Tiểu luận Lược khảo về cổng ngõ một số ngôi nhà cổ ở Huế

1 LƯỢC KHẢO VỀ CỔNG NGÕ MỘT SỐ NGÔI NHÀ CỔ Ở HUẾ Trần Thanh Hoàng Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Huế 1. Lời mở Trong tæng thÓ v¨n ho¸ HuÕ, cã thÓ coi nhµ v−ên lµ nh÷ng tuyÖt t¸c cña kiÕn tróc sinh ho¹t vµ nghÖ thuËt t¹o c¶nh, lµ kÕt qu¶ cña sù tæng hîp vÒ trÝ tuÖ, søc lùc, kh¶ n¨ng kiÕn tróc, ®iÒu kiÖn x· héi cña con ng−êi trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh. Nhµ v−ên nh− lµ mét trong nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ ®Æc tr−ng cho vïng HuÕ, lµ niÒm tù hµo cho m¶nh ®Êt ®Õ ®« mét thêi h−ng thÞnh. Trong toµn bé nh÷ng bé phËn cÊu thµnh mét khu«n viªn nhµ v−ên th−êng thÊy ë HuÕ, cæng ngâ - c«ng tr×nh tuy quy m« khiªm tèn, nh−ng ®ãng vai trß kh«ng kÐm phÇn quan träng. Cæng ngâ ®· thÓ hiÖn phÇn nµo danh tÝnh, vÞ trÝ x· héi cña nh©n trong x· héi ®−¬ng thêi. Tuy vËy, tõ tr−íc ®Õn nay, cæng ngâ lµ mét trong nh÷ng tiÓu kiÕn tróc Ýt ®−îc chó ý, ®Çu t− nghiªn cøu. Trong khi ®ã, qua thêi gian tån t¹i, tr−íc sù x©m thùc cña tù nhiªn vµ chiÕn tranh, c¸c c«ng tr×nh nay ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ biÕn mÊt. 2. Các loại hình kiến trúc cổng ngõ ChÝnh do sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn g¾n bã víi mét thêi ®iÓm cô thÓ, trong mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, cho nªn trong tõng thêi kú, kiÕn tróc cæng ngâ vµ b×nh phong còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau, mang ®Æc tr−ng cña thêi ®¹i. XÐt vÒ tæng thÓ, c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cæng ngâ cña c¸c ng«i nhµ x−a ë HuÕ chñ yÕu lµ d¹ng cæng vßm, trong ®ã phæ biÕn nhÊt lµ phÝa d−íi ®−îc træ mét lèi ®i - d¹ng cæng vßm ®¬n thuÇn, hay ba lèi ®i - d¹ng cæng tam quan. Dï lµ d¹ng thøc nµo chóng ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung vÒ kü thuËt, vËt liÖu x©y dùng. MÆc dï vËy, gi÷a c¸c d¹ng thøc nµy còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n, dÔ nhËn biÕt. 2.1. Dạng cổng vòm Tr−íc hÕt, xÐt vÒ quy m«, mçi kiÓu thøc ®¹i diÖn cho mét thêi kú lÞch sö víi nh÷ng quan niÖm vÒ v¨n ho¸, thÈm mü còng nh− nh÷ng thiÕt chÕ kh¸c nhau cña mçi thêi. D¹ng cæng vßm ®¬n thuÇn lµ kiÓu thøc phæ biÕn trong c¸c c«ng tr×nh thêi chóa NguyÔn vµ giai ®o¹n ®Çu cña vua NguyÔn. 2 §ång thêi, d¹ng thøc nµy còng lµ quy ph¹m cho c¸c c«ng tr×nh ë vµo ®Çu thÕ kû XX, khi nh÷ng ¶nh h−ëng cña kiÕn tróc ph−¬ng T©y lan to¶ m¹nh. Tiªu biÓu cho d¹ng cæng nµy lµ c¸c tiÒn m«n cña c¸c phñ Kho¸i Ch©u QuËn c«ng, CÈm Xuyªn V−¬ng, Sum Viªn, L¹c TÞnh Viªn, An Hiªn Viªn... Trong ®ã c«ng tr×nh ra ®êi t−¬ng ®èi sím vµ ®Æc tr−ng lµ cæng ngâ cña phñ Ph−íc Long C«ng. Phñ Ph−íc Long C«ng ®−îc x©y dùng vµo n¨m 1804. Cæng ra vµo cña phñ lµ d¹ng cæng vßm ngo¶nh mÆt ra s«ng Nh− ý. Cæng cã kÕt cÊu ch¾c ch¾n, trang trÝ ®¬n gi¶n, Ýt cÇu kú. Cæng cao 4m, réng 3,5m, lßng cæng s©u 2,5m, x©y b»ng g¹ch, v«i v÷a, nÒn cæng ®−îc l¸t ®¸ Thanh. PhÝa d−íi cæng træ mét lèi ®i cã chiÒu cao 2m, réng 1,6m ®−îc ®ãng kÝn b»ng hai c¸nh cöa gç. PhÝa trªn cæng lµ m¶ng kiÕn tróc l−în sãng cã d¸ng h×nh nh− mét chiÕc kh¸nh ®¸ lín, mÆt ngoµi cã g¾n mÆt n¹ rång - kiÓu thøc hæ phï - ®−îc ®¾p næi kÕt hîp víi trang trÝ g¾n m¶nh sµnh sø. MÆt trong còng ®−îc trang trÝ hæ phï nh−ng ®−îc tr×nh bµy b»ng ph−¬ng ph¸p vÏ mµu trªn nÒn v«i v÷a. PhÇn d−íi cæng lµ nh÷ng d¶i hoa v¨n « héc h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt n»m ngang. Ho¹ tiÕt trang trÝ trong « héc chñ yÕu lµ mai, lan, cóc, tróc biÓu tr−ng cho tø thêi, vµ mét sè lo¹i hoa qu¶ kh¸c nh− lª, ®µo, phËt thñ, lùu... Bê nãc, bê quyÕt cña tiÒn m«n cã d¹ng h¬i cong h×nh thuyÒn, s¸t mÝ m¸i ®−îc trang trÝ hoa v¨n lan ®»ng xen kÎ víi håi v¨n ch÷ c«ng ch¹y thµnh d¶i bao quanh bèn mÆt cæng. Trªn mÆt cæng vßm xuÊt hiÖn hai con d¬i ®eo b¸m ®Çu h−íng xuèng ®Êt dang c¸nh «m lÊy vßm cæng. Cæng vßm ®¬n thuÇn ra ®êi vµ ph¸t triÓn qua mét thêi gian dµi, tån t¹i song song víi d¹ng cæng tam quan. Kh¸c víi nh÷ng cæng ngâ cña c¸c phñ ®Ö, d¹ng cæng nµy còng tån t¹i phæ biÕn trong kiÕn tróc d©n gian. Tiªu biÓu cho thµnh phÇn nµy lµ c«ng tr×nh ë L¹c TÞnh Viªn. L¹c TÞnh Viªn ®−îc NguyÔn Phóc Hång Kh¼ng b¾t ®Çu x©y dùng tõ n¨m 1879. L¹c TÞnh Viªn ban ®Çu ®−îc x©y dùng víi mét ý ®å kh¸c h¼n víi nh÷ng phñ ®Ö quý téc Cæng phñ Ph−íc Long c«ng (¶nh: Thanh Hoµng) 3 kh¸c, cho nªn ë ®©y, nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc kh¸c ®Òu mang nh÷ng nÐt d©n d· ®Æc tr−ng, hµi hoµ víi thiªn nhiªn. Tõ ngoµi nh×n vµo tiÒn m«n L¹c TÞnh Viªn lµ mét c«ng tr×nh nhá nh¾n, thanh tho¸t, nh− t« ®iÓm cho ng«i v−ên thªm vÎ hµi hoµ víi phong c¶nh thiªn nhiªn. Cæng v−ên L¹c TÞnh Viªn cã kÝch th−íc nhá, chØ cao 3,4m, réng 9m, lßng cæng s©u 2,4m. Cæng cã h×nh d¹ng nh− mét ng«i nhµ r−êng nhá, phÝa d−íi træ mét cæng vßm ®−îc ®ãng kÝn bëi hai c¸nh cöa b»ng gç, hai c¸nh ®−îc chia thµnh bèn «, phÝa trªn træ hoa v¨n h×nh l−íi theo motif « héc h×nh thoi, mçi c¸nh cã kÝch th−íc 1,2m x 2m. Cæng cã m¸i che lîp ngãi ©m d−¬ng chia thµnh hai ch¸i. Trong kÕt cÊu cña cæng cã sö dông nhiÒu vËt liÖu gç, ®Æc biÖt ë ®©y ®· sö dông kü thuËt dùng v× kÌo ®Ó ®ì m¸i. §Ó gia cè, c¸c nghÖ nh©n x−a ®· sö dông kü thËt x©y t−êng chÞu lùc b»ng c¸ch træ bèn « cöa vßm ®èi xøng nhau t¹o thµnh c¸c lan can træ ra phÝa tr−íc vµ sau. §Ó trang trÝ, ë ®©y Ýt l¹m dông c¸c motif còng nh− kü thuËt truyÒn thèng. Hoa v¨n trªn cæng t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n, chñ yÕu lµ motif hoa v¨n h×nh häc còng nh− c¸c lo¹i d©y leo mang tÝnh c¸ch ®iÖu cao. PhÝa ngoµi cæng cã g¾n tÊm biÓn lín kh¾c ba ch÷ H¸n t« son “L¹c TÞnh Viªn”. MÆt tr−íc cña cæng ngâ trang trÝ hoa v¨n d©y leo uèn khóc zÝc z¾c theo lèi håi v¨n. Cïng víi la thµnh hai bªn, tiÒn m«n cña L¹c TÞnh Viªn trë thµnh mét tæng thÓ kiÕn tróc, t¹o thµnh d¸ng vßng cung h−íng ra ngoµi, xen kÏ víi nh÷ng hoa v¨n træ léng ch¹y thµnh d¶i. Víi kÕt cÊu ®¬n gi¶n, ®Æc ®iÓm kiÕn tróc cã nhiÒu nÐt kh¸c biÖt, c«ng tr×nh nµy lµ mét bé phËn cña “kiÕn tróc t¹o c¶nh”. Cµng vÒ sau, d¹ng cæng nµy cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn vÒ nghÖ thuËt trang trÝ còng nh− kü thuËt vµ vËt liÖu trong x©y dùng. VÒ vËt liÖu x©y dùng viÖc sö dông xen kÎ gi÷a v«i v÷a truyÒn thèng ®ång thêi xi m¨ng, g¹ch nung ®−îc sö dông ngµy cµng phæ biÕn. Trong nghÖ thuËt trang trÝ tÝnh t¶ ch©n ®−îc thÓ hiÖn râ, c¸c ho¹ tiÕt kÕt hîp víi nhau thµnh mét bøc tranh liªn hoµn. Cæng L¹c tÞnh viªn [phÝa trong] (¶nh: Thanh Hoµng) 4 Cæng ngâ Sum Viªn cña cô NghÌ §−êng lµ mét trong nh÷ng c«ng tr×nh tiªu biÓu cho kiÕn tróc giai ®o¹n ®Çu thÕ kû XX. Cæng ngâ Sum Viªn ®−îc x©y dùng vµo n¨m 1921. Cæng quay mÆt ra s«ng H−¬ng, réng 3m, cao 4m, lßng cæng s©u 2m, ®−îc x©y b»ng v«i v÷a, xi m¨ng, t−êng quÐt v«i s¾c hång nh¹t. Hai bªn cæng cã hai ®o¹n la thµnh, cã d¸ng h×nh cuèn th−, mçi bªn dµi 3m, n¬i cao nhÊt lµ 1,8m, n¬i thÊp nhÊt lµ 1,5m, bÒ dµy trung b×nh 0,45m, ngoµi cïng cã trô vu«ng cao 1,7m. Toµn bé cæng ®−îc dùng trªn mét nÒn mãng cao 40cm. ChÝnh gi÷a træ mét lèi ®i d¹ng cöa vßm, ®−îc ®ãng kÝn bëi hai c¸nh cöa gç d¹ng th−îng song h¹ b¶n truyÒn thèng. Nãc m¸i ®−îc trang trÝ h×nh hæ phï lång trong ch÷ ¸. C¸c ®Çu ®ao ®−îc trang trÝ h×nh rång c¸ch ®iÖu ch¹y theo h×nh kû hµ. M¸i cæng ®−îc lîp ngãi trÝch thuû ®¾p b»ng v«i, r×a m¸i ®−îc g¾n hoa v¨n kim tiÒn xen kÎ víi hoa v¨n mÆt gËy nh− ý. PhÝa d−íi, s¸t r×a m¸i cã c¸c d¶i hoa v¨n d©y leo bao quanh bèn mÆt cæng, ho¹ tiÕt trong d¶i trang trÝ nµy chñ yÕu lµ motif c©y qu¶ nh− m·ng cÇu, lùu, nho, phËt thñ... lång trong nh÷ng nót th¾t d¶i lôa. PhÝa trªn vßm cæng, c¶ mÆt tr−íc vµ mÆt sau, ë c¸c gãc trô ®−îc ®¾p næi hai con d¬i miÖng ngËm d¶i ®èi xøng nhau ®Çu quay xuèng mÆt cæng. ChÝnh gi÷a cæng, ë mÆt ngoµi, bªn d−íi m¸i lµ tÊm biÓn ®Ò ba ch÷ H¸n ®−îc kh¾c theo d¹ng ch÷ triÖn “Sum Viªn M«n”. Hai bªn lµ hoa v¨n « héc trang trÝ b¶o b×nh, nghiªn bót ®Æt trªn cao ®ª kû. Hai bªn cæng lµ c¸c trô ®ì, ®Çu trô ®−îc trang trÝ c¸c bøc phï ®iªu ®¾p næi h×nh b¸t tiªn s¾p xÕp theo tõng cÆp. Ch©n trô còng ®−îc ®¾p næi c¸c lo¹i qu¶ c©y theo thø tù tõ tr¸i qua ph¶i, tõ tr−íc ra sau: m·ng cÇu, phËt thñ, lùu, ®µo... MÆt sau cæng, ë chÝnh gi÷a lµ c©u ®Ò tù b»ng ch÷ H¸n, ghi n¨m x©y dùng c«ng tr×nh “B¶o §¹i b¸t niªn, thËp nhÊt nguyÖt, thËp lôc nhËt”. Hai mÆt hai bªn cña cæng ®−îc trang trÝ nh÷ng bøc tranh phong c¶nh m« t¶ chim h¹c trong c¸c t− thÕ: minh, phi, tóc, thùc. TÊt c¶ c¸c chi tÕt ®−îc bã gän trong « héc cã kÝch th−íc 0,4m x 1,2m. Cã thÓ nãi ®©y lµ mét nÐt chÊm ph¸ Cæng Sum viªn (¶nh: Thanh Hoµng) 5 nh− nh÷ng bøc tranh thuû mÆc rÊt ®iªu luyÖn vµ cã gi¸ trÞ, thÓ hiÖn ®−îc nÐt tµi hoa cña nh÷ng ng−êi thî thñ c«ng x−a. C«ng tr×nh kiÕn tróc cæng ngâ cña ng«i nhµ nµy kh«ng chØ ®Æc s¾c ë phÇn cæng chÝnh, mµ la thµnh hai bªn còng thÓ hiÖn lµ mét bøc tranh nghÖ thuËt tinh tÕ. Bøc t−êng thµnh bªn tr¸i, n¬i s¸t víi cæng chÝnh ®−îc ®¾p næi nhµnh mai c¸ch ®iÖu trong kiÓu thøc “mai ho¸ long” ®ang Èn vên thÊp tho¸ng sau bøc phï ®iªu ch÷ Hû. PhÝa ngoµi lµ bøc tranh phong c¶nh víi h×nh t−îng “liÔu - m·”. ë m¶ng trang trÝ n¬i tiÕp gi¸p gi÷a la thµnh vµ trô ngoµi ®−îc phñ kÝn b»ng hoa v¨n kû hµ d¹ng håi v¨n ch÷ V¹n. La thµnh bªn ph¶i còng ®−îc trang trÝ víi nh÷ng motif t−¬ng tù, ®¨ng ®èi víi bªn tr¸i. Hai bøc la thµnh nµy nÕu ®−îc ghÐp víi nhau sÏ t¹o thµnh mét bøc b×nh phong cuèn th−, ë chÝnh gi÷a lµ h×nh t−îng song hû víi song long ®ang vên móa. Bªn tr¸i lµ motif “liÔu - m·”, bªn ph¶i lµ “tïng - léc”, ®©y lµ nh÷ng kiÓu thøc trang trÝ quen thuéc trong trang trÝ HuÕ. Gãc tiÕp gi¸p gi÷a cæng ngâ vµ la thµnh lµ nh÷ng d¶i m©y ®ang uèn l−în theo h×nh kû hµ d¹ng håi v¨n. §©y lµ d¹ng cæng vßm ®Æc tr−ng cña giai ®o¹n ®Çu thÕ kû XX, víi viÖc sö dông nhiÒu vËt liÖu x©y dùng míi nh− g¹ch b¶n, xi m¨ng. C¸c tiÓu tiÕt trang trÝ ®· trë thµnh nh÷ng m¶ng ®iªu kh¾c t¹o nªn sù duyªn d¸ng vµ sinh ®éng h½n ra cho c«ng tr×nh; chóng kh«ng chØ hoµ ®iÖu, t«n t¹o tæng thÓ cña kiÕn tróc, mµ cßn tån t¹i riªng lÎ, ®éc lËp nh− nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt phèi hîp. Ngoµi ph−¬ng thøc ®¾p næi, víi nh÷ng h×nh khèi vµ chi tiÕt nÆng phÇn t¶ ch©n, cßn cã nh÷ng d¹ng phï ®iªu v«i, sö dông thñ ph¸p linh ho¹t h¬n trªn chÊt liÖu nµy b»ng chiÕc bay nghÒ thÓ hiÖn nhanh, kh«ng trau chuèt hoÆc tØa tãt söa ch÷a, ®ã lµ nh÷ng nÐt chÊm ph¸ nh− nh÷ng bøc tranh thuû mÆc rÊt ®iªu luyÖn. Ngoµi ra, trong kiÕn tróc HuÕ, d¹ng cæng vßm ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu trïng l−¬ng hay kiÕn tróc gi¶ l©u (mét tÇng hai m¸i) còng rÊt phæ biÕn. Tiªu biÓu cho d¹ng thøc nµy ®ã lµ c«ng tr×nh ë phñ CÈm Xuyªn V−¬ng. Cæng ngâ phñ CÈm Xuyªn V−¬ng n»m chÕch vÒ phÝa bªn ph¶i cña phñ 15m, quay mÆt ra s«ng B¹ch YÕn, cæng cã d¹ng gi¶ l©u. NÒn tÇng d−íi cao 2,5m, réng 2m, lßng cæng s©u 1,8m. Ngay chÝnh gi÷a cæng ®−îc træ mét lèi ®i d¹ng cöa vßm, phÝa trªn s¸t mÝ cæng ®−îc trang trÝ h×nh t−îng hai con d¬i c¸ch ®iÖu b»ng hoa v¨n h×nh kû hµ. PhÇn trªn cña cæng cã chiÒu cao 1m, réng 1,2m. TiÕp gi¸p víi cæng vµ la thµnh hai bªn cã cÆp l©n chÇu n»m uèn khóc, tr−ên m×nh quay ®Çu ra phÝa tr−íc. Th©n cña hai con l©n ®−îc kh¶m b»ng vá sß ®Òu ®Æn, ch©n vµ ®u«i ®Ó méc. 6 Nãc m¸i cña cæng lµ h×nh t−îng l−ìng long triÒu nguyÖt, chÕch xuèng phÝa d−íi lµ tÊm biÓn ®Ò n¨m ch÷ H¸n lín “CÈm Xuyªn V−¬ng tõ m«n” t« mµu vµng trªn nÒn t−êng ®en. PhÝa trªn lµ d¶i hoa v¨n « héc bao quanh bèn mÆt, trong ®ã trang trÝ hoa v¨n kû hµ, d©y leo..., ë bèn gãc m¸i lµ hÖ thèng c¸c håi v¨n trang trÝ giao ho¸ kÕt hîp víi l−ên m¸i ®−êng nãc vµ bê quyÕt ®· t¹o nªn cho kiÕn tróc nµy sù mÒm m¹i, nhÑ nhµng h¬n. MÆt sau cæng, phÝa trªn ®−îc g¾n mét bøc hoµnh phi lín b»ng v«i nh−ng kh«ng ®−îc trang trÝ. Hai bªn t¶ h÷u lµ nh÷ng nhµnh mai, tróc ®−îc ®¾p næi. Hai trô cæng ®¾p næi nh÷ng c©u ®èi b»ng ch÷ H¸n cïng dßng l¹c kho¶n nhá phÝa d−íi ®−îc èp b»ng sø men lam, tuy nhiªn, hiÖn nay nh÷ng c©u ®èi nµy ®· bÞ mê, kh«ng nhËn diÖn ®−îc mÆt ch÷. Trªn c¸c mò trô vµ ch©n trô ®Òu ®−îc trang trÝ hoa v¨n víi c¸c motif vÒ tø thêi, tø quý. §©y tuy lµ mét c«ng tr×nh cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n, trang trÝ kh«ng cÇu kú nh−ng còng mang trong m×nh ®Çy ®ñ nh÷ng ®Æc tr−ng cña kiÕn tróc truyÒn thèng HuÕ. 2.2. D¹ng cæng tam quan D¹ng cæng tam quan lµ kiÓu thøc phæ biÕn trong c¸c c«ng tr×nh phñ ®Ö quý téc, quan l¹i cÊp cao. Trong kiÕn tróc HuÕ, cæng tam quan Ýt ®−îc sö dông trong t¹o dùng nhµ v−ên truyÒn thèng. §Æc ®iÓm nµy, mét mÆt do quy m« cña c«ng tr×nh quy ®Þnh, mÆt kh¸c, kiÕn tróc HuÕ cßn chÞu nh÷ng quy ph¹m cña lÔ gi¸o phong kiÕn rÊt chÆt chÏ. Cæng tam quan còng ®−îc chia thµnh nhiÒu lo¹i, trong ®ã cã hai d¹ng chÝnh: tam quan gi¶ l©u vµ cæ l©u. 2.2.1. Tam quan gi¶ l©u D¹ng tam quan cã gi¶ l©u phÝa trªn ®−îc sö dông réng r·i trong c¸c c«ng tr×nh phñ ®Ö nh− VÜnh Quèc C«ng, Tïng ThiÖn V−¬ng, KiÕn Th¸i V−¬ng, Tuy Lý V−¬ng, phñ Duyªn Ph−íc C«ng chóa... Trong sè ®ã ®¸ng chó ý lµ c«ng tr×nh cæng ngâ cña phñ Kiªn Th¸i V−¬ng. Cæng phñ CÈm Xuyªn V−¬ng (¶nh: Thanh Hoµng) 7 Cæng ngâ phñ KiÕn Th¸i V−¬ng lµ d¹ng tam quan, cã gi¶ l©u phÝa trªn. XÐt vÒ tæng thÓ cã thÓ chia c«ng tr×nh nµy thµnh hai bé phËn, ®−îc ph©n ®Þnh b»ng c¸c m¸i gi¶. Cæng ®−îc dùng trªn mét nÒn mãng cao 0,5m, ®−îc kÌ ®¸ Thanh xung quanh. DÉn lªn cæng lµ ba bËc tam cÊp lªn xuèng còng b»ng ®¸ Thanh dµy 20cm, réng 60cm. PhÇn th©n d−íi cña cæng cã kÝch th−íc réng 8m, cao 4 m, lßng cöa s©u 3m, nÒn cöa còng ®−îc l¸t b»ng ®¸ Thanh. ChÝnh gi÷a cæng ®−îc træ ba lèi vµo song song d¹ng cæng vßm truyÒn thèng. Lèi gi÷a réng 1,5m, cao 2,2m; hai lèi hai bªn mçi lèi réng 1,2m, cao 1,5m. C¶ ba lèi vµo ®Òu ®−îc l¾p 6 c¸nh cöa gç kiÓu th−îng song h¹ b¶n. tuy nhiªn, qua thêi gian, hiÖn nay chØ cßn lèi ®i gi÷a cßn gi÷ nguyªn vÑn kÕt cÊu nµy, hai lèi bªn ®−îc bÝt t¹m b»ng cña b¶n. Giíi h¹n gi÷a ba lèi ra lµ bèn bøc t−êng ng¨n, ®−îc bæ trô c¶ hai mÆt tr−íc vµ sau. Trªn mçi trô, trong tõng « h×nh vu«ng cã trang trÝ b»ng v«i v÷a vµ kh¶m sµnh sø víi c¸c ®Ò tµi quen thuéc th−êng thÊy ë c¸c bøc tranh thñy mÆc. Tõ tr¸i sang ph¶i mÆt ngoµi cã hoa cóc, tr¸i m·ng cÇu, mai, ng« ®ång - phông... ë gi÷a th©n trô ®−îc kh¾c næi bèn c©u ®èi b»ng ch÷ H¸n, hiÖn nay ®· bÞ mê kh«ng cßn râ ch÷. Ch¹y song song vµ kÕt víi c¸c mò trô thµnh mét d¶i lµ nh÷ng « héc h×nh ch÷ nhËt còng ®−îc trang trÝ hoa v¨n, trong ®ã motif chñ yÕu lµ c¸c lo¹i hoa qu¶, c¸c ®iÓn tÝch Nho, L·o ®−îc ®¾p næi b»ng v«i v÷a xen lÉn víi kü thuËt kh¶m gèm lam. NghÖ thuËt kh¶m sµnh sø ®−îc sö dông chñ yÕu ®Ó trang trÝ mÆt sau cæng. ë ®©y, nh÷ng hoa v¨n “lan ®»ng” ®−îc g¾n b»ng nh÷ng m¶nh gèm lín, tËn dông nh÷ng hoa v¨n bãng trang trÝ trªn m¶nh gèm ®Ó ghÐp l¹i víi nhau thµnh mét d¶i v¨n liªn hoµn, che khuÊt nh÷ng ®iÓm phèi ghÐp. §Ò tµi chñ yÕu trong d¶i hoa v¨n « héc lµ nh÷ng motif quen thuéc nh− tø thêi, tø linh, tø quý. PhÝa trªn cöa vßm, s¸t víi gãc vu«ng cña c¸c trô, ®Ó lµm dÞu c¶m gi¸c g·y gãc h×nh häc ®ã, c¸c nghÖ nh©n ®· sö dông tÝnh ®¨ng ®èi cña con d¬i ®Ó g¾n vµo t¹o nªn sù nhÑ nhµng, thanh tho¸t, ®ång thêi còng gëi g¾m vµo ®ã nh÷ng −íc mong, niÒm hy väng cña chñ nh©n. Cæng phñ Kiªn Th¸i v−¬ng (¶nh: Thanh Hoµng) 8 Trªn c¸c trô lµ bèn líp m¸i l« x« theo tÇng bËc ch¹y song song nhau, cµng lªn cao cµng thu gän l¹i t¹o thµnh h×nh th¸p côt. C¸c líp m¸i ®−îc lîp b»ng ngãi gi¶ b»ng v«i kiÓu trÝch thuû. C¸c gãc ®ao h¬i l−în lªn ®¾p h×nh “con giao” theo c¸c guét cuén gîi lªn h×nh rång c¸ch ®iÖu. Trªn gê tÇng m¸i thø hai, ®−îc trang trÝ hai con rång cuén khóc ®ang quay ®Çu ra ngoµi. ë bê nãc, chóng ta b¾t gÆp h×nh t−îng quen thuéc lµ kiÓu thøc trang trÝ l−ìng long triÒu nhËt ®−îc ®¾p b»ng v«i. ë mçi tÇng m¸i, xen lÉn víi nh÷ng kiÓu thøc trang trÝ h×nh t−îng trßn, ®¾p næi, ®ã lµ nh÷ng d¶i hoa v¨n « héc. PhÝa tr¸n cæng lµ h×nh t−îng hæ phï h×nh ®Çu rång. MÆt hæ phï nµy võa ®−îc chÕ t¸c tõ kü thuËt ®¾p næi xen lÉn víi kü thuËt træ léng, kÕt hîp chÆt chÏ víi kh¶m sµnh sø. ChÝnh nghÖ thuËt trang trÝ xen lÉn nh÷ng yÕu tè võa ®éng, võa tÜnh, võa th«, võa tinh tÕ ®· t¹o nªn sù nhÑ nhµng, duyªn d¸ng cho chiÕc cæng ®å sé nµy. Hai bªn cæng cã hai la thµnh h×nh vßng cung, mçi bªn dµi 5m cao 1,5m, ngoµi cïng cã trô vu«ng cao 3m. TiÕp gi¸p bê thµnh vµ cæng cã hai con l©n n»m cuén khóc tr−ên m×nh vÒ phÝa tr−íc råi quay ®Çu nh×n h−íng cæng. Th©n l©n ®¾p m¶nh sµnh sø cã kÝch th−íc ®Òu ®Æn. Qua sè l−îng rÊt lín nh÷ng ng«i nhµ truyÒn thèng x−a cña HuÕ cßn l¹i ngµy nay, cã thÓ nhËn thÊy r»ng ®ã lµ mét hÖ thèng kiÕn tróc võa héi tô ®−îc nh÷ng tinh hoa truyÒn thèng lÉn nh÷ng yÕu tè ®−¬ng ®¹i, võa mang tÝnh d©n téc, l¹i võa thÓ hiÖn b¶n s¾c khu vùc HuÕ, bëi v× “t− t−ëng chñ ®¹o cña kiÕn tróc kinh ®« HuÕ nãi chung ®−îc dùa trªn nÒn t¶ng kiÕn tróc cña ph−¬ng §«ng vµ truyÒn thèng d©n téc nãi chung”1. TriÕt lý ph−¬ng §«ng vµ truyÒn thèng ViÖt Nam ®ã chÝnh lµ dÞch lý vµ thuËt phong thuû trong x©y dùng. §Ó x©y dùng mét ng«i nhµ, lËp mét khu v−ên truyÒn thèng lµ mét qu¸ tr×nh, trong ®ã c«ng viÖc chän ®Þa thÕ x©y dùng ®ãng mét vai trß kh«ng nhá, thËm chÝ quan träng nhÊt ®Ó h×nh thµnh mét ng«i nhµ. Quan niÖm nµy kh«ng chØ bã buéc trong tÇng líp quý téc quan l¹i líp trªn, nã cßn ¨n s©u vµo trong tiÒm thøc cña mäi tÇng líp, trë thµnh biÓu tr−ng cña v¨n ho¸ HuÕ, c¶ vÒ mÆt tinh thÇn vµ vËt chÊt. Ngoµi ra dÊu Ên v¨n ho¸ Trung Hoa còng ®Ó l¹i rÊt râ nÐt trong v¨n ho¸ HuÕ nãi chung, trong kiÕn tróc nãi riªng. ThÓ hiÖn râ nhÊt trong motif, ®Ò tµi trang trÝ... H¬n thÕ n÷a, trªn m¶nh ®Êt cã nhiÒu dÊu Ên lÞch sö nµy, v¨n ho¸ Ên §é còng ®Ó l¹i nhiÒu dÊu tÝch trong kiÕn tróc HuÕ, ®Æc biÖt râ nÐt lµ ë c¸c tiÒn m«n cña ng«i nhµ. §ã lµ kÕt cÊu nhiÒu tÇng, nhiÒu bËc, nhiÒu cÊp, kiÓu th¸p m¸i vµ c¸c « cöa kÝn trªn tr¸n tam quan trong c¸c c«ng tr×nh phñ ®Ö, ®Æc biÖt ®Çu thÕ kû XIX. “Cæng cã « héc, nhÊt lµ tÇng m¸i... hîp thµnh 1 Phan Thuận An: 690 năm kiến trúc Huế. Tạp chí Huế Xưa & Nay, Hội Sử học Thừa Thiên Huế, số 14, (trang 81). 9 kÕt cÊu bªn trªn cña nã lµ bãng d¸ng c¸c ngän th¸p Ch¨m”2. KÕt cÊu cña nh÷ng tam quan lo¹i nµy gåm mét phÇn lµ th©n cæng vµ hai phÇn ba bªn trªn lµ tr¸n cæng, tr¸n cæng ®−îc ®¾p thµnh nh÷ng h×nh khèi, t¹o d¸ng thµnh nhiÒu th¸p nhµ cã nãc m¸i. 2.2.2. Tam quan cæ l©u D¹ng cæng tam quan cã cæ l©u phÝa trªn trong kiÕn tróc nhµ v−ên HuÕ lµ d¹ng cæng rÊt hiÕm gÆp. Cæng tam quan d¹ng nµy cã kÝch th−íc rÊt ®å sé, quy m« lín. Trong sè c¸c cæng ngâ chóng t«i kh¶o s¸t ë c¸c phñ ®Ö, chØ b¾t gÆp lo¹i cæng nµy ë phñ §øc Quèc C«ng. Phñ §øc Quèc C«ng ®−îc bµ Tõ Dò cho x©y dùng vµo n¨m 1849, bao gåm nhiÒu c«ng tr×nh, trong ®ã cã câng ngâ tam quan. Cæng ®−îc thiÕt kÕ theo d¹ng tam quan. Tæng thÓ cña cæng ngâ cã thÓ chia lµm hai bé phËn: nÒn tÇng d−íi vµ cæ l©u phÝa trªn. - NÒn tÇng d−íi cã kÝch th−íc: cao 4m, mãng cao 10cm, dµi 12m, chiÒu s©u lßng cæng 5m, quanh nÒn ®−îc kÌ ch¾c ch¾n b»ng ®¸ Thanh, ë gi÷a l¸t g¹ch vå. ChÝnh gi÷a cæng ®−îc træ ba lèi ®i song song d¹ng cöa vßm truyÒn thèng cña kiÕn tróc NguyÔn, hai lèi hai bªn réng 2,1m, cao 2,5m; lèi gi÷a réng 2,6m, cao 3m. C¶ ba lèi vµo ®Òu ®−îc ®ãng kÝn b»ng c¸c c¸nh cöa gç s¬n son. C¸c c¸nh cöa hai bªn ®−îc t¹o b»ng nh÷ng tÊm gç b¶n ghÐp víi nhau b»ng ®inh t¸n, riªng c¸nh cæng gi÷a kÕt cÊu theo kiÓu th−îng song h¹ b¶n t¹o nªn sù th«ng tho¸ng, giµu tÝnh thÈm mü. - Cæ l©u phÝa trªn lµ mét ng«i nhµ nhá ®−îc lîp ngãi ©m d−¬ng, cã kÝch th−íc: cao 3m; dùng trªn nÒn réng 2,4m, dµi 4,1m, cao 10cm; cæ l©u ®−îc træ bèn cöa vßm bèn bªn, xung quanh ®−îc bao b»ng c¸c lan can. C¸c 2 Trần Lâm Biền: Huế, Mỹ thuật Nguyễn - những cái riêng. Tạp chí Nghệ thuật, số 3/1979 (trang 45). Cæng phñ §øc quèc c«ng ! ¶nh: Thanh Hoµng 10 lan can ®−îc èp ngãi tr¸ng men. Hai bªn bªn cã hai lèi bËc cÊp ®i lªn tÇng lÇu, ®é dèc kh¸ lín. Hai bËc cÊp mçi bªn cã 17 bËc x©y b»ng g¹ch b¶n, mçi bËc cao 20cm. Ngoµi nh÷ng kü thuËt x©y dùng cæ truyÒn ®éc ®¸o víi nh÷ng chÊt liÖu nh− g¹ch vå, v«i v÷a, ®¸ Thanh vµ ngãi ©m d−¬ng ®· t¹o nªn nh÷ng nÐt riªng cho toµn bé c«ng tr×nh kiÕn tróc nµy. PhÝa trªn nãc m¸i ®−îc trang trÝ nh÷ng ho¹ tiÕt rång c¸ch ®iÖu víi ®å ¸n l−ìng long triÒu nguyÖt. PhÝa d−íi lµ nh÷ng d¶i hoa v¨n « héc h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt trang trÝ chim thó, môc ®ång thæi s¸o ch¨n tr©u vµ nhiÒu c¶nh sinh ho¹t ®êi th−êng kh¸c. Trªn c¸c ®Çu ®ao ®−îc trang trÝ b»ng c¸c cÆp nghª quay ®Çu vµo nhau. Hai bªn bê nãc xuÊt hiÖn h×nh d¬i ngËm kim tiÒn, trªn c¸c vßm cæng lµ h×nh hoa l¸ c¸ch ®iÖu. TÊt c¶ ®Òu ®−îc sö dông kü thuËt ®¾p næi v«i v÷a vµ kh¶m sµnh sø mét c¸ch tinh x¶o, s¾c nÐt. PhÝa tr−íc cæ l©u kh¾c bèn ch÷ lín b»ng Quèc ng÷ “§øc Quèc C«ng tõ”, phÝa trªn cã biÓn ®Ò n¨m ch÷ H¸n ch¹m næi trªn nÒn ®¸: “§øc Quèc C«ng tõ m«n”. Ngoµi nghÖ thuËt trang trÝ b»ng kü thuËt ®¾p næi, èp m¶nh sµnh sø, vá sß ®iÖp, ë c«ng tr×nh nµy nghÖ thuËt trang trÝ b»ng c¸ch t« vÏ mµu trùc tiÕp còng chiÕm mét tØ lÖ kh«ng nhá. Tuy nhiªn, do ®Æc ®iÓm vÒ chÊt liÖu kh«ng bÒn, cho nªn hiÖn nay dÊu vÕt cña nã kh«ng cßn nhiÒu, chÝnh v× vËy rÊt khã nhËn biÕt ®−îc nh÷ng motif trang trÝ, ®Æc biÖt ë bèn gãc th¸p trªn c¸c ®Çu trô. 3. KẾT LUẬN Cïng víi tæng thÓ cÊu tróc ng«i nhµ v−ên, cæng ngâ ®· t¹o nªn mét kh«ng gian v¨n hãa cã tÝnh nghÖ thuËt vµ thÈm mü hµi hßa vµ thèng nhÊt. N¬i ®©y g¾n bã víi ®êi mét ng−êi, mét gia ®×nh, mét dßng hä... lµ g¹ch nèi gi÷a qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai, lµ n¬i di d−ìng t©m hån, n¬i vun ®óc vun båi nh÷ng t×nh c¶m tèt ®Ñp cña t×nh b»ng h÷u, nghÜa gia ®×nh còng nh− t×nh c¶m quª h−¬ng. H¬n n÷a, nh÷ng c«ng tr×nh cæng thµnh, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü s©u s¾c, nã cßn Èn chøa trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ nh©n b¶n mang ®Ëm phong c¸ch v¨n ho¸ HuÕ. ChiÕc cæng kh«ng chØ bã gän trong chøc n¨ng lµ n¬i ra vµo. §óng nh− nhËn xÐt cña cè quý bµ NguyÔn §×nh Chi: “... nÕu cã ®iÒu kiÖn lµ ng−êi HuÕ th−êng muèn x©y dùng cæng ngâ cã m¸i che, ®©y kh«ng h¼n ®Ó t¹o sù bÒ thÕ cho khu v−ên mµ cßn lµ n¬i tró ch©n cho kh¸ch bé hµnh khi gÆp c¬n m−a bÊt chît. Nh÷ng gièng c©y quen thuéc phñ bãng bªn c¹nh cöa ngâ nhµ v−ên HuÕ nh− cèi, bµng, da... kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn ®−îc trång ë ®ã, nÕu nh− chñ nh©n kh«ng nghÜ ®Õn chç dõng ch©n nghØ ng¬i phót chèc trong c¬n n¾ng g¾t cho kh¸ch bé hµnh. §ã chÝnh lµ chÊt nh©n v¨n Èn 11 chøa trong c¶nh vµ ng−êi cña HuÕ. Nh÷ng kho¶ng r©m m¸t mµ chñ nh©n muèn chia sÎ víi kh¸ch qua ®−êng trªn m¶nh v−ên cña m×nh...”3. ChÝnh v× vËy, cæng ngâ lµ mét c«ng tr×nh n¼m trong tæng thÓ cña mét ng«i nhµ v−ên, nh÷ng nã lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu cña ng«i nhµ ®ã. Tõ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ - kiÕn tróc - mü thuËt vµ c¶ kinh tÕ - du lÞch mµ nhµ v−ên ®em l¹i. VÊn ®Ò b¶o tån vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cæ truyÒn nãi chung, còng nh− nh÷ng ng«i nhµ cæ vïng HuÕ nãi riªng lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt cña x· héi. Bëi nh÷ng ng«i nhµ v−ên hay nhµ cæ lµ bé mÆt cña thµnh phè HuÕ, mét nÐt v¨n ho¸ cña vïng HuÕ chóng ta. T.T.H (Trêch tæì Thäng tin Khoa hoüc, Phán viãûn Nghiãn cæïu VHNT taûi Thaình phäú Huãú, Säú thaïng 9/2003) Tµi liÖu tham kh¶o 1. L. CadierÌ: L’art µ HuÐ. B. A.V.H, 1919. (Mü thuËt ë HuÕ. B¶n dÞch cña Hµ Xu©n Liªm, Phan Xu©n Sanh. Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ, 1998). 2. Phan ThuËn An: KiÕn tróc Cè ®« HuÕ. Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ, 1993. 3. Phan ThuËn An: 690 n¨m kiÕn tróc HuÕ. T¹p chÝ HuÕ X−a & Nay, Héi Sö häc Thõa Thiªn HuÕ, sè 14. 4. §ç Bang (chñ biªn): Tõ ®iÓn lÞch sö Thõa Thiªn HuÕ. Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ, 2000. 5. TrÇn L©m BiÒn: HuÕ, Mü thuËt NguyÔn - nh÷ng c¸i riªng. T¹p chÝ NghÖ thuËt, sè 3/1979. 6. Ph¹m Trung C−êng: B−íc ®Çu kh¶o s¸t mét sè phñ ®Ö thêi phong kiÕn trªn ®Êt HuÕ. LuËn v¨n tèt nghiÖp, khãa XVII, Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc Khoa häc HuÕ, 1997. 7. NguyÔn H÷u Th«ng (chñ biªn), TrÇn §¹i Vinh, Lª V¨n S¸ch, Mai Kh¾c øng, D−¬ng Ph−íc LuyÕn: Mü thuËt NguyÔn trªn ®Êt HuÕ. Nxb. Héi nhµ v¨n xuÊt b¶n, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1992. 8. NguyÔn H÷u Th«ng: Mü thuËt HuÕ nh×n tõ gãc ®é ý nghÜa vµ biÓu t−îng trang trÝ. Ph©n ViÖn Nghiªn cøu V¨n hãa NghÖ thuËt t¹i Tp. HuÕ vµ Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ 2001. 3 NguyÔn H÷u Th«ng: B¶o tån - ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸ nhµ v−ên HuÕ. §Ò tµi Nghiªn cøu Khoa häc cÊp ViÖn, Ph©n viÖn Nghiªn cøu V¨n hãa NghÖ thuËt t¹i Thµnh phè HuÕ, 2001. 12 9. NguyÔn H÷u Th«ng: Nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng trong ng«i v−ên xø HuÕ. T¹p chÝ HuÕ X−a & Nay, sè 43 (th¸ng 1-2)/2001. 10. NguyÔn H÷u Th«ng: B¶o tån - ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸ nhµ v−ên HuÕ. §Ò tµi Nghiªn cøu Khoa häc cÊp ViÖn, Ph©n viÖn Nghiªn cøu V¨n hãa NghÖ thuËt t¹i Thµnh phè HuÕ, 2001. 11. Ph©n viÖn Nghiªn cøu V¨n hãa NghÖ thuËt t¹i Thµnh phè HuÕ, Së V¨n ho¸ Th«ng tin Thõa Thiªn HuÕ, Ban tæ chøc Festival HuÕ 2002: Di s¶n v¨n ho¸ nhµ v−ên xø HuÕ vµ v¸n ®Ò b¶o tån. HuÕ, th¸ng 5/2002. 12. TrÇn Huy Thanh: Di tÝch kiÕn tróc nhµ v−ên An Hiªn. Kû yÕu Héi th¶o khoa häc “Phó Xu©n- HuÕ tõ ®« thÞ cæ ®Õn hiÖn ®¹i”. Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ,1999. 13. NguyÔn TiÕn C¶nh: Mü thuËt HuÕ. Trung t©m B¶o tån Di tÝch Cè ®« HuÕ xuÊt b¶n, th¸ng 10/1992.