Tiểu luận Nghiên cứu làng cổ Đường Lâm

§¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Khoa du lÞch --------------- bµi nghiªn cøu lµng cæ §­êng L©m Môc lôc Trang I. Giíi thiÖu tæng quan 1 1.1 VÞ trÝ 1 1.2 Tªn lµng 1 1.3. LÞch sö 1 1.4. D©n c­ kinh tÕ - x· héi 1 II. Tµi nguyªn du lÞch 3 2.1 Tµi nguyªn du lÞch 3 2.1.1. Cæng lµng; ngâ, ®­êng lµng; giÕng lµng 4 2.1.2. §×nh, miÕu, chïa, l¨ng. 7 2.1.3. Nhµ cæ 10 2.1.4. V¨n tù cæ 12 2.1.5. Lµng nghÒ truyÒn thèng vµ c¸c ®Æc s¶n ®Þa ph­¬ng 12 2.2. Tµi nguyªn du lÞch phi vËt thÓ 13 2.2.1. NÕp sèng, sinh ho¹t, lao ®éng ®êi th­êng 13 2.2.2. Phong tôc, tËp qu¸n, lÔ héi. 14 2.2.3. TruyÒn thèng lÞch sö 15 III. DÞch vô du lÞch 16 3.1. Ph­¬ng tiÖn 16 3.2. ¡n uèng. 17 KÕt luËn. 17 §­êng L©m (Hµ T©y) lµ lµng cæ ®Çu tiªn ë ViÖt Nam ®­îc Nhà n­íc trao b»ng Di tÝch LÞch sö V¨n hãa Quèc gia vµo ngµy 19 th¸ng 5 n¨m 2006. Lµng næi tiÕng víi nh÷ng kiÕn tróc ®Ñp mang vÎ cæ kÝnh nh­ cæng lµng M«ng Phô, ®×nh §«ng Sµng, Chïa MÝa… vµ nh÷ng ng«i nhµ cæ cã tuæi thä hµng tr¨m n¨m. N¬i ®©y tiªu biÓu cho nh÷ng nÐt v¨n hãa ®Æc tr­ng cña Lµng ViÖt ë ®ång b»ng B¾c Bé. I. Giíi thiÖu tæng quan. 1.1. VÞ trÝ: N»m c¸ch Hà Néi gÇn 50km vÒ phÝa T©y, §­êng L©m lµ mét x· thuéc thÞ x· S¬n T©y, tØnh Hµ T©y. §­êng L©m gåm 9 lµng, 5 lµng M«ng Phô, §«ng Sµng, Cam ThÞnh, §oµi Gi¸p vµ Cam L©m liÒn kÒ nhau vµ g¾n kÕt nhau nh­ mét thÓ thèng nhÊt víi nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n cæ x­a. 1.2 Tªn lµng: §­êng L©m cßn cã tªn gäi kh¸c lµ KÎ MÝa. Tôc danh nµy b¾t nguån tõ tªn Cam Gi¸ (MÝa ngät). Cam Gi¸ x­a gåm hai “Tæng”: Cam Gi¸ Th­îng vµ Cam Gi¸ H¹. Cam Gi¸ Th­îng lµ c¸c x· thuéc miÒn Cam Th­îng, Thanh Lòng, B×nh Lòng… (nay thuéc huyÖn Ba V×). Cam Gi¸ H¹ lµ x· §­êng L©m (nay thuéc thÞ x· S¬n T©y). 1.3. LÞch sö. Dùa vµo nh÷ng kÕt qu¶ khai quËt kh¶o cæ häc nh÷ng n¨m 1960 - 1970 t¹i di chØ Gß M¶ §èng (thuéc th«n V¨n MiÕu §­êng L©m), c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam cho r»ng: Ng­êi ViÖt ®· ®Õn §­êng L©m sinh sèng tõ 4000 n¨m tr­íc ®©y (tõ thêi kú v¨n hãa Phïng Nguyªn). §­êng L©m lµ “®Êt hai vua”. §ã lµ hai vÞ vua ®· cã c«ng lín trong sù nghiÖp chèng giÆc ngo¹i x©m, x©y dùng ®Êt n­íc: Bè C¸i §¹i V­¬ng Phïng H­ng (thÕ kû VIII) vµ vua Ng« QuyÒn (thÕ kú X). 1.4. D©n c­ vµ kinh tÕ - x· héi. Còng gièng nh­ phÇn lín d©n c­ trong x·, ng­êi d©n trong lµng M«ng Phô sèng chñ yÕu b»ng nghÒ n«ng. HiÖn t¹i, n¬i ®©y vÉn cßn b¶o tån ®­îc kh¸ nguyªn vÑn nh÷ng thuÇn phong mü tôc, cuéc sèng ®Ëm ®Æc chÊt lµng x· n«ng th«n - n«ng nghiÖp, c¶nh quan m«i tr­êng, ng«n ng÷ giao tiÕp. 1.5. Ho¹t ®éng du lÞch. M¶nh ®Êt hai vua lµng §­êng L©m tõ l©u nay ®· lµ mét ®iÓm ®Õn hÊp dÉn ®èi víi kh¸ch du lÞch. Du kh¸ch ®Õn ®©y bÞ l«i cuèn bëi nhiÒu di tÝch kiÕn tróc gåm ®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, l¨ng mé… trong ®ã cã 8 di tÝch ®· ®­îc xÕp h¹ng di tÝch cÊp quèc gia nh­: L¨ng Ng« QuyÒn, ®Òn thê Phïng H­ng, chïa MÝa, rÆng Ruèi, ®×nh M«ng Phô… Bªn c¹nh ®ã, mét nÒn v¨n hãa Èm thùc phong phó, mang ®Ëm mµu s¾c d©n téc còng ®· thu hót nhiÒu du kh¸ch ®Õn ®©y th­ëng ngo¹n, th¨m quan vµ nghiªn cøu. II. Tµi nguyªn du lÞch: §­êng L©m ®­îc ®¸nh gi¸ m¶nh ®Êt cã nhiÒu tµi nguyªn du lÞch v« gi¸, bao gåm c¶ tµi nguyªn du lÞch vËt thÓ vµ tµi nguyªn du lÞch phi vËt thÓ. 2.1. Tµi nguyªn du lÞch vËt thÓ: §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc l©u ®êi, ®éc ®¸o nh­ cæng lµng, ®­êng lµng, giÕng n­íc, ®×nh, chïa, nhµ cæ, hay lµ nh÷ng v¨n tù cæ, c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng, c¸c ®Æc s¶n cña ®Þa ph­¬ng… 2.1.1. Cæng lµng, ngâ, ®­êng lµng, giÕng lµng. §­êng L©m mang kh«ng gian cæ kÝnh víi ba bÒ bèn bªn lµng ®Òu cã cæng: cæng Sui ë ®Çu xãm Sui, cæng HËu ë ®Çu xãm HËu, cæng HÌ ë cuèi xãm HÌ. §Æc biÖt, ph¶i kÓ ®Õn lµ cæng lín nhÊt ë ®Çu lµng bªn mét c©y ®a cæ thô vµ mét bÕn n­íc - mét nÐt ®Ñp ®Ëm chÊt lµng quª B¾c Bé. §©y kh«ng ph¶i lµ cæng lµng nh­ c¸i cæng lµng kh¸c ë vïng B¾c Bé cã g¸c ë trªn m¸i víi nh÷ng mµi vßm cuèn tß vß mµ chØ lµ mét ng«i nhµ hai m¸i dèc n»m ngay trªn ®­êng vµo lµng. Cổng lớn dẫn vào làng Đường Lâm HÖ thèng ®­êng x¸ cña §­êng L©m rÊt ®Æc biÖt vµ h×nh x­¬ng c¸. Nh÷ng ngâ nhá th«ng víi nhau vµ th«ng víi mét trôc ®­êng chÝnh. §©y ®­îc coi lµ ®­êng chèng trém c­íp, giÆc gi· rÊt tuyÖt víi cña “mét céng ®ång d©n c­ n«ng nghiÖp ®ãng kÝn”. Một ngõ nhỏ trong làng Đường vào làng rất đặc trưng nông thôn Việt Nam với cây đa, bến nước, sân đình. Ngõ nhỏ vắng vẻ. Mçi th«n ®Òu cã mét giÕng lµng. §Õn nay lµng M«ng Phô vÉn cßn gi÷ ®­îc c¸i giÕng ®éc ®¸o lµ GiÕng Sui. N­íc giÕng trong, cã b¶ng ®Ò ch÷ nho “NhÊt phiÕn b¨ng t©m”, ý muèn nãi ®Õn tÊm lßng trong tr¾ng nh­ phiÕn b»ng cña ng­êi d©n lµng phÝa §«ng vµ t©y cña ®×nh lµng còng cã hai c¸i giÕng, ®­îc coi lµ hai m¾t rång. Giếng của thôn Mông Phụ  Giếng làng 2.1.2. §×nh, miÕu, chïa, l¨ng: §­êng L©m cã rÊt nhiÒu ®×nh, chïa, l¨ng vµ mçi di tÝch ®Òu mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o riªng nh­ng vÉn n»m trong sù thèng nhÊt víi nÐt cæ kÝnh cña lµng. ë ®©y, t«i xin chØ nªu ra mét sè di tÝch ®iÓn h×nh, ®Æc tr­ng nhÊt trong ®×nh M«ng Phô. * §×nh M«ng Phô §×nh M«ng Phô ®­îc x©y dùng c¸ch ®©y n¨m 1684 (niªn hiÖu VÜnh Té ®êi vua Lª Hy T«ng, ng«i ®×nh mang ®Ëm dÊu Ên cua nÐt kiÕn tróc ViÖt M­êng (cã sµn gç) víi nh÷ng nÐt tr¹m kh¾c tinh tÕ, nghÖ thuËt cã mét kh«ng hai cßn ®­îc l­u tr÷ trªn nh÷ng bøc tr¹m cèn vµ ®Çu d­. Giai tho¹i kÓ r»ng ®×nh M«ng Phô ®­îc ®Æt trªn ®Çu mét con rång mµ giÕng lµng lµ hai con m¾t. S©n ®×nh thÊp so víi mÆt b»ng xung quanh. Khi trêi m­a n­íc ch¶y vµo s©n, theo hai cèng t¹o thµnh h×nh t­îng hai r©u rång. §©y chÝnh lµ dông ý nghÖ thuËt ®Çy chÊt l·ng m¹n cña c¸c kiÕn tróc s­ cæ. Đình Mông Phụ * Chïa MÝa: (Sïng Nghiªm tù) Chïa lµ mét trong 8 di tÝch lÞch sö - v¨n hãa ë §­êng L©m ®­îc Bé V¨n hãa th«ng tin xÕp vµo lo¹i ®Æc biÖt. Chïa cã 287 pho t­îng, trong ®ã cã 6 t­îng ®ång, 107 t­îng gç vµ 174 t­îng ®Êt lµm tõ ®Êt sÐt th©n vµ rÔ c©y si. Bµ Ng« ThÞ Ngäc Dung (cßn gäi lµ Bµ Chóa MÝa), phi tÇn cña chóa TrÞnh Tr¸ng lµ ng­êi H­ng C«ng x©y dùng ng«i chïa nµy. Di tích Chùa Mía, thôn Đông Sàng, nơi thờ bà chúa Mía. * §Òn thê Phïng H­ng: §Òn n»m trªn mét khu ®Êt cao, xung quanh cã c©y cèi xanh m¸t. Ng«i ®Õn hiÖn nay lµ ng«i ®Òn ®· ®­îc tu t¹o l¹i, nªn cã nhiÒu nÐt kh¸c so víi tr­íc ®©y. * L¨ng Ng« QuyÒn: L¨ng n»m phÝa bªn tr¸i ®Òn Phïng H­ng, c¸ch 500m. L¨ng réng r·i, tr­íc mÆt lµ c¸nh ®ång lóa tr¶i dµi b¸t ng¸t t¹o nªn kh«ng gian tho¸ng ®¹t, trong lµnh. Phút thảnh thơi bên lăng mộ Ngô Quyền của một cụ già. Xung quanh l¨ng cßn cã c¸c di tÝch kh¸c nh­ rÆng Ruèi buéc voi chiÕn cña Ng« QuyÒn khi x­a (c¸ch 15m), ®åi Hïm n¬i Phïng H­ng ®¸nh hæ cøu d©n… Rặng Ruối, thôn Cam Lâm với đường đi quanh co. 2.1.3. Nhµ cæ: ë §­êng L©m cã 956 ng«i nhµ truyÒn thèng, trong ®ã c¸c lµng §«ng Sµng, M«ng Phô vµ Cam ThÞnh lÇn l­ît cã 441, 350 vµ 165 nhµ. NhiÒu ng«i nhµ ®­îc x©y dùng tõ rÊt l©u (n¨m 1649, 1703, 1850…) trong ®ã lµng M«ng Phô l­u gi÷ ®­îc nhiÒu nÐt cæ kÝnh nhÊt víi kho¶ng 45 nhµ cæ cã niªn ®¹i trªn 100 - 200 n¨m tuæi. Nh÷ng ng«i nhµ nµy phÇn lín cã khu«n viªn riªng víi t­êng bao b»ng ®¸ ong cæ vµ ®Òu kh«ng quay mÆt ra ®­êng. Cã nh÷ng c¨n nhµ cã tuæi thä tõ 200 - 400 n¨m. C¨n nhµ l©u ®êi nhÊt cã tuæi thä h¬n 400 n¨m cßn l­u gi÷ ®­îc bµi v¨n cóng tÕ b»ng ch÷ nho, viÕt b»ng mùc tµu trªn mét tÊm v¸n, nhê ®ã x¸c ®Þnh ®­îc niªn ®¹i cña ng«i nhµ. Mét trong nh÷ng ng«i nhµ cæ, cã kiÕn tróc ®Ñp nhÊt, ph¶i kÓ ®Õn nhµ cña vî chång cô Ph¹m V¨n Thu (niªn ®¹i h¬n 200 n¨m tuæi), vî chång «ng NguyÔn V¨n Hïng vµ bµ L· ThÞ Th¶o (niªn ®¹i trªn 400 n¨m tuæi). Cận cảnh hoạ tiết trên rui nhà Đầu võng vua ban của gia đình chị Dương Thị Lan - thôn Mông Phụ Nhà cổ ở Đường Lâm Tường đá ong 2.1.4. V¨n tù cæ: HiÖn nay, ë §­êng L©m vÉn cßn l­u gi÷ ®­îc c¸c chøng tÝch v¨n tù cæ ghi chÐp thÇn ph¶ cña lµng, gia ph¶ c¸c dßng hä, gia ®×nh cïng víi bia ký, hoµnh phi c©u ®èi, c¸c truyÒn thuyÕt, cæ tÝch, ca dao, d©n ca nãi vÒ m¶nh ®Êt, con ng­êi n¬i ®©y qua c¸c thêi kú lÞch sö. 2.1.5. Lµng nghÒ truyÒn thèng vµ c¸c ®Æc s¶n ®Þa ph­¬ng. NghÒ lµm t­¬ng truyÒn thèng ë §­êng L©m vÉn ®­îc l­u gi÷ cho ®Õn nay. ChÊt l­îng t­¬ng cña lµng kh«ng hÒ thua kÐm c¸c lµng lµm t­¬ng kh¸c nh­ lµng BÇn (H­ng Yªn0, Cù §µ (Thanh Oai, Hµ T©y)… §­êng L©m cã nÒn v¨n hãa Èm thùc rÊt phong phó, thu hót ®­îc nhiÒu du kh¸ch. §ã lµ lo¹i ®Æc s¶n gµ MÝa quý hiÕm, ®· cã tõ l©u ®êi ë ®©y. Gµ MÝa th­êng cã träng l­îng tõ 4 kg ®Õn 5kg nh­ng l¹i nhá x­¬ng, thÞt dÎo vµ th¬m. §­êng L©m cßn næi tiÕng víi chÌ t­êi Cam L©m, kÑo bét §«ng Sµng vµ d­a gang Nam NguyÔn. ChÌ Cam L©m ë ®©y rÊt ®Æc biÖt, cã h­¬ng vÞ kh¸c h¼n c¸c lo¹i chÌ kh¸c. L¸ chÌ kh«ng to, nhá vµ dµy. NÕu nÇu chÌ t­¬i Cam L©m víi n­íc giÕng kh¬i n¬i ®©y th× h­¬ng vÞ chÌ cµng thªm ®Ëm ®µ, ®Æc tr­ng cho mét vïng quª. Ngµy nay, ng­êi d©n §­êng L©m ®· vµ ®ang ®­a nh÷ng ®Æc s¶n quª h­¬ng m×nh ®Ó giíi thiÖu víi du kh¸ch bèn ph­¬ng. Mét sè gia ®×nh ®· më c¬ së s¶n xuÊt t­¬ng vµ mçi th¸ng xuÊt ®i hµng ngh×n lÝt t­¬ng ra thÞ tr­êng. Nghề làm tương truyền thống ở Đường Lâm vẫn được lưu giữ ở gia đình ông Hà Nguyên Huyến. 2.2. Tµi nguyªn du lÞch phi vËt thÓ: Ngoµi nh÷ng di tÝch lÞch sö, nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ vµ nh÷ng ®Æc s¶n cña lµng quª, ®Þa ph­¬ng, §­êng L©m cßn thu hót kh¸ch du lÞch bëi nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n hãa hÕt søc gi¶n dÞ nh­ng l¹i mang ®Ëm mµu s¾c cña d©n téc, cña lµng quª B¾c bé ViÖt Nam. §ã chÝnh lµ nh÷ng nÐt v¨n hãa trong sinh ho¹t ®êi th­êng, lµ nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n, lÔ héi ë n¬i ®©y. 2.2.1. NÕp sèng, sinh ho¹t, lao ®éng ®êi th­êng: §­êng L©m lµ mét x· phÇn lín lµ thuÇn n«ng. Nguån d©n sèng, lao ®éng víi nh÷ng c«ng viÖc ®ång ¸ng h»ng ngµy. ChÝnh nh÷ng nÐt ®êi th­êng cña cuéc sèng gi¶n dÞ cña con ng­êi n¬i ®©y ®· hÊp dÉn du kh¸ch ®Õn víi lµng cæ nµy ®Ó t×m lÊy sù b×nh yªn thanh b×nh gi÷a khung c¶nh thiªn nhiªn tho¸ng ®¹t. Người nông dân sau giờ làm đồng Những đứa trẻ tung tăng nô đùa trên đường làng. 2.2.2. Phong tôc tËp qu¸n, lÔ héi. H»ng n¨m, §­êng L©m tæ chøc nhiÒu lÔ héi, ®Æc biÖt lµ vµo dÞp ®Çu xu©n. NÕu ®Õn ®óng dÞp, du kh¸ch sÏ ®­îc tham dù c¸c lÔ héi ®×nh, ®Òn, chïa vµ hßa m×nh vµo c¸c ho¹t ®éng cña mçi dßng hä, ph­êng héi, phe gi¸p, c¸c sinh ho¹t v¨n hãa, nghÖ thuËt d©n gian, c¸c nghi lÔ héi c¸, tÕ gµ, trß ch¬i b¾t vÞt, ®¸nh ®u, h¸t nhµ trß, r­íc ®Ìn, cê ng­êi, chäi gµ,… ®Ëm chÊt v¨n hãa ®¹i diÖn cho lµng quª vïng ®ång b»ng B¾c Bé. T¹i ®×nh M«ng Phô, vµo ®Çu xu©n, n¬i ®©y tæ chøc lÔ héi tõ mïng 1 ®Õn mïng 10 th¸ng Giªng ©m lÞch víi c¸c trß ch¬i nh­ thi lîn thê, thi gµ thê… Hội làng - Víi sù phong phó, ®a d¹ng cña tµi nguyªn du lÞch, §­êng L©m cã rÊt nhiÒu tiÒm n¨ng ®Ó ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh du lÞch, ®Æc biÖt lµ du lÞch tham gia tham quan di tÝch, du lÞch t×m hiÓu v¨n hãa vµ du lÞch lµng quª. 2.2.3. TruyÒn thèng lÞch sö. §­êng linh lµ m¶nh ®Êt “®Þa linh” sinh “nh©n kiÖt”, tªn tuæi hä g¾n liÒn víi trang sö hµo hïng cña d©n téc. * Phïng H­ng - Bè c¸i §¹i V­¬ng. Phïng H­ng cïng em lµ Phïng H¶i vµ Bè Ph¸ CÇn chiªu binh tËp sÜ cïng nh©n d©n phÊt cê khëi nghÜa ®¸nh thµnh Tèng B×nh (Hà Néi), ®Ëp tan ®¹o qu©n x©m l­îc cña Cao ChÝnh, dµnh l¹i quyÒn ®éc lËp, tù chñ (791-802) vµ ®­îc nh©n d©n t«n vinh §¹i V­¬ng. * Ng« V­¬ng QuyÒn: Ng« QuyÒn lµ mét vÞ t­íng ®¹i tµi. TrËn ®¸nh trªn s«ng B¹ch §»ng thÓ hiÖn sù th«ng minh, tµi trÝ h¬n ng­êi cña «ng vµ ®­îc sö s¸ch ghi nhËn c«ng lao to lín ®ã. * Th¸m hoa Giang V¨n Minh: ¤ng lµ mét nhµ ngo¹i giao tµi ba, m­u l­îc d­íi thêi HËu Lª. ¤ng mÊt trong lÇn ®i s­ sang Trung Quèc. * Ngoµi ra cßn cã rÊt nhiÒu nh÷ng nh©n vËt lÞch sö næi tiÕng nh­: Phan KÕ To¹i, Hµ KÕ TÊn, Phã b¶ng Gi¸ S¬n KiÒu O¸nh MËu… Tr¶i n¨m th¸ng, thêi gian, gÇn ®©y nhÊt lµ hai cuéc kh¸ng chiÕn cøu n­íc, nh©n d©n §­êng L©m lu«n hoµn thµnh tèt nhiÖm vô §¶ng và Nhà n­íc giao phã. Trong ®ît tuyªn d­¬ng c«ng tr¹ng võa qua, nh©n d©n x· §­êng L©m ®­îc Nhà n­íc phong tÆng danh hiÖu Anh hïng lùc l­îng vò trang. III. DÞch vô du lÞch. Cã thÓ nãi dÞch vô du lÞch ë §­êng L©m cßn rÊt nghÌo nµn vµ thiÕu tÝnh chuyªn nghiÖp. V× ®iÒu kiÖn thêi gian tham quan lµng cæ chØ trong mét ngµy nªn n¬i ®©y kh«ng ph¸t triÓn dÞch vô l­u tró mµ chØ cã lo¹i h×nh dÞch vô ¨n uèng. 3.1. Ph­¬ng tiÖn. Tõ Hà Néi cã thÓ ®i tíi §­êng L©m b»ng «t«, xe m¸y, hoÆc xe buýt, sau ®ã ®i xe «m ®Õn lµng. NÕu ®i ®oµn ®«ng ng­êi b»ng « t« kh¸ch 24 chç trë lªn th× du kh¸ch sÏ ®­îc ®­a ®Õn tr­íc cæng lµng M«ng Phô. Tham quan lµng cæ §­êng L©m, du kh¸ch nªn ®i bé hoÆc thuª xe ®¹p cña d©n ®Þa ph­¬ng, ë ®©y kh«ng cã dÞch vô chuyªn nghiÖp, nªn khi tíi lµng du kh¸ch nªn th­¬ng l­îng gi¸ tr­íc, kho¶ng 20.000 ®ång /xe ®¹p. 3.2. ¡n uèng. DÞch vô ¨n uèng ë §­êng L©m cßn kh¸ h¹n chÕ, chØ phôc vô ®­îc mét sè Ýt ng­êi vµ hÕt søc ®¬n gi¶n. V× vËy, khi tíi lµng M«ng Phô, du kh¸ch nªn t×m qu¸n ¨n ®Ó ®Æt c¬m tr­a tr­íc, sau ®ã míi ®i tham quan lµng cæ. Du kh¸ch n­íc ngoµi, ®oµn ®«ng nªn chuÈn bÞ thªm ®å ¨n tr­a tù tóc hoÆc lªn xe quay vÒ thÞ x· S¬n T©y ®Ó ¨n tr­a (t¹i qu¸n D©n téc trªn ®­êng lÔ héi), thu xÕp thêi gian ®Ó kh¸m ph¸ thµnh cæ S¬n T©y (kho¶ng 1 giê) råi quay l¹i §­êng L©m. KÕt luËn Lµng cæ §­êng L©m lµ n¬i héi tô nhiÒu nÐt v¨n hãa ®Æc tr­ng cña lµng quª ®ång b»ng B¾c bé. Nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®éc ®¸o, nh÷ng t­êng ®¸ ong cæ rªu phong, nh÷ng ng«i nhµ víi niªn ®¹i hµng tr¨m n¨m… cïng víi phong c¶nh thiªn nhiªn mang ®Ëm nÐt th«n quª ViÖt Nam ®· gióp cho §­êng L©m trë thµnh lµng cæ ®Çu tiªn ë ViÖt Nam ®­îc c«ng nhËn di tÝch quèc gia. Tuy nhiªn, nh÷ng nÐt cæ kÝnh n¬i ®©y ®ang dÇn bÞ biÕt mÊt, c¶nh quan m«i tr­êng ngµy mét bÞ tµn ph¸. §©y lµ ®iÒu mµ chÝnh quyÒn vµ nh©n d©n ®Þa ph­¬ng cÇn ph¶i quan t©m ®Æc biÖt, ®Ó cã nh÷ng biÖn ph¸p, chÝnh s¸ch kh«i phôc l¹i kh«ng gian v¨n hãa cæ cña lµng §­êng L©m, thóc ®Èy ngµnh du lÞch ë ®©y ngµy mét ph¸t triÓn h¬n.