng cña Hµ Lan vµ qu©n t×nh ®Òu kh«ng thµnh c«ng, th­¬ng ®iÕm Hµ Lan ë Héi An vÜnh viÔn bÞ ®ãng cöa. ViÖc lµm nµy cña chóa NguyÔn ®· c¶nh c¸o giíi th­¬ng nh©n ph­¬ng T©y khi thùc hiÖn ý ®å dïng vò lùc ®Ó can thiÖp vµo néi bé hµng ®éc chiÕm thÞ tr­êng n­íc ta. - Th­¬ng nh©n Anh Tõ ®Çu thÕ kû XVII, Anh ®· lËp ra c¸c c«ng ty ë Ên §é vµ NhËt B¶n nªn muèn lËp mét th­¬ng ®iÕm ë ven b¸n ®¶o §«ng D­¬ng ®Ó lµm trôc giao hµng hãa cho c¶ ph­¬ng §«ng. §Ó thùc hiÖn môc tiªu nµy, n¨m 1613, Peacock ®¸p tµu tõ Hora do (NhËt B¶n) ®Õn Héi An mang theo lÔ vËt vµ quèc th­ tr×nh lªn chóa NguyÔn xin ®Æt quan hÖ giao th­¬ng. Ph¸i ®oµn Peacock ®­îc tiÕp ®ãn tö tÕ nh­ng bÞ giíi th­¬ng nh©n t¹i chç c¹nh tranh, hµnh hung, nªn ng­êi Anh kh«ng d¸m ®­a thuyÒn tíi bu«n b¸n ë Héi An. N¨m 1695, C«ng ty Anh cö Bowyear ®Õn Héi An ®iÒu tra t×nh h×nh vµ xin chóa NguyÔn cho më th­¬ng ®iÕm t¹i Héi An, Bowyean ®­îc chóa NguyÔn mêi ra Phó Xu©n tiÕp kiÕn, nh­ng khi trë l¹i Héi An, Bowyean gÆp nhiÒu khã kh¨n khi mua b¸n hµng nhÊt lµ sù nhòng nhiÔu cña quan l¹i. Ch¸n n¶n, Bowyean nhæ neo ra vÒ. Sau vô thÊt b¹i khi ®¸nh chiÕm C«n §¶o (1702) vµ bÞ Ph¸p c¹nh tranh gay g¾t, b½ng ®i mét thêi gian dµi, n¨m 1777 c«ng ty Anh cö Chapman ®Õn ®iÒu tra t×nh h×nh §µng trong. N¨m 1793, Barrow ®­îc cö ®Õn §µ N½ng. ¤ng ®­îc c¸c giíi chøc T©y S¬n tiÕp ®·i tö tÕ tuy kh«ng ®Õn ®­îc Héi An nh­ng Borrow ®iÒu tra gi¸n tiÕp t×nh h×nh khu vùc th­¬ng c¶ng nµy- vµ còng cho v× hËu cña chiÕn tranh nªn t×nh h×nh bu«n b¸n ë Héi An ®· sa sót nhiÒu. Tõ ®ã, Anh lo cñng cè thÕ lùc ë Ên §é vµ ®Ó vïng biÓn §«ng D­¬ng l¹i cho th­¬ng nh©n Ph¸p ho¹t ®éng, cã gi¸o sÜ vµ häng ph¸o hç trî. - Th­¬ng nh©n Ph¸p: Trong sè th­¬ng nh©n ph­¬ng T©y ®Õn Héi An, Ph¸p lµ ng­êi ®Õn sau, nh­ng chuÈn bÞ rÊt chu ®¸o. §Ó tranh giµnh thuéc ®Þa víi Anh, th­¬ng nh©n Ph¸p ®Õn Héi An mang theo c¶ kÕ ho¹ch x©m l­îc vµ ®iÒu tra thªm t×nh h×nh ®Ó bæ sung cho dù ¸n x©m l­îc ®ã. Sau b¶n b¸o c¸o cña Bumont n¨m 1718, y ®Ò nghÞ cÇn chiÕm Cï Lao Ch¨m tr­íc cöa khÈu Héi An. N¨m ®ã, triÒu ®×nh Ph¸p cö Pierre Poivre ®Õn §µng Trong kh«ng giµu còng kh«ng khÐo bu«n b¸n. Ng­êi Trung Quèc chë ®Õn cho hä hµng hãa g× th× hä dïng hµng hãa ®ã. Nh÷ng hµng nhËp tõ Trung Quèc lµ kÏm tr¾ng, ®ång, ch×, ®å gèm, sø, thuèc l¸, giÊy, tranh, v¶i. Nh÷ng thuyÒn tõ H¹ M«n hay Ninh Ba ®Õn th­êng mua theo hµng cña NhËt B¶n: ®ång ®á, l­ìi g­¬m. Ngoµi ra cã hµng hãa tõ Cao Miªn, Xiªm La mang ®Õn. ng­êi Trug Hoa mua hµng, ngµ voi, trÇm h­¬ng, ®­êng, cau gç, hå tiªu, x¹ h­¬ng, c©u kh«, yÕn sµo, sõng tª, c¸nh kiÕn… th­¬ng c¶ng lín nhÊt lµ Faifo. Th­¬ng c¶ng nµy s©u nªn tµu thuyÒn cËp bÕn dÔ dµng vµ an toµn. Faifo lµ ®Þa ®iÓm th­¬ng m¹i quan träng nhÊt §µng Trong, cã gÇn 6000 ng­êi Trung Hoa lµ nh÷ng nhµ bu«n lín nhÊt". Nh­ng Poivre vÉn thÊy viÖc giao dÞch víi §µng Trong gÆp nhiÒu khã kh¨n v× chÝnh s¸ch cña Nhµ n­íc, tÖ tham «, n¹n nhòng nhiÔu cña quan l¹i, sù c¹nh tranh cña th­¬ng nh©n n­íc ngoµi. §iÒu ®ã kh«ng thÓ tiÕn hµnh mét cuéc kinh doanh tèt ®Ñp. Povre ®Ò nghÞ lËp mét c¨n cø qu©n sù ë §µ N½ng. Nh­ng dù ¸n x©m l­îc cña Ph¸p ngµy cµng bæ sung vµ trë thµnh thùc tÕ lÞch sö vµo thÕ kû sau ®ã, khi chóng cho b¾n hµng lo¹t ®¹i b¸c ®Çu tiªn vµo §µ N½ng, b­íc ®Çu cuéc x©m l­îc n­íc ta. Nh­ vËy, qua mét sè nÐt vÒ t×nh h×nh c­ d©n t¹i Héi An cho thÊy, vµo thêi kú thÞnh ®¹t nhÊt cña nã (thÕ kû XVII - XXVIII), Héi An lµ n¬i tËp trung nguån c­ d©n lao ®éng lín nhÊt cña §µng Trong, ®Õn ë vµ ®i theo mïa vô còng nh­ tïy thuéc vµo chÝnh s¸ch cña chóa NguyÔn. Sù cã mÆt cña hä dï mang nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau, song ®iÓm næi bËt cã thÓ thÊy lµ chÝnh ®iÒu nµy gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù sÇm uÊt cña ®« thÞ Héi An, mµ dÊu Ên cña nã vÉn cßn tån t¹i cho ®Õn tËn b©y giê. 2.2. DiÖn m¹o ®« thÞ cæ Héi An Trong t­ liÖu do Ogura Sadao cung cÊp cho phßng tr­ng bµy "§« thÞ cæ Héi An nh©n héi th¶o quèc tÕ n¨m 1990 cã ghi vÞ trÝ chïa Hµ Nam vµo thÕ kû XVII ë Héi An, ®­îc x¸c ®Þnh vÞ trÝ: phÝa §«ng lµ phè NhËt, n»m h¹ l­u s«ng; phÝa T©y lµ §­êng Nh©n phè, n»m th­îng l­u s«ng, phÝa Nam lµ s«ng lín (s«ng Thu Bån lóc ®ã), phÝa B¾c lµ An Nam phè". XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm d©n c­ còng nh­ c¨n cø vµo c¸c ghi chÐp trªn ®©y, chóng ta cã thÓ h×nh dung ra diÖn m¹o ®« thÞ cæ Héi An. * Phè NhËt Phè NhËt ë vÞ trÝ l¨ng Hoµi Ph«, tªn nµy lµ do con s«ng Thu Bån lóc ®ã ®­îc gäi lµ s«ng Hoµi, chØ ®o¹n ch¶y ngang qua Héi An. §Þa danh Faifo còng lµ nguån gèc tõ tªn lµng, tªn s«ng ®ã mµ ra. Lµng Hoµi phè thÕ kû XVI ®­îc ghi trong ¤ Ch©u cËn lôc (tr. 41), víi ®æi lµm Hoa Ph«, sau nµy ®æi lµm S¬n Ph«, S¬n Ph« hiÖn thuéc x· CÈm Ch©u. Ng­êi NhËt ®Õn mua 20 mÉu ruéng ®Êt ë lµng Hoµi Ph« vµ An Mü ®Ó x©y dùng phè x¸ bu«n b¸n, lËp mét ng«i chïa lÊy tªn lµ Tïng Bæn Tù, do th­¬ng gia NhËt B¶n lµ Gi¸c èc ThÊt Lang hæ trªn ra x©y dùng. Theo mét bøc tranh t« mµu cßn gi÷ l¹i t¹i nhµ dßng hä Chaya ë NhËt ®­îc Noel Peri chó gi¶i (1923) vµ gÇn ®©y ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc NhËt B¶n lÝ gi¶i cho «ng thÊy: Phè NhËt dµi kho¶ng 320m, gÇn hai d·y phè vµ gÇn mét c¸i chî b¸n ®ñ c¸c mÆt hµng häp thµnh "®« thÞ NhËt B¶n" ch¹y däc theo trôc mét con ®­êng n»m trªn mét c¸i c¶ng cã nhiÒu tµu thuyÒn ®ang cËp bÕn" (§ç Bang). Trong tÊm bia Phæ §µ S¬n h×nh Trung PhËt ë Ngò Hµnh S¬n ®­îc kh¾c ghi n¨m 1640 cho thÊy cã 9 lÇn nh¾c ®Õn dÞch NhËt Bæn vµ mét lÇn nh¾c ®Õn dinh Tïng Bæn, n¬i ng­êi NhËt sinh sèng t¹i Héi An vµ cóng rÊt nhiÒu tiÒn cho ng«i chïa nµy. §©y lµ thêi kú cùc thÞnh cña phè NhËt ë Héi An, nªn ng­êi ph­¬ng T©y gäi Héi An lµ "®« thÞ NhËt B¶n" vÞ thÞ tr­ëng ®Çu tiªn ®­îc c«ng nhËn vµo n¨m 1618 lµ mét nhµ bu«n kiªm chñ tµu tªn lµ Furamotoyashiro. Cã nhiÒu thÞ tr­ëng cã quyÒn hµnh can thiÖp víi chóa NguyÔn ban ®Æc ©n cho Alexandrede Rhodes trong thêi kú bÞ cÊm ®¹o g¾t gao. Phè NhËt tªn t¹i vµ ph¸t triÓn trong thÕ kû XVII. Trong sè 19 ®Þa ®iÓm th­¬ng nh©n NhËt ®· ®Õn bu«n b¸n, cã 4 n¬i ®· x©y dùng phè ph­êng. Nh­ng phè NhËt ë Mannila, Phnompªnh bÞ tµn ph¸, ng­êi NhËt ë Ayuthya bÞ tµn s¸t, sua ®uæi, duy nhÊt cã Héi An lóc tån t¹i ng­êi NhËt ®­îc chÝnh quyÒn ­u ®·i, träng dông, khi phè NhËt kh«ng cßn, nh÷ng mî chÝ vµ di tÝch NhËt B¶n ®­îc d©n ViÖt mÕn mé, gi÷ g×n. * Phè Kh¸ch (nhí ng­êi Hoa). Cã thÓ nãi tõ thÕ kû XVI vÒ tr­íc, ng­êi Hoa ®Õn bu«n b¸n ë vïng l©n cËn Héi An, nh­ng ®Çu thÕ kû XVII, lóc Borri cã mÆt ë Héi An ®· chøng kiÕn ho¹t ®éngcña phè kh¸ch, phè NhËt th× Hoa th­¬ng ®· b¾t ®Çu quy tô vÒ Héi An. Thêi ®iÓm hä x©y dùng mét tæ ®×nh víi dÊu tÝch ®Ó l¹i lµ CÈm Hµ cung vµo n¨m 1626 ë ranh giíi hai l¨ng CÈm Pho vµ Thanh Hµ, n»m vÒ phÝa T©y néi thÞ Héi An hiÖn nay. §iÒu ®ã ®óng víi ng«i chïa Hµ Nam cã s¬ ®å do Ogura Sadao cung cÊp vµ kÝ øc tån cæ ë Héi An. Tiªu biÓu lµ cô Ch©u Phi C¬ cho r»ng: "Ng­êi NhËt ë ®Çu ®­êng phÝa mÆt trêi mäc cña thµnh phè th× ng­êi Trung Hoa lËp phè vµo phÝa cuèi ®­êng mÆt trêi lÆn". Tõ phè NhËt lªn phè kh¸ch qua mét con khe, ng­êi NhËt ®· x©y dùng nªn chiÕc cÇu gäi lµ cÇu NhËt B¶n (Lai ViÔn KiÒu), ng­êi Hoa lµm Chïa cÇu. * Phè Héi An "An Nam phè" trong s¬ ®å chïa Hµ Nam cã thÓ x¸c ®Þnh ë khu vùc ®Òn «ng Voi - ®×nh lµng Héi An - ®­êng Lª Lîi hiÖn nay thuéc vÒ ®Êt n­íc cña lµng Héi An. Sau khi nhµ Thanh ®¸nh b¹i nhµ Minh (1644) l­îng Hoa Th­¬ng tró ®Õn Héi An cµng ®«ng, tøc kinh doanh cµng lín, ®Þa c­ ë Thanh hµ nhá hÑp, bÕn s«ng bÞ c¾t båi khã ®i l¹i, phè kh¸ch dÇn dÇn bÞ gi¶i thÓ, hä tiÕn dÇn vÒ phÝa §«ng mua 13,5 mÉu ®Êt cña lµng CÈm Ph«, Héi An, Cæ Trai ®Ó lËp phè bu«n b¸n, khu phè cæ Héi An hiÖn cßn b¶o l­u chØ ®­îc khai sinh tõ thÕ kû XVII. Lóc ®Çu míi h×nh thµnh mét d·y phè tõ chïa CÇu (Lai ViÔn Kiªu) ®Õn chïa ¤ng (Quan L¨ng MiÕu) v× ë ng«i miÕu nµy cã tÊm biÓn thê ë chÝnh ®iÖn ghi niªn hiÖu kh¸ch §øc quý tÞ niªn, tøc n¨m 1653. Mét l­íi ®Êt hÑp tõ ®×nh lµng Héi An ra ®Õn s«ng míi ®­îc båi, lµng Héi An nh­îng cho Hoa Th­¬ng lËp phè. Mét sè Hoa th­¬ng mua l¹i nhµ ®Êt cña ng­êi së t¹i ®Ó lËp phè kinh doanh, nªn thØnh tho¶ng chóng ta thÊy cã sù ®an xen cña Hoa th­¬ng vµo lµng ViÖt ë Héi An. §ã lµ tr­êng hîp Ng« V¨n N­¬ng mua mét m¶nh ®Êt 3 sµo ë xø Hæ B× cña TrÞnh Hång Quang vµo n¨m 1693 gi¸ 60 l¹ng b¹c. Tõ nöa sau thÕ kû XVII, khu phè Héi An ®· xuÊt hiÖn c¸c ®Òn miÕu, héi qu¸n vµ khu nhµ ë phè d©n dông cña Hoa th­¬ng nh­ n¨m 1695, Bowyean ®· m« t¶: "H¶i c¶ng nµy chØ cã mét ®­êng phè lín bªn bê s«ng, hai bªn cã hai d·y nhµ kho¶ng 100 nãc, toµn lµ ng­êi Trung Hoa ë". Còng vµo n¨m 1692, ThÝch §¹i S¸n ®Õn Héi An kh«ng cßn l­u ý ®Õn phè NhËt ngµy x­a mµ chØ thÊy "th¼ng bê s«ng, mét con ®­êng dµi 3-4 dÆm, gäi lµ §¹i §­êng Nhau. Hai bªn bê ®­êng phè liÒn khÝt rÞt. Chñ phè th¶y lµ ng­êi Phóc KiÕn, vÉn cßn ¨n mÆc theo lèi tiÒn tiÒu". Sang ®Çu thÕ kû XVIII, d·y nhµ phè ë hai bªn ®­êng TrÇn Phóc hiÒn nay míi ®­îc x©y dùng lªn kiªn cè nh­ mét sè ®¬n khai nhµ ®Êt thêi kú C¶nh H­ng, Th¸i §øc, Quang Trung, C¶nh ThÞnh. §Êt mua, ®Êt cóng, ®Êt båi l¨m ®Þa vùc c­ tró cña ng­êi Hoa t¹i Héi An ngµy cµng ph¸t triÓn cïng víi nhiÒu thÕ lùc doanh th­¬ng cña hä. §Þa bÞ Gia Long n¨m 13 (1814) ghi: toµn bé ®Êt lµng Minh h­ëng lµ 17 mÉu 7 sµo 10 th­íc. N¨m 1841, ®Êt ë bê s«ng båi 1 mÉu 3 sµo 9 th­¬c, lËp thªm phè míi lµ phè Qu¶ng §«ng. N¨m 1878 bê s«ng l¹i båi thªm mét mÉu, 1 sµo,14 th­íc ®Õn n¨m 1886 më thªm ®­îc ®­êng B¹ch §»ng. Qua mét sè nÐt ph¸c th¶o vÒ c¸c khu phè tån t¹i ë Héi An trong c¸c thÕ kû XVI, XVII, XVIII, diÖn m¹o ®« thÞ Héi An dÇn dÇn ®­îc hiÖn lªn. DiÖn m¹o khu ®« thÞ - th­¬ng c¶ng nµy cßn ®­îc kh¾c häa râ h¬n khi ®Æt trong c¸c hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi. 2.3. §« thÞ cæ Héi An víi chøc n¨ng chÝnh trÞ hµnh chÝnh Tõ mét chî ®Þa ph­¬ng ra ®êi trong thÕ kû XVI, Héi An ph¸t triÓn nhanh chãng ®¸p øng yªu cÇu trao ®æi hµng hãa ë trong vµ ngoµi n­íc. §iÒu ®ã kh«ng nh÷ng do b¶n th©n Héi An cã vÞ thÕ, vÞ trÝ, ®iÒu kiÖn tù nhiªn mµ cßn do ý muèn cña nhµ n­íc phong kiÕn §µng Trong. Nhµ n­íc n¾m ®éc quyÒn ngo¹i th­¬ng vµ quy ®Þnh chÆt chÏ ®èi víi ng­êi n­íc ngoµi ®Õn. Nhµ n­íc võa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó Héi An ph¸t triÓn, võa lµ søc k×m h·m ®Ó Héi An lôi tµn. Nh­ ®· tr×nh bµy ë phÇn ®Çu, b¶n th©n "®« thÞ" bao gåm hai yÕu tè: ®« (ph­êng, trÊn) vµ thÞ (phè, ph­êng). §a sè c¸c ®« thÞ trung cæ ViÖt Nam ®Òu do Nhµ n­íc lËp ra víi mong muèn ®Çu tiªn lµ ®¶m nhiÖm chøc n¨ng trung t©m chÝnh trÞ, hµnh chÝnh cã thÓ kÓ tíi Th¨ng Long (Hµ Néi), PHó Xu©n (HuÕ). Phè HiÕn hay Héi An lµ tr­êng hîp hi h÷u vÒ lo¹i ®« thÞ víi chøc n¨ng kinh tÕ lµm chñ ®¹o vµ chØ khi nÒn kinh tÕ ®· ph¸t triÓn cïng c¸c mèi quan hÖ chång chÐo phøc t¹p th× nhµ n­íc míi víi tay tíi. D­íi thêi c¸c chóa NguyÔn: Chóa NguyÔn Hoµng, ®Æc biÖt lµ chóa NguyÔn Phóc Nguyªn, ng­êi ®· ph¸ vì c¸i tiÒn lÖ "bÕ m«n táa c¶ng" trong lÞch sö chÕ ®é phong kiÕn n­íc ta, NguyÔn Phóc Nguyªn t¹o ®iÒu kiÖn cho th­¬ng nh©n Trung Quèc, Bå §µo Nha ®Õn Héi An bu«n b¸n, ®¸p l¹i yªu cÇu tÞ n¹n cña gi¸o d©n NhËt B¶n b»ng c¸ch cho phÐp hä lËp phè c­ tró ë Héi An. ChÝnh chóa NguyÔn tù tay viÕt th­ cho mét sè th­¬ng gia NhËt vµ Hµ Lan mêi ®Õn Héi An ®Ó trao ®æi hµng hãa. ChÝnh v× thÕ, Héi An khi trë thµnh th­¬ng tr­êng quèc tÕ cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nhanh chãng. §ã lµ ®­êng tíi ngo¹i th­¬ng cña chóa NguyÔn th«ng qua dinh trÊn Thanh Chiªm tõ Qu¶ng Nam, c¸ch Héi An chØ 9km víi chøc n¨ng nh­ mét c¬ chÕ nhµ n­íc, thay mÆt dinh phñ ë ThuËn Hãa ®Ó trùc tiÕp thùc hiÖn mèi quan hÖ ngo¹i giao vµ ngo¹i th­¬ng ë Héi An. ViÖc thu thuÕ tµu bu«n do c¬ quan chuyªn tr¸ch cña chóa NguyÔn qu¶n lý. Bé m¸y ®ã gåm cã cai tµu, trÝ tµo mçi chøc mét viªn, cai b¹ tµu, tri b¹ tµu, cai phñ tµu, ký lôc tµu, thñ tµu n¬i, mçi chøc hai viªn, cai phßng 6 ng­êi, lÖnh sö 30 ng­êi, to¸n sóng binh 50 ng­êi, lÝnh tµu 4 ®éi 70 ng­êi, th«ng sù 7 ng­êi. Nh­ thÕ tæng céng tÊt c¶ 174 ng­êi. Nh­ng kh«ng ph¶i hä th­êng tró tÊt c¶ ë Héi An. Trong "phñ biªn t¹p lôc", Lª Quý §«n cho biÕt: "LÖ tµu vô cña hä NguyÔn, hµng n¨m cø ®Õn th¸ng giªng th× c¸c viªn cai b¹, lÖnh sö, cai phñ, ký lôc, cña Tµu Ty ®Òu vµo phè Héi An ë xø Qu¶ng Nam, chia sai nh÷ng ng­êi thuéc quËn th«ng hiÓu tiÕng n­íc ngoµi ®i canh gi÷ Cï Lao Chiªm vµ cöa §µ N½ng (tôc gäi lµ Cöa Hµn) thÊy c¸c tµu bu«n c¸c n­íc ®Õn th× ph¶i xÐt h¬n tÊt c¶, qu¶ lµ tµu bu«n b¸n chÞu thuÕ th× ®em thuyÒn tr­ëng vµ tµi phã tµu Êy vµo phè Héi An, tr×nh quan Cai B¹ xÐt thùc khëi tÊu lªn vµ tr×nh quan cai tµu ®Ó truyÒn cho tuÇn ty ®em d©n phu lòy ®Õn hé tèng tµu Êy vµo cöa ®Ëu ë së tuÇn" (Phñ biªn t¹p lôc). Nh­ vËy ¬ quan thuÕ vô chuyªn m«n (tµu vô) chØ ®Õn ho¹t ®éng ë Héi An vµo thêi ®iÓm thuËn buåm xu«i giã, tµu bu«n n­íc ngoµi ®Õn ®­îc. Cßn th­êng ngµy c¬ quan nµy cø ë dinh ThuËn Hãa cña chóa NguyÔn. T¹i Héi An cã mét tuÇn ty ®Æt së tuÇn ë ®ã, tµu vô ®Õn Héi An qu¶n lÝ c¸c tµu vµo xø Qu¶ng Nam bu«n b¸n, tµu bu«n cho vµo Héi An, cßn tµu h­ háng xin vµo ch÷a th× cho vµo cöa Hµn hay ®Ëu Cï Lao Ch¨m chø kh«ng vµo Héi An. D­íi thêi T©y S¬n, Héi An ®­îc gäi lµ Minh th­¬ng xa, Héi An phè. ë Héi An co……………….. mét b¶n t©u cña h­¬ng chøc lµng Minh H­¬ng n¨m 1788: "Nguyªn cha «ng chóng t«i qua quý quèc bu«n b¸n, ë t¶n m¸t kh¾p c¸c nh­, sau míi quy tô lËp Minh Ch­¬ng x·. Chóng t«i chÞu tr¸ch nhiÖm nghiªn cøu c©n l­îng cïng gi¸ c¶ hµng c¸c tµu bu«n, lµm th«ng ng«n cho tµu bu«n c¸c n­íc, vËy mang ¬n trªn cÊp cho v¨n b»ng cã phª chuÈn miÔn c¸c viÖc phôc dÞch s­u sai, thuÕ ®ß, thuÕ chî. §iÒu ®ã chøng tá tõ 1773, lóc T©y S¬n kiÓm so¸t c¶ng Héi An, d©n lµng Minh th­¬ng ë Héi An vÉn ®­îc T©y S¬n tiÕp tôc lµm c«ng viÖc ngoÞa th­¬ng vµ mét sè ­u ®·i. Lóc ®ã, thuyÒn bu«n n­íc ngoµi vÉn ®Õn bu«n b¸n víi Héi An. Hµng n¨m d©n Minh th­êng nép ng©n lÔ 80 nÐm b¹c cho chÝnh quyÒn T©y S¬n. D©n sè lµng Minh H­¬ng vµo n¨m 1788 lµ 1063 ng­êi. Nh×n chung, dï kh«ng thùc sù ®Ëm nÐt, song ë Héi An, yÕu tè "®«" vÉn lµ mét ®Æc ®iÓm chÝnh. Héi An thËt sù nh­ c¸i tªn cña nã - n¬i phån hoa ®« héi, lµ mét trung t©m kinh tÕ quan träng cña §µng Trong nãi riªng vµ cña c¶ khu vùc §«ng Nam ¸ lóc bÊy giê. 2.4. C¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña ®« thÞ cæ Héi An 2.4.1. Kinh tÕ th­¬ng nghiÖp "Héi An, vµo buæi b×nh minh cña nã tõng mang rÊt nhiÒu tªn gäi: Hoa Phè, Héi Phè, H¶i Phè hay Hoµi Phè... nÕu l­îc bá ®i c¸c ng÷ ©m ®Çu mang nhiÒu nghÜa kh¸c biÖt chØ cßn l¹i "Phè" víi ý nghÜa chuÈn x¸c nhÊt lµ n¬i tµng tr÷ vµ trao ®æi hµng hãa. §· lµ chèn thÞ tø, ®« héi" (NguyÔn Sinh Duy), nªn míi cã nh÷ng c©u h¸t dao: "§ªm khuya ph¶ng phÊt giã t©y Ng­êi th­¬ng thøc dËy lêi bµy ®ãn ®­a Ghe xu«i qua bÕn Phè Thõa Héi An ®Õn ®ã trêi võa s¸ng ra Hìi ng­êi hoa luyÖt nguyÖt hoa Ngµy mai ®Õn ®ã ®«i ta trao lêi" C­ d©n Héi An cã bé phËn lao ®éng n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ l­u th«ng hµng hãa, nh­ng th­¬ng nghiÖp lµ ho¹t ®éng kinh tÕ chñ ®¹o cña thÞ tr­êng Héi An Lª Quý §«n trong "Phñ biªn t¹p lôc" hoµn thµnh n¨m 1776, ®· viÕt vÒ trung t©m th­¬ng nghiÖp quan träng cña Héi An nh­ sau: "§¹i phµm nh÷ng hãa vËt ®­îc s¶n xuÊt tõ c¸c phñ Th¨ng Hoa, §iÖn B¶n, Duy Nh¬n, Qu¶ng Ng·i, B×nh Khang cïng dinh së Nha Trang, chç th× ng­êi ta chuyªn chë hµng hãa b»ng thuyÒn theo ®­êng thñy, hay chë b»ng ngùa theo ®­êng bé, ®Òu ®æ x« dån vÒ phè Héi An c¶. (Lª Quý §«n - Phñ biªn t¹p lôc" - b¶n dÞch Lª Xu©n Gi¸o, Sµi Gßn 1972, tËp 1). * Néi th­¬ng: Vµo thÕ kû XV; XVI, tuy ch­a cã Héi An nh­ng ®Êt Qu¶ng ®· cã nh÷ng yÕu tè hµng hãa xuÊt hiÖn, cho dï s¸ch "¤ Ch©u CËn lôc" viÕt gi÷a thÕ kû XVI kh«ng ghi mét chî nµo ë Qu¶ng Nam nh­ng vÉn cã th«ng tin vÒ luång hµng ë ®ã: "Con trai cÇm qu¹t tµu, ng­êi sang kÎ hÌn b¸t ®Üa ®Òu vÏ rång ph­îng, kÎ h¬n ng­êi kÐm, sèng ¸o toµn mµu ®á, mµu hång". §Õn cuèi thÕ kû XVI, ®Çu thÕ kû XVII, khi trung t©m bu«n b¸n Héi An ®· ph¸t triÓn víi sù kh¼ng ®Þnh cña Phè NhËt vµ Phè Kh¸ch th× Héi An trë thµnh ®Çu mèi th­¬ng nghiÖp cho c¶ vïng ®Êt Qu¶ng Nam. ThÝch §¹i S¸n rÊt ®çi ng¹c nhiªn khi thÊy c¶nh bu«n b¸n tËp nËp ë ®©y diÔn ra tõ tê mê s¸ng: "Xa tr«ng c¸ch bê, cét buåm nh­ rõng tªn xóm xÝt, hái ra míi biÕt ®oµn thuyÒn chë l­¬ng ®Ëu chê giã t¹i cöa Héi An… Hai bªn bê, nhµ cöa ®«ng ®óc, ng­êi ®i x«n xao, kÎ g¸nh ng­êi gång, ng­êi ta ®· ®i chî tõ s¸ng". Trong thÞ tr­êng ®Þa ph­¬ng, mèi quan hÖ gi÷a Héi An vµ §µ N½ng lµ g¾n bã th­êng xuyªn, lµ ®iÒu kiÖn cña nhau trong suèt qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ suy tho¸i cña Héi An: víi thÞ tr­êng néi ®Þa, Héi An lµ ®Çu mèi th­¬ng nghiÖp cña ®Êt §µng Trong. N¨m 1768, ®éi th­¬ng thuyÒn §µng Trong cã 447 chiÕc l­u th«ng vµ ph©n phèi hµng hãa ®Õn c¸c c¶ng tõ Bè Chanh ®Õn Gia §Þnh. Trong ®ã c¶ng Héi An lµ n¬i cã nhiÒu th­¬ng thuyÒn ra vµo bu«n b¸n. Hµng hãa tõ cùc Nam Trung Bé theo ®­êng bé ®Õn víi Héi An: "PhÇn c¸c hãa vËt s¶n xuÊt ë c¸c phñ nh­ Th¨ng Hoa, §iÖn Bµn, Qu¶ng Ng·i, Quy Nh¬n, B×nh Khang vµ dinh Nha Trang, ®­êng thñy, ®­êng bé, ®i ngùa ®Òu héi tËp ë bÕn Héi An, v× thÕ kh¸ch ph­¬ng B¾c ®Òu tô tËp ë ®©y ®Ó mua vÒ n­íc" (Lª Quý §«n). Nh­ng luång th­¬ng nghiÖp m¹nh mÏ vÉn lµ quan hÖ gi÷a hai ®« thÞ th­¬ng c¶ng Héi An vµ Thanh Hµ: "Phè Héi An (xø Qu¶ng Nam) nåi ®ång, m©m ®ång do tµu t©y ph­¬ng chë ®Õn b¸n, b×nhthêi cã hµng ngµn, hµng v¹n chiÕc. Ng­êi B¾c kh¸ch l¹i bu«n vÒ phè Thanh Hµ th­êng ®­îc lêi gÊp ®«i" (Phñ biªn t¹p tôc - 358). MÆc dï ®Êt n­íc bÞ chia c¾t, nh­ng luång th­¬ng nghiÖp gi÷a §µng Trong - §µng Ngoµi ®­îc c¸c th­¬ng nh©n tiÕn hµnh bÊt hîp ph¸p. Ng­êi bu«n Thanh NghÖ, S¬n Nam th­êng mang hµng vµo b¸n råi mua tiÒn ®ång, ®å ®ång ra §µng Ngoµi" (Lª Quý §«n 242). * Ngo¹i th­¬ng Thø nhÊt lµ vÒ mÆt hµng nhËp khÈu: hµng nhËp khÈu ë thÞ tr­êng Héi An nhiÒu nhÊt lµ hµng cña Trung Quèc, bao gåm c¸c s¶n phÈm thñ c«ng tiªu dïng, mü nghÖ, thuèc ch÷a bÖnh, c¸c mãn ¨n… Mét th­¬ng nh©n hä TrÇn - ng­êi Qu¶ng §«ng nãi vÒ ¸c mÆt hµng Trung Quèc ®em b¸n t¹i Héi An "… Hµng b¸n nhiÒu lêi kh«ng Õ ®äng. Hµng mang ®Õn th× sa ®o¹n, gÊm vãc, v¶i, c¸c vÞ thuèc, giÊy vµng b¹c, h­¬ng vßng, c¸c thø ®å quý, kim tuyÕn, ng©n tuyÕn, c¸c thø phÈm y phôc, dÇy tèt, nhung, ®¬ra, kÝnh, pha lª, qu¹t, giÊy, bót, mùc, kim, cóc ¸o, c¸c thø bµn ghÕ, c¸c thø ®Ìn lång, c¸c thø ®å ®ång, c¸c thø ®å sø, ®å sµnh, ®å ¨n uèng th× cã c¸c lo¹i: l¸ chÌ, cam, chanh, lª, t¸o, b¸nh, miÕn, b¬ m×, tr¸m muèi, dÇu th¸i (mét thø b¾p c¶i cña Trung Quèc), tr­ng muèi, t­¬ng gõng, t­¬ng ngät, ®Ëu phông, méc nhÜ, nÊm h­¬ng, b¬ cã ng­êi kh«ng cïng nhau ®æi ch¸c, kh«ng ai lµ kh«ng tháa thÝch së thÝch". ChØ riªng c¸c mÆt hµng Trung Quèc nhËp vµo còng biÕt ®­îc sù phån thÞnh cña th­¬ng tr­êng Héi An, ph¶n ¸nh ®êi sèng cña nh©n d©n §µng trong ®· phong phó, cã nhiÒu thÞ hiÕu thÈm mÜ. Hµng hãa ®· ®i vµo nh©n d©n chø kh«ng chØ riªng mét sè mÆt hµng Bå §µo Nha chë ®Õn n¨m 1775, gåm ®å ®ång, ®å s¾t, chØ sót, ®å trang søc. Hµng NhËt ­a chuéng t¹i Héi An lµ lo¹i b¹c nÐn, v¶i da, c¸c lo¹i ngäc, ®å mÜ nghÖ, kim kh©u… Borni cã nhËn xÐt vÒ së thÝch cña ng­êi §µng Trong: "Hä rÊt dÔ dµng ­a thÝch c¸c ®å vËt k× l¹ cña xø kh¸c, kÕt qu¶ lµ hä ®¸nh gi¸ vµ mua qu¸ chÆt nhiÒu ®å vËt mµ ®èi víi n¬i kh¸c bÊy giê lµ Ýt gi¸ trÞ nh­: l­îc, kim may, nã chØ ®­îc gÇn 30000 Cuc¸t mµ b¸n ®­îc h¬n mét ngµn". Thø hai lµ vÒ c¸c lo¹i mÆt hµng xuÊt khÈu. Mét trong nh÷ng thÕ m¹nh cña phè c¶ng Héi An lµ n»më ®Þa bµn cã nhiÒu mÆt hµng phong phó cã ®Æc s¶n ®Þa ph­¬ng, hµng n«ng s¶n, c¸c s¶n phÈm thñ c«ng ®Õn l©m h¶i s¶n næi tiÕng cña §µng Trong. Mét th­¬ng nh©n Trung Quèc th­êng xuyªn bu«n b¸n ë n­íc ta ®· nãi víi Lª Quý §«n: "Nh÷ng thuÒn tõ S¬n Nam vÒ chØ mua ®­îc mét thø cñ n©u, thuyÒn tõ ThuËn Hãa vÒ mua ®­îc mét thø hå tiªu, cßn tõ qu¶ng Nam vÒ th× c¸c mãn hµng hãa kh«ng cã thø g× lµ kh«ng cã". Trong "§¹i Nam nhÊt thãng chÝ" (Sµi Gßn, 1964. Tr 5) còng cã ghi: "Chóa §µng trong x­a kia cho ng­êi NhËt, ng­êi Hoa chän mét ®Þa ®iÓm vµ n¬i thuËn tiÖn ®Ó lËp mét thµnh phè cho tiÖn viÖc bu«n b¸n. Thµnh phè nµy gäi lµ Faifo, thµnh phè nµy kh¸ lín vµ chia lµm hai khu vùc: mét dµnh cho ng­êi Hoa vµ mét dµnh cho ng­êi NhËt, mçi bªn cã quan cai trÞ riªng, ng­êi Hoa thu tôc bÞ Trung Quèc, ng­êi NhËt theo tôc lÖ NhËt B¶n". "Héi An lµ mét m· ®Çu lín, n¬i tËp trung cña th­îng kh¸ch c¸c n­íc, th¼ng bê song, mét con ®­êng dµi 3,4 dÆm gäi lµ §¹i §­êng C¸i, hai bªn ®­êng Hoµng Phè ë liÒn nhau khÝt rÞt chø phè th¶y ®Òu ng­êi Ph­íc KiÕn, vÉn ¨n mÆc theo lèi tiÒn triÒu, phÇn ®«ng phô n÷ coi viÖc mua b¸n. Nh÷ng kh¸ch tró ë ®©y hay c­íi vî b¶n xø cho tiÖn viÖc th­¬ng m·i" (Borri, t­êng tr×nh vÒ khu truyÒn gi¸o xø §µng Trong 1631. B¶n dÞch cña Hång NhuÖ - Nxb Th¨ng Long - tr. 55). Qua mét sè trÝch dÉn trªn ®©y cã thÓ nãi r»ng: Héi an lµ cã nÒn ngo¹i th­¬ng ph¸t triÓn s«i ®éng, bªn c¹nh viÖc nhËp khÈu th× c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu lµ mét thÕ m¹nh cña Héi An. Theo c¸c t­ liÖu mµ Ch.B Mayben ®· thu thËp ®­îc th× Héi An xuÊt c¶ng c¸c lo¹i hµng hãa sau: lôa, trÇm h­¬ng, k× nan, x¹ h­¬ng, quÕ, hå tiªu, yÕn sµo, ®­êng, g¹o, vµng, cau… Ch.B Mayben cßn cho biÕt bu«n b¸n víi xø §µng trong thu ®­îc l·i rÊt lín. Vµng l·i lêi 33,5%, ®­êng l·i 100%, cau l·i gÇn 80%. Vµng lµ mét ®Æc s¶n cña xø Qu¶ng Nam. ë ®©y cã nhiÒu nói s¶n xuÊt vµng. C¸c chóa NguyÔn ®Æt hÖ ®·i vµng ë c¸c phñ gäi lµ thuäc kim bé, mçi thuéc h¬n 40 th«n, ph­êng ®­îc miÔn xuÊt lÝnh, cho ®i lÊy vµng. ë tr­êng vµng cã quan ch¸nh cai ty Ng©n th­¬ng theo ®i ®Ó nÊu: cã ty néi bÞnh sö cÊt l­ît nhau ®i thu, chiÕu sí ng­êi chÝnh hé, kh¸ch hé lµ bao nhiªu, hµng n¨m nép thuÕ vµng sèng hoÆc 3 ®ång c©n hoÆc 2 ®ång c©n… Lª Quý §«n cho biÕt cô thÓ nh­ sau: "Xø Qu¶ng Nam c¸c nói Trµ Nª, Trµ TÕ, ng­êi Thu Bån, huyÖn Duy Xuyªn, Phñ Th¨ng Long Hoa S¸n vµng… Tr­ëng Phóc Loan, th­êng ®­îc cÊp nguån Êy lµm ngô léc, cho ng­êi nhµ lµ ¸n §iÖn tr­ng thu, h¬n 20 n¨m, ®­îc vµng kh«ng biÕt bao nhiªu mµ kÓ. Ng­êi ®Þa ph­¬ng cã ng­êi tªn lµ Giang HuyÒn lµ th«ng gia víi ¸n §iÖn mua riªng mét nói tù khai th¸c lÊy ®em b¸n c¸c n¬i, h¾n ®em ®Õn phè Héi An b¸n cho nhµ bu«n kh¸ch, hµng n¨m kh«ng c­íi ngh×n hèt. Nh÷ng ng­êi c¸c th«n th­êng kÐm h¾n sai khiÕn, nép thuÕ c«ng ch¼ng qua mét hai phÇn m­êi mµ th«i…". Mçi hèt vµng trÞ gi¸ 200 quan theo qu¸ nhµ n­íc, cßn theo gi¸ t­ nh©n lµ 180 quan, trong khi ®ã t¬ lôa th× chØ 3 quan 5 mét tÊn, nghÜa lµ mét hèt vµngt­¬ng ®­¬ng gi¸ trÞ 50 tÊm lôa. TrÇm h­¬ng lµ ®Æc s¶n thø hai cña xø Qu¶ng Nam nãi riªng vµ §µng trong nãi chung. TrÇm h­¬ng vµ kú nam ®Òu tõ c©y giã ma ra. NhiÒu n¬i cã nh­ng tèt nhÊt lµ ë hai phñ Kú Nam vµ Diªn Kh¸nh, xø Qu¶ng Nam. Chóa NguyÔn ®Æt mét ®éi Am S¬n, hµng n¨m cø ®Õn th¸ng hai ®i t×m trÇm cho ®Õn th¸ng 6 th× vÒ. Khi göi th­ cho nhµ cÇm quyÒn NhËt B¶n vµo 1635, chóa NguyÔn göi kÌm theo quµ tÆng lµ trÇm h­¬ng, lôa vµ r­îu. Ngay mét x· Mai §µm, huyÖn H¶i L¨ng, xø ThuËn Hãa còng cã lÖ nép trÇm h­¬ng h¹ng tèt 35kg, h¹ng th­êng 35kg ë quan lÖnh sö. Nh­ thÕ ®ñ thÊy sè l­îng Kú Nam, trÇm h­¬ng trong toµn bé ®µng Trong khai th¸c ®­îc kh«ng Ýt in vïng ThuËn Hãa phÝa B¾c §µng trong kh«ng ph©n lµ xø trÇm h­¬ng mµ mét x· 1 n¨m ®· ph¶i nép 70kg trÇm h­¬ng c¸c lo¹i. YÕn sµo còng lµ mét ®Æc s¶n cña §µng Trong, chim lµm tæ trªn c¸c ®¶o biÓn miÒn Trung cho ®Õn nay vÉn lµ hµng xuÊt khÈu cao cÊp. Chóa NguyÔn ®· ®Þnh thµnh chÕ ®é: Phñ Th¨ng Hoa, huyÖn Hµ §«ng, x· Thanh Ch©u cã thÓ lÊy yÕn sµo, d©n x· Êy tµn c­ ë c¸c nh­ Th¨ng Hoa, §iÖn Biªn, Quy Nh¬n, Phó Yªn, B×nh Khang, Diªn Kh¸nh, Gia §Þnh, hµng n¨m cø ®Õn th¸ng hai ph¶i nép lÔ nn míi 120 tæ, ng­êi ap thu lÜnh héi tê thÞ, söa sang thuyÒn ®i ®Õn c¸c phñ ®Ó thu thuÕ, th¸ng 7 mang vÒ tr×nh nép sè tiÒn: Thùc nép lµ bao nhiªu ng­êi, tïy theo tõng h¹ng mµ tÝnh thu, h¹ng t¸ng mçi ng­êi nép 2 c©n yÕn sµo, nÕu kh«ng cã ®ñ th× nép thay b»ng tiÒn hai quan, h¹ng d©n mçi ng­êi nép mét c©n 8 l¹ng, h¹ng l·o vµ h¹ng ®inh mçi ng­êi nép mét c©n, cßn l¹i c¶ x· nép lÖ th­êng d©n, chÝnh d©n 1500 tæ. N¨m MËu Tý (1768), ThuÕ yÕn sµo nép thay b»ng tiÒn lµ 773 quan 1 tiÒn 30 ®ång. NÕu quy ra cai th× ®­îc h¬n 773 c©n, kho¶ng 400 kg yÕn sµo. Còng lµ s¶n phÈm tù nhiªn quý hiÕm cßn cã sõng tª, ngµ voi, chóa NguyÔn còng ®Æt thµnh lÖ thøc cè ®Þnh: "®¹o M­êng Vanh nép 3 tßa sõng tª, ng­êi Hµ Di phñ Phóc Yªn nép 1 chiÕc Ngµ Voi, 7 tßa sõng tª, nguån suèi g¹o nép 2 chiÕc ngµ voi, 2 tßa sõng tª, Nguång §ång H­¬ng, §ång Nhung, Phñ B×nh Khang nép 4 chiÕc ngµ voi". (Phñ biªn t¹p lôc - 214). QuÕ vµ hå tiªu cÇn cã c«ng ng­êi ch¨m sãc vµ còng lµ ®Æc s¶n cña §µng Trong. Hå tiªu trång nhiÒu nhÊt ë huyÖn Minh Linh. Hµng n¨m chóa NguyÔn sai quan qu¶n ®Õn thu mua mçi ghµnh 5 quan tiÒn chë vÒ Héi An, Thanh Hµ b¸n cho th­¬ng nh©n Trung Quèc, kh«ng cho d©n ®Þa ph­¬ng b¸n riªng. Mçi t¹ hå tiªu gi¸ 5 ®Õn 6 quan, kh¸ch bu«n vÒ Qu¶ng §«ng. QuÕ cã nhiÒu vµ tèt trong khu vùc phñ Th¨ng Hoa ®­¬ng thêi, ngµy nay ®Êt Qu¶ng Nam vµ NghÜa B×nh vÉn cßn lµ xø së cña QuÕ. Cau còng lµ mét s¶n phÈm chØ §µng trong míi phong phó. §ã lµ quÕ h­¬ng cña téc cau cæ x­a. Cau kh« lµ mét mÆt hµng xuÊt khÈu mang l·i xuÊt 80% v× nã liªn quan ®Õn nghÒ thuéc da cña c¸c n­íc c«ng nghiÖp ®· t­¬ng ®èi ph¸t triÓn, trong khi trong n­íc chØ dïng vµo viÖc ¨n trÇu. T¬ lôa vµ ®­êng lµ s¶n phÈm cña con ng­êi lao ®éng chÕ biÕn nguyªn liÖu tù nhiªn, chóng ta hái kh«ng nh÷ng c«ng viªn trång nguyªn liÖu mµ cßn c«ng chÕ biÕn nguyªn liÖu thµnh s¶n phÈm tiªu dïng, tÊt c¶ ®ßi hái lao ®éng vµ kÜ thuËt kh¸ cao. T¬ lôa th× §µng Trong hay §µng Ngoµi ®Òu cã. §µng Trong cã ph­êng dÖt lôa ë huyÖn H­ng Tr×, chia thµnh 3 Êp, mçi Êp 10 nhµ, mçi nhµ 15 ng­êi th¬i dÖt... Tõ ThuËn Hãa ®Õn Qu¶ng Nam ®©u ®©u còng cã ng­êi dÖt lôa vµ chóa NguyÔn ®· ®Þnh thuÕ lôa hµng n¨m. Mét huyÖn Phó Ch©u, nh­ §iÖn Bµn mµ mçi n¨m nép 2358 tÊm lôa, mçi tÊm 30 th­íc (t­¬ng ®­¬ng 10m mçi trÊn). Thuéc Hoa Ch©u phñ Th¨ng Hoa nép thuÕ809 tÊm lôa hµng n¨m... Mét n¨m chóa NguyÔn thu ®­îc t¬ lôa kho¶ng ngãt 15000 tÊm thuÕ t¬ lôa" (Phñ biªn t¹p lôc - 182). §­êng lµ mét mÆt hµng xuÊt khÈu kh¸c thu lîi 100%, ®Æc biÖt ®­êng phæ lµ mét s¶n phÈm chñ ®Þnh Qu¶ng Nam míi cã. Mçi n¨m chóa NguyÔn thu thuÕ ®­îc 48320 c©n 9 l¹ng 8 ®ång c©n c¸c lo¹i ®­êng, t­¬ng ®­¬ng kho¶ng 25 tÊn ®­êng. §­êng phÌn xuÊt khÈu 4 quan, ®­êng tr¾ng 2 quan1 t¹ (tøc kho¶ng 50kg). Nh×n chung l¹i mÆt hµng xuÊt khÈu §µng Trong bao gåm kim lo¹i quý, l©m thæ s¶n chñ yÕu lµ h­¬ng liÖu quý, s¶n phÈm thñ c«ng nghiÖp. Mçi n¨m thu thÕ tµu bu«n lµ 3 v¹n quan, tµu bu«n ngãt vµi chôc chiÕc chë hµng ®i, ®ñ thÊy søc b¸n cña §µng trong kh¸ lín. So s¸nh víi tæng sè thuÕ nãi chung mµ chóa NguyÔn thu ®­îc trong 1 n­am ë §µng Trong vµo 1753 lµ 338100 quan 830 l¹ng vµng/ 2360 l¹ng b¹c, kª ng©n 10000 ®ång, chi lµ 364 quan. §ã lµ lóc t×nh h×nh cßn t­¬ng ®èi æn ®Þnh. N¨m 1771 lµ thêi ®iÓm chiÕn tranh thÕ mµ c¶ng Héi An thu ®­îc thuÕ tµu bu«n chõng 30.000 quan, b»ng 1/10 ng©n khè n¨m 1753 cöa Héi An ho¹t ®éng h­ng thÞnh biÕt chõng nµo. ThuÕ tuÇn ty hµng n¨m cña §µng Trong còng chØ gÊp ®«i thuÕ tµu bu«n n¨m 1771 ë Héi An. XÐt vÒ ph­¬ng thøc bu«n b¸n cña c¸c luång th­¬ng nh©n khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng kinh tÕ th­¬ng nghiÖp ë ®©y cã thÓ thÊy næi tréi lªn mét sè ®Æc ®iÓm sau: Næi bËt nhÊt vÒ ph­¬ng thøc bu«n b¸n lµ tæ chøc phiªn chî kÐo dµi gi÷a hai kú giã mËu dÞch trong n¨m, cßn gäi c¸ch kh¸c lµ bu«n b¸n theo mïa vô, tÊp nËp nhÊt lµ vµo c¸c th¸ng 3,4,5. Hµng hãa th­¬ng kh¸ch, thuyÒn bÌ nhiÒu n­íc ®Õn víi Héi An lµm cho Héi An nhén nhÞp h¼n lªn. Mïa mËu dÞch lµ bu«n b¸n cuéc trªn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu vµ thêi tiÕt. Giã mïa dÞch T©y B¾c thæi vµo c¸c th¸ng 9,10,11,12 vµ §«ng B¾c vµo c¸c th¸ng 1,2,3 cã tèc ®é 3-3,5m/s còng xuÊt hiÖn trong thêi kú m­a rÐt ë Héi An. Giã mïa ®«ng nam (giã mïa h¹) xuÊt hiÖn trong c¸c th¸ng 4,5,6 vµo c¸c th¸ng mïa kh« kÐo dµi tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 8, trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm giã mïa nh­ Héi An, nhu cÇu trao ®æi hµng hãa cña th­¬ng thuyÒn NhËt B¶n, Trung Quèc... ë ®©y n¶y sinh ra tÝnh c¸ch mua b¸n theo mïa vô, m­a mËu dÞch phô thuéc vµo hai h­íng giã: giã mËu dÞch trong n­am lµ giã §«ng B¾c vµ giã §«ng Nam. Borri ®· ®­a ra nhËn xÐt: "Giao dÞch th­¬ng m¹i víi §µng Trong chñ yÕu lµ Trung Hoa vµ NhËt B¶n trong Héi chî t¹i mét c¶ng cña xø nµy kÐo dµi chõng 4 th¸ng. Ng­êi NhËt th­êng ®em l¹i 4,5 v¹n nÐn b¹c. Ng­êi Trung Quèc ®i b»ng thuyÒn buåm víi nhiÒu chiÕc tµu mµ hä gäi lµ Sommes, mét l­îng lín t¬ lôa rÊt mÞn µ c¸c hµng hãa kh¸c cña hä. Do Héi chî nµy mµ quèc v­¬ng htu ®­îc c¸c kho¶n thuÕ rÊt lín vµ c¶ n­íc còng ®­îc nhiÒu lîi Ých. Ph­¬ng thøc phæ biÕn thø hai lµ lËp th­¬ng ®iÕm: th­¬ng ®iÕm ®Çu tiªn cña ng­êi Hµ Lan lËp ë Héi An vµo n¨m 1636 do Abrraham Daijecker phô tr¸ch. Th­¬ng ®iÕm nµy sau bÞ chóa NguyÔn ra lÖnh ®ãng cöa, ®Õn n¨m 1631, trong mét hoµ ­íc chóa NguyÔn ký víi Hµ Lan cã ®iÒu thø 3 nãi vÒ viÖc lËp th­¬ng ®iÕm nh­ sau: "Sø thÇn ë Faifo cã thÓ chän ë ®« thÞ nµy mét kho¶ng ®Êt thÝch hîp vµ x©y dùng mét ng«i nhµ ®Ó lËp th­¬ng ®iÕm". N¨m 1695, c«ng ty Anh cö Thomas Bewyear ®¸p tµu bu«n Delphen ®Õn Héi An ®Ó ®iÒu tra t×nh h×nh bu«n b¸n vµ cã ®Ò nghÞ cho ng­êi Anh më th­¬ng ®iÕm ë Häi An. ë §µng trong chóa NguyÔn chØ cho th­¬ng nh©n ph­¬ng T©y lËp th­¬ng ®iÕm ë Héi An mµ th«i. C¸c ph­¬ng thøc bu«n b¸n kh¸c nh­: th­¬ng nh©n Bå §µo Nha thuª kh¸ch s¹n, gian hµng hay mua b¸n trªn khoang thuyÒn, ng­êi Hoa lËp nhiÒu chïa, héi qu¸n ®Ó ®ãn th­¬ng nh©n cña hä theo ®Þa chØ quª qu¸n ®Õn bu«n b¸n ë Héi An. Ng­êi NhËt kinh doanh b»ng c¸ch cho thuª kh¸ch s¹n - mét ng«i nhµ ph¸t triÓn theo chiÒu s©u, mÆt tr­íc ®Ó b¸n, mÆt sau chøa hµng vµ ngñ. Ng­êi ViÖt l¹i cã h×nh thøc bu«n b¸n nhá, bu«n ghe bÇu. Bu«n ghe bÇu lµ h×nh thøc ®­a hµng ®i kh¾p c¸c c¶ng cña ®Êt n­íc. Héi An ngµy x­a cã nhiÒu n¬i ®ãng ghe bÇu. Bu«n ghe bÇu lµ h×nh thøc ®­a hµng ®i kh¾p c¸c c¶ng cña ®Êt n­íc. Héi An ngµy x­a cã nhiÒun¬i ®ãng ghe bÇu næi tiÕng nh­ Kim Bång (CÈm Kim), Trµ Qu©n (CÈm Thanh). Bu«n b¸n nhá dµnh cho th­¬ng nh©n ViÖt Ýt vèn, t­¬ng truyÒn c¬ cÊu ca: "Hµng trÇu cau lµ hµng con g¸i Hµng b¸nh hµng tr¸i lµ hµng bµ giµ Hµng h­¬ng hµng hoa lµ hµng NhËt Bæn". Nh­ng ng­êi bu«n b¸n nhá chñ yÕu lµ phô n÷, b¸n hµng xÐn t¹i chç hay bu«n b¸n hay ch¹y chî nµy, mai ch¹y chî kh¸c... Ngoµi ra, muèn cã hµng n¨m tíi, th­¬ng nh©n n­íc ngoµi th­êng giao mÉu hµng vµ øng tiÒn tr­íc, sö dông h×nh thøc "m·i biÖn" ®Ó mua hµng (m·i biÖn lµ sö dông h×nh thøc trung gian, m«i giíi ®Ó mua hµng) vµ h×nh "bao mua, bao tiªu ®Ó cã hµng tèt, rÎ, ®¹t yªu cÇu (®©y lµ h×nh thøc th­¬ng nh©n ®Æt hµng, ®Æt tiÒn tr­íc, ®Çu t­ kü thuËt... cho c¬ së s¶n xuÊt ®Ó lµm ¨n). Th­¬ng nh©n ®Õn Héi An cßn th­êng tæ chøc "qu¶ng c¸o, giíi thiÖu hµng d­íi h×nh thøc quµ tÆng hay b¸n rÎ. Ngoµi ra, nhµ n­íc cßn cã biÖn ph¸p ®éc quyÒn thu mua. Hoa th­¬ng th× ®Çu c¬ tÝch tr÷, liªn kÕt gi¶m gi¸ hµng ®Ó c¹nh tranh víi c¸c th­¬ng nh©n kh¸c. Tuy vËy, cÇn ph¶i thÊy r»ng, trong c¸c ph­¬ng thøc mua b¸n nh­ ®· ph©n tÝch ë trªn ë Héi An vµo thêi kú phån thÞnh, ph­¬ng thøc mua b¸n mËu dÞch vµ lËp th­¬ng ®iÕm vÉn phæ biÕn h¬n c¶. 2.4.2. Mét sè ngµnh kinh tÕ kh¸c Kinh tÕ th­¬ng nghiÖp lµ ho¹t ®éng chi phèi toµn bé nÒn kinh tÕ ë th­¬ng tr­êng Héi An. Song trªn ®Þa bµn c­ tró Héi An vµ vïng phô cËn vÉn cã c­ d©n ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, ng­ nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp. - C¸c lµng Hoa Phè, cÈm vµ Thanh Hµ cã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp kh¸ lín vµ chiÕm tØ lÖ kh¸ cao trong sè tæng diÖn tÝch ®Êt cöa hµng. Chøng tá ®¹i bé phËn d©n 3 lµng nµy vÉn theo nghÒ n«ng cæ truyÒn cña hä. Cßn c¸c lµng nh­ Héi An, Minh Th­¬ng, §«ng An, Diªm Hé kh«ng cã ®Êt ®ai s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, chØ cã mét Ýt .............. thæ ®Ó lµm nhµ, dùng phè cßn phÇn lín lµ thÇn tõ phËt trÞ lµng §Õ vâng cã mét Ýt t­ ®iÒn nh­ng còng ®Ó lµm nha ë. NÕu nhiÒu theo quy ®Þnh "phi n«ng nghiÖp" hay kü n¨ng chñ yÕu sèng b»ng n«ng nghiÖp" lµm tiªu chuÈn x¸c ®Þnh ®« thÞ th× Héi An vµ c¸c lµng kÕ cËn, xÐt vÒ mÆt kÕt cÊu, d©n c­ ®· ®« thÞ hãa sím vµ kh¸ s©u s¾c. Ngoµi ra mét è c­ d©n sèng ë mét sè lµng sèng b»ng ng­ nghiÖp, vËn chuyÓn hoÆc khai th¸c chÕ biÕn h¶i s¶n nh­ §Õ Vßng, Diªm Hé, Vâng Nhi... cïng nh»mphôc vô cho th­¬ng h­¬ng Héi An. - VÒ c¸c nghÒ thñ c«ng Cã nghÒ khai th¸c yÕn Sµo: yÕn sµo lµ mÆt hµng quý hiÕm cña Héi An ®­îc nhiÒu thÞ tr­êng tiªu thô. §Çu thÕ kû XVII, Borri ®· thÊy ý nghÜa ®Æc biÖt cña mÆt hµng nµy khi ®­a sang b¸n ë Trung Quèc. YÕn ë trong c¸c hang ®¸ cña côm ®¶o Cï Lao Ch¨m. Chóng lµm tæ. Tæ yÕn ®­îc d©n lµng YÕn ë x· CÈm Thanh khai th¸c vµ qu¶n lý. Tr­íc ®©y, c¸c chóa NguyÔn ®Æt ®éi Thanh Ch©u cã nhiÖm vô khai th¸c yÕn sµo ë Cï Lao Ch¨m, c¸c vïng ®¶o B×nh §Þnh, Kh¸nh Hßa.. §Çu thÕ kû XIX, Hå V¨n Hãa lµm phã qu©n c¬, qu¶n lÜnh tam tØnh YÕn ®­îc d©n Héi An nhiÒu ®éi truyÒn tông. NghÒ thñ c«ng tiÕp theo lµ nghÒ ®ong ghe bÇu, ghe bÇu lµ ph­¬ng tiÖn vËn t¶i chñ lùc trªn biÓn cña d©n vïng ThuËn Qu¶ng vµ g¾n bã víi th­¬ng c¶ng Héi An. Ghe cã thÓ réng 6 - 7m, dµi 40m, cã 3 buåm, träng t¶i tõ 50 - 100 tÊn, vËn tèc ®¹t 7 h¶i lÝ/ giê vµ cã thÓ vËn chuyÓn ®i ng­îc chiÒu giã. Mét sè nhµ