Tiểu luận Người Pacoh-Tà ôi với vấn đề chăm sóc trẻ (từ 0 – 5 tuổi) (dẫn liệu từ xã Bắc Sơn, huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế)

1 Ng−êi Pacoh - Tµ «i víi vÊn ®Ò ch¨m sãc trÎ (tõ 0 - 5 tuæi) (DÉn LiÖu tõ x· B¾c S¬n - huyÖn A L−íi - tØnh Thõa Thiªn HuÕ) - NguyÔn Ph−íc B¶o §µn »m c¸ch huyÖn lþ A L−íi (Thõa Thiªn HuÕ) kho¶ng 9km vÒ h−íng b¾c, bªn c¹nh trôc ®−êng Hå ChÝ Minh, x· B¾c S¬n ®−îc chia thµnh 04 th«n, víi sè d©n 996 ng−êi (183 hé), trong ®ã, 143 bµ mÑ (cã tuæi tõ 18 - 49 tuæi) cã con tõ 0 tuæi - 5 tuæi vµ sè l−îng trÎ ®é tuæi nµy lµ 117 em1. §iÓm ®Æc biÖt ë ®©y, B¾c S¬n lµ mét x· miÒn nói, d©n c− chñ yÕu lµ ng−êi Pacoh, sèng dùa vµo kinh tÕ n«ng nghiÖp n−¬ng rÉy vµ lóa n−íc. Theo danh môc thèng kª cña Nhµ n−íc ViÖt Nam, téc ng−êi thiÓu sè Pacoh2 lµ nhãm ®Þa ph−¬ng (local group) cña téc ng−êi Tµ ¤i, c− d©n chñ thÓ cña khu vùc nói rõng A L−íi. Nhãm téc ng−êi Pacoh, trong lÞch sö, do sù chi phèi cña ®Þa vùc c− tró, ®· cã nh÷ng tiÕp xóc tõ rÊt sím víi ng−êi Kinh th«ng qua hÖ thèng tuÇn ty, c¸c ®ån tuÇn trÊn ¶i miÒn s¬n c−íc cña nhµ n−íc phong kiÕn, c¸c khu chî phiªn trong mèi quan hÖ trao ®æi hµng hãa xu«i - ng−îc... Vµ ®Æc biÖt lµ viÖc chung vai s¸t c¸nh víi tõng ®oµn bé ®éi cô Hå trªn tuyÕn ®−êng Hå ChÝ Minh, chi viÖn cho miÒn Nam trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc, khiÕn ch©n dung v¨n ho¸ téc ng−êi ®· cã nh÷ng nÐt chuyÓn biÕn ®¸ng l−u ý. §iÒu ®ã gîi cho chóng ta nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp vÒ t−¬ng lai cña mét téc ng−êi vèn chÞu qu¸ nhiÒu khã kh¨n do thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt, hËu qu¶ chiÕn tranh nÆng nÒ, nh−ng vÉn gi÷ ®−îc b¶n s¾c v¨n hãa truyÒn thèng vµ c¶ vèn tri thøc b¶n ®Þa (local knowledge) cña céng ®ång, di s¶n vèn l−u dÊu s©u ®Ëm vµ chi phèi râ nÐt tËn t©m thøc, nÕp nghÜ vµ øng xö téc ng−êi. 1 Sè liÖu cña UBND x· B¾c S¬n do «ng §oµn Thanh HiÒn cung cÊp ngµy 21/8/2003. 2 Téc danh nµy hiÖn cã nhiÒu c¸ch viÕt kh¸c nhau song song tån t¹i: Pac«, Pacoh, Pako,... trong b¸o c¸o nµy, chóng t«i thèng nhÊt c¸ch dïng Pacoh nh− nh÷ng nhµ nghiªn cøu D©n téc häc th−êng sö dông. N Bµ vµ ch¸u (téc ng−êi Pacoh - Tµ ¤i) ! ¶nh: Hoµng B¶o 2 Ng−êi Pacoh ë B¾c S¬n nãi riªng trong qu¸ tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c−, ®· cã nhiÒu b−íc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ, nhÊt lµ trong viÖc n©ng cao møc h−ëng thô vµ s¸ng t¹o ®êi sèng vËt chÊt còng nh− tinh thÇn, trong ®ã, tri thøc b¶n ®Þa lµ di s¶n truyÒn thèng ®éc ®¸o vµ gãp phÇn ph¸t huy gi¸ trÞ ®Ó x©y dùng ®êi sèng míi ngµy mét tèt ®Ñp h¬n. Nh»m tõng b−íc tiÕp cËn víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p ch¨m sãc, nu«i d¹y con c¸i cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè khu vùc Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn, vµo th¸ng 8 n¨m 2003, chóng t«i tiÕn hµnh cuéc kh¶o s¸t trªn ®Þa bµn x· B¾c S¬n - huyÖn A L−íi - tØnh Thõa Thiªn HuÕ. TËp trung ë c¸c ®èi t−îng bµ mÑ trÎ ®ang mang thai, cã con tõ 0 - 5 tuæi vµ nh÷ng ng−êi giµ n¾m gi÷ kho tri thøc b¶n ®Þa cña céng ®ång. Nghiªn cøu tri thøc b¶n ®Þa cña ng−êi Pacoh vÒ nu«i d¹y con c¸i trong ®é tuæi tõ 0 - 5 tuæi (bao gåm c¶ thêi kú mang thai) còng nh− viÖc t×m hiÓu møc ®é th©m nhËp cña kiÕn thøc ch¨m sãc trÎ em theo nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i... sÏ gióp chóng ta tiÕp cËn ®−îc víi mét vÊn ®Ò mang ý nghÜa khoa häc lÉn thùc tiÔn s©u s¾c, nh»m t×m kiÕm vµ thö nghiÖm mét vµi biÖn ph¸p truyÒn th«ng vÒ vÊn ®Ò nµy trªn c¬ së kÕ thõa di s¶n tri thøc b¶n ®Þa, h¹n chÕ nh÷ng ®iÓm khiÕm khuyÕt vµ ®−a ra nh÷ng ®Ò xuÊt hîp lý, thiÕt thùc. I. VÊn ®Ò mang thai - sinh con: I.1. Ng−êi phô n÷ trong thêi kú mang thai: Cho ®Õn hiÖn nay th× ë ng−êi Pacoh, kinh tÕ ruéng n−íc dÇn cã chç ®øng quan träng bëi kü thuËt th©m canh, ®em l¹i n¨ng suÊt cao. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ còng nh− c¸c téc ng−êi thiÓu sè kh¸c trong khu vùc Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn, lo¹i h×nh kinh tÕ nµy vÉn ch−a hoµn toµn thay thÕ ®−îc nÒn n«ng nghiÖp háa canh theo lèi ph¸t - cèt - ®èt - trØa truyÒn thèng, bëi sù chi phèi cña ®Þa h×nh, cña tËp tôc canh t¸c ngµn ®êi. ChÝnh v× vËy, khi t×m hiÓu vÒ t×nh h×nh s¶n xuÊt cña bµ con n¬i ®©y, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy phÇn lín lÞch lao ®éng trong ngµy vÉn dµnh cho khu n−¬ng rÉy, ë gÇn hoÆc c¸ch xa n¬i c− tró. ChÞ Lª ThÞ Thi vµ vÞ trÝ sinh con cña m×nh bªn ch¸i nhµ (vµo 8 th¸ng tr−íc n¬i ®©y lµ bôi tre lín) ! ¶nh: Hoµng B¶o 3 Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ n«ng nghiÖp háa canh, cã sù hç trî th−êng xuyªn cña kinh tÕ khai th¸c tù nhiªn, h¬n ai hÕt, tr¸ch nhiÖm cña ng−êi phô n÷ qu¶ thËt rÊt nÆng nÒ. Hä lµ nguån nh©n lùc lao ®éng chÝnh trªn n−¬ng rÉy còng nh− trong viÖc h¸i l−îm, bÕp nóc ®Ó nu«i sèng gia ®×nh. Th©n phËn cña ng−êi phô n÷, nh− vËy, ®· trë nªn v« cïng quan träng, khi t×m hiÓu vÒ x· héi Pacoh. Ng−êi con g¸i trong quan niÖm cña ng−êi Pacoh, lµ mét tµi s¶n lín mµ gia ®×nh bè mÑ ®Î sÏ cã ®−îc qua h«n nh©n tõ phÝa nhµ chång: tôc th¸ch c−íi, hay lµ c−íi xin “c¾m cña” (Kµ nÇm). Ng−êi con g¸i cµng ®Ñp th× cña c¶i mang vÒ cho gia ®×nh sÏ cµng lín vµ chuÈn mùc vÒ c¸i ®Ñp cña ng−êi phô n÷ ë ®©y còng xuÊt ph¸t tõ ®ã: siªng n¨ng, m¹nh khoÎ - nhÊt lµ ®«i ch©n vµ khu«n ngùc në nang, sau ®ã míi ®Õn c¸c tiªu chÝ thÈm mü kh¸c. ChÝnh v× nhµ chång ph¶i bá ra mét sè cña c¶i lín nh− vËy ®Ó c−íi con d©u, nªn khi vÒ nhµ chång, ng−êi phô n÷ ph¶i cËt lùc ®Ó “tr¶ nî” th«ng qua c«ng viÖc vµ sinh ®Î con c¸i. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cho thÊy tr−íc ®©y, vÊn ®Ò nµy rÊt phæ biÕn, ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng ng−êi giµu cã3. Tr−íc ®©y, ng−êi Pacoh thiÕu thèn vÒ nhiÒu mÆt, vÊn ®Ò y tÕ, søc khoÎ céng ®ång Ýt ®−îc chó ý ®óng møc vµ thùc tÕ phæ biÕn lµ tö suÊt rÊt cao. Víi ®èi t−îng kh¶o s¸t lµ phô n÷ cao niªn, chóng t«i ®· pháng vÊn nhiÒu tr−êng hîp nh− vËy, viÖc “h÷u sinh v« d−ìng” cã n¬i lªn ®Õn 50%4. ChÝnh v× tö suÊt cao, l¹i do nhu cÇu lao ®éng cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ho¶ canh ®Æt ra ngµy cµng bøc b¸ch..., nªn nhu cÇu sinh con ®Î c¸i mµ gia ®×nh ®Æt träng tr¸ch lªn vai ng−êi phô n÷ lµ rÊt lín. Cho dï lµ sinh ra con trai hay con g¸i, th× còng ®Òu lµ tµi s¶n cña gia ®×nh bëi ®ã ®Òu lµ nguån lao ®éng chÝnh; tuy vËy, con g¸i sÏ ®em l¹i nhiÒu cña c¶i h¬n cho gia ®×nh tõ h«n nh©n. Qua kÕt qu¶ pháng vÊn theo nhãm, chóng t«i nhËn ra lµ ®èi víi ng−êi vî, ng−êi mÑ Pacoh trong x· héi cæ truyÒn, hoµn toµn kh«ng cã kh¸i niÖm tr¸nh thai, hay chuyÖn mïa nµo sinh con lµ tèt nhÊt bëi sinh con ®Î c¸i lµ nhiÖm vô th−êng trùc cña hä. Cã nghÜa lµ sinh ®−îc th× cø sinh, cã thai lµ ph¶i sinh con. Tõ ®ã míi dÉn ®Õn t×nh tr¹ng lµ hä rÊt khã x¸c ®Þnh thêi ®iÓm th«i cho con bó do t×nh tr¹ng sinh con tiÕp nèi liÒn kÒ. §Æt vÊn ®Ò nh− vËy ®Ó thÊy r»ng, th©n phËn ng−êi phô n÷ Pacoh trong x· héi cæ truyÒn nh− mét cç m¸y lµm viÖc vµ sinh ®Î th−êng xuyªn. §iÒu ®ã, tr·i bao ®êi, ®· trë thµnh ®Þnh chÕ - ®Þnh chuÈn x· héi, kÓ c¶ tËn nÕp nghÜ cña hä. §Ó tr¶ nî cho nhµ chång, hä cÇn ph¶i lao ®éng thËt nhiÒu ®Ó bï vµo sè cña c¶i ®ã, miÖt mµi kh«ng o¸n th¸n. C−êng ®é lao ®éng th−êng nhËt, kh«ng qu¶n m−a n¾ng cña ng−êi phô n÷ kh«ng hÒ th−a, kÓ c¶ trong thêi gian mang thai; thËm chÝ hä cßn ph¶i lµm nhiÒu viÖc h¬n n÷a ®Ó dù tr÷ cho m×nh trong thêi gian ë c÷ bëi lóc ®ã, ai còng kiªng c÷ kh«ng muèn ®Õn gÇn hä, kÓ c¶ «ng chång vµ mÑ ®Î. “NhiÒu c«ng viÖc”, “kh«ng ai lµm gióp”, “hoµn c¶nh khã kh¨n”... lµ nh÷ng lêi gi¶i thÝch cho t×nh tr¹ng trªn, bªn c¹nh c©u nãi cöa miÖng “©n b×nh ¹t ®¨ng ®ung - ngai ©n yÕu pèt ta tµ” tøc “ng−êi trÎ ë nhµ - ng−êi giµ ®i lµm” lu«n lµ lêi c¶nh b¸o ng−êi con d©u ph¶i tù nh¾c nhë m×nh lµm viÖc cho gia ®×nh chång. ChÝnh v× thÕ, ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu tiªn cã thai cho ®Õn tËn lóc sinh në, c«ng viÖc cña ng−êi phô n÷ kh«ng hÒ ®−îc gi¶m nhÑ, 3 Tr−êng hîp h«n nh©n cña bè mÑ anh §oµn Thanh HiÒn (th«n 2) vèn lµ con ch¸u cña mét th−¬ng gia næi tiÕng trong vïng ®−¬ng thêi, tµi s¶n th¸ch c−íi cßn cã c¶ voi, nhiÒu b¸t sø, 4 oi (sät) ®ång b¹c cïng nhiÒu cång chiªng, nåi ®ång, 5 con tr©u, 5 con bß vµ nh÷ng 15 con heo. 4 §Æc biÖt ®¸ng chó ý lµ tr−êng hîp gia ®×nh «ng Kân Pòi (n¨m nay 65 tuæi, vèn tõ Tµ Rôt chuyÓn vÒ) chØ cßn 3 con sau 13 lÇn sinh; hay nh− mÑ K¨n Thøc (®· mÊt c¸ch ®©y 5 - 6 n¨m) chØ cßn 6 ng−êi con sau 13 lÇn sinh vµ ®iÓm chung ë ®©y lµ tÊt c¶ ®Òu mÊt trong ®é tuæi cßn bó mÑ (tõ míi sinh cho ®Õn kho¶ng 2 tuæi)... 4 h»ng ngµy hä vÉn ®i rÉy, lµm ruéng n−íc, thu nhÆt cñi vµ gïi vÒ nhµ. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ë ®èi t−îng bµ mÑ giµ th× tr−íc ®©y, hÇu nh− toµn bé c¸c tr−êng hîp ®−îc pháng vÊn ®Òu tr¶ lêi: ch−a tõng cã kh¸i niÖm nghØ sinh. Ng−êi mÑ Pacoh sinh con ngay ®ang lóc lao ®éng trªn n−¬ng rÉy hay h¸i cñi, bÎ m¨ng... trong rõng lµ chuyÖn kh«ng cßn lµ c¸ biÖt. Tr−êng hîp ng−êi phô n÷ cã thêi gian nghØ tr−íc khi sinh tõ vµi ngµy ®Õn mét th¸ng lµ rÊt hiÕm hoi vµ th−êng r¬i vµo ®iÒu kiÖn gia ®×nh giµu cã, kh¸ gi¶, hoÆc cã chång lµ ng−êi Kinh hay b¶n th©n hä lµ c¸n bé x·, huyÖn, ®−îc h−ëng chÕ ®é lao ®éng theo luËt ®Þnh... Víi khèi l−îng c«ng viÖc qu¸ lín ®èi víi ng−êi phô n÷, nhÊt lµ khi mang thai, l¹i tr¶i ®Òu trªn mét thêi gian biÓu réng ®Õn tËn ngµy sinh në th× viÖc vËn ®éng liªn tôc, tÊt yÕu ®· gãp phÇn gióp hä cã ®−îc mét søc khoÎ, søc chÞu ®ùng tèt ®Ó dÔ dµng tù xoay xë lóc sinh ®Î (tÊt nhiªn vÊn ®Ò nµy cã liªn quan ®Õn c−êng ®é lao ®éng vµ chÕ ®é dinh d−ìng). Tuy thÕ, hÇu hÕt nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn ®Òu cho r»ng hä kh«ng biÕt vµ còng kh«ng ®−îc h−íng dÉn vÒ vÊn ®Ò nµy. Do nguån sèng con ng−êi trong khai th¸c tù nhiªn ngµy cµng khã kh¨n, thøc ¨n chñ yÕu ë mçi gia ®×nh ngoµi lóa g¹o, chØ cßn cã thÓ lµ nh÷ng lo¹i rau thu h¸i ë n−¬ng rÉy, l−¬ng thùc hç trî vµ ®«i lóc còng chiÕm vai trß chñ ®¹o lµ s¾n, ng«. HÇu hÕt nh÷ng ng−êi phô n÷ ®−îc hái ®Òu cho r»ng, trong thêi kú mang thai, hä còng chØ ¨n uèng b×nh th−êng nh− mäi thµnh viªn trong gia ®×nh5, ngoµi mét sè mãn ¨n ®−îc coi lµ cã Ých cho ng−êi mÑ mang thai. S÷a mÑ ®−îc xem lµ nguån sèng chñ yÕu mµ ng−êi mÑ dµnh cho con trÎ trong nh÷ng n¨m ®Çu tiªn, nªn vÊn ®Ò nµy ®−îc ®Æc biÖt quan t©m. NhiÒu ý kiÕn ng−êi Pacoh cho r»ng ch©n nai nÊu ch¸o, nh÷ng thøc ¨n ®¾ng - ®Æc biÖt lµ b¾p chuèi vµ qu¶ v¶ - sÏ rÊt cã Ých cho nguån s÷a cña bµ mÑ mang thai, sau nµy nu«i con. §ång thêi, ng−êi mÑ mang thai nh÷ng th¸ng cuèi cßn ph¶i th−êng xuyªn dïng l¸ ®u ®ñ (al¸ pahïm) h¬ nãng trªn bÕp löa ®Ó ¸p vµ l¨n trªn ngùc. Ng−êi phô n÷ Pacoh còng thÝch ¨n nh÷ng thøc ¨n chua nh−ng nh− hä gi¶i thÝch th× thuÇn tuý lµ së thÝch, kh«ng thÊy ®Ò cËp ®Õn c«ng dông cô thÓ nµo. Mét sè rÊt Ýt trong hä ®−îc båi d−ìng thªm thÞt, c¸, tr¸i c©y... ë nh÷ng gia ®×nh cã ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ. Ng−êi phô n÷ Pacoh, nãi chung khi mang thai hÇu nh− kh«ng nhËn thªm ®−îc nguån dinh d−ìng nµo trong khÈu phÇn, ngoµi l−îng l−¬ng thùc quen thuéc th−êng ngµy. §øa trÎ v× thÕ còng g¸nh chÞu nh÷ng hÖ qu¶ t−¬ng øng. Chóng t«i nhËn thÊy r»ng ë ®Þa bµn kh¶o s¸t, viÖc ®Þnh chuÈn gi¸ trÞ dinh d−ìng, hay nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc con trÎ ngay tõ trong bông mÑ, ®−îc phæ biÕn trªn nh÷ng ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng, nh− vÉn cßn rÊt míi mÏ, l¹ lÉm vµ v−ît khái tÇm suy nghÜ cña hä6. Tæng hîp rÊt nhiÒu ý kiÕn ®iÒu tra, chóng t«i h×nh thµnh nªn ®iÓm chung vÒ thêi gian biÓu cña ng−êi phô n÷ Pacoh khi mang thai nh− sau: 5 Trong ®ît kh¶o s¸t võa qua, chóng t«i cßn t×m thÊy trong b÷a ¨n cña mét sè gia ®×nh cßn cã lo¹i nÊm mäc tù nhiªn ®−îc thu h¸i trªn rÉy mµ ng−êi Pacoh gäi lµ tr×a xã. Lo¹i nÊm nµy cã tai rÊt lín, ®−êng kÝnh kho¶ng 25cm - 30cm, dïng ®Ó nÊu canh, xµo, n−íng, hÊp hoÆc ¨n sèng. Ng−êi Pacoh xem ®©y lµ nguån bæ d−ìng bªn c¹nh c¸c mãn ¨n th−êng nhËt. 6 Bªn c¹nh vÊn ®Ò nµy lµ sù chi phèi cña nhiÒu yÕu tè tÝn ng−ìng cæ truyÒn, lóc mang thai, ng−êi phô n÷ buéc ph¶i cã nh÷ng kiªng kþ: kh«ng ®i ngang qua chç thê cóng cña gia ®×nh, vòng n−íc ®Çy (hay nh÷ng b·i lÇy), gèc c©y ir× (c©y ®a), ana... bëi luËt tôc quy ®Þnh r»ng ®ã lµ nh÷ng n¬i con ma (cumói, pireng) ë, khi ®i ngang qua, con ma sÏ lµm h¹i ®Õn c¶ ®øa con. §ång thêi, ng−êi phô n÷ còng ph¶i kiªng ¨n mét sè lo¹i qu¶ l©u chÝn v× sî ph¶i kÐo dµi thêi gian sinh con; khi chÆt c©y lÊy cñi, kh«ng buéc thµnh bã hay bá vµo gïi kh«ng h−íng phÇn ngän xuèng ®Êt do sî sinh ®Î ng−îc; kh«ng ¨n thÞt khØ hay b¾p chuèi në gi÷a rõng... do sî con kh«ng gièng ng−êi vµ khi sinh kh«ng ®−îc mÑ trßn con vu«ng... 5 BiÓu I: LÞch lao ®éng trong ngµy cña ng−êi phô n÷ khi mang thai/tr−íc lóc sinh con Thêi gian C«ng viÖc Ghi chó 4h - 6h Thøc dËy, nÊu c¬m, chuÈn bÞ dông cô ®i rÉy. Tù lµm mét m×nh 7h - 11h Lµm rÉy, ruéng... Tù lµm mét m×nh cïng lµm víi bè mÑ chång 11h - 12h NghØ ¨n lÇn 1 - 12h - 16h Lµm rÉy, lÊy cñi, lµm v−ên, ruéng... - 16h - 18h Gïi cñi, vËt phÈm thu h¸i vÒ nhµ, nÊu ¨n, nu«i lîn, gµ, ngan... Tù lµm mét m×nh 18h ¡n lÇn 2 - 19h - 20h Ngñ - NhiÒu khã kh¨n vµ g¸nh nÆng lu«n ®Æt trªn vai ng−êi phô n÷, kÓ c¶ trong thêi kú mang thai; trong khi ®ã, nguån dinh d−ìng bæ sung trong chÕ ®é ¨n uèng Ýt ®−îc quan t©m chó ý, l¹i thªm Ýt ®−îc c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh sÎ chia, g¸nh v¸c, kÓ c¶ ng−êi chång. TÊt c¶ dÉn ®Õn nhiÒu hËu qu¶ kh«n l−êng ®èi víi nh÷ng bµ mÑ èm yÕu, hoµn c¶nh gia ®×nh tóng bÊn. Kh«ng chØ cã t×nh tr¹ng trÎ em suy dinh d−ìng vµ tö suÊt cao nh− phÇn trªn ®· ®Ò cËp ®Õn, mµ nguy h¹i h¬n, t×nh tr¹ng h− thai hay sinh non còng lµ mét hiÖn t−îng dÔ th−êng x¶y ra ®èi víi ng−êi phô n÷ Pacoh. Trong ký øc cña c¸c bËc cao niªn, chuyÖn h− thai hay ®Î non còng ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu. ChÝnh v× vËy, luËt tôc Pacoh cã quy ®Þnh mét c¸ch chÆt chÏ r»ng trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ng−êi mÑ ph¶i uèng mét ph−¬ng thuèc cæ truyÒn, kÕt hîp gåm nhiÒu lo¹i l¸, rÔ, cñ c©y nh»m gióp cho ng−êi phô n÷ nhanh chãng håi phôc søc kháe vµ mét nghi lÔ ®Ëm chÊt tÝn ng−ìng nguyªn thuû b¾t buéc ph¶i ®−îc thùc hiÖn: ng−êi chång s¾m mét lÔ vËt nhá ®Ó cóng cho ma mô, cÇu xin vÞ thÇn nµy ®õng lÊy ®i cña hä ®øa con tiÕp theo. Trong nÕp nghÜ cña ®ång bµo, ®©y lµ nh÷ng tai −¬ng khñng khiÕp mµ nÕu kh«ng ®−îc cóng tÕ ®Çy ®ñ. Nghi lÔ nµy, Ýt nhÊt lµ vÒ mÆt t©m lý, còng cã thÓ t¹o nªn sù yªn t©m cho ng−êi phô n÷ trong nh÷ng lÇn mang thai sau ®ã. §©y còng lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò chóng ta cÇn l−u ý. Tõ nh÷ng ®iÒu ®Ò cËp, chóng ta cã thÓ sÏ h×nh dung vÒ h×nh ¶nh cña nh÷ng ®øa trÎ ph¶i g¸nh chÞu nhiÒu bÊt h¹nh ngay tõ trong bông mÑ, khiÕn tû lÖ trÎ em suy dinh d−ìng ë ®Þa bµn nµy còng rÊt lín. Tuy nhiªn, thùc tÕ ®êi sèng khã kh¨n ®ã cïng bao tËp tôc kiªng c÷..., trong mét c¸ch hiÓu nµo ®ã còng ®· t¹o cho ng−êi mÑ, ng−êi phô n÷ Pacoh mét søc dÎo dai, kh¶ n¨ng chÞu ®ùng tèt; nhiÒu ®øa trÎ cßn l¹i “ra ®êi b×nh th−êng”7 ®Òu sèng kháe m¹nh nh− mét quy luËt “sèng tùa vµo tù nhiªn - con ng−êi sÏ ®−îc trang bÞ ngay tõ ®iÓm khëi ®Çu nh÷ng søc m¹nh sinh tån”. I.2. Thêi ®iÓm sinh con: Tõ sù chi phèi m¹nh mÏ cña tÝn ng−ìng, luËt tôc, ng−êi Pacoh cho r»ng m¸u cña ng−êi s¶n phô khi sinh ®Î (còng gièng nh− m¸u cña ®éng vËt khi sinh ®Î) lµ mét trong nh÷ng chÊt « uÕ nhÊt, dÔ th−êng cã nguy c¬ ®em l¹i tai ho¹, rñi ro cho c¶ céng ®ång. Do ®ã, mäi ng−êi ai còng ph¶i tr¸nh xa, thËm chÝ nh− ë ng−êi Arem (Qu¶ng B×nh), ng−êi thÇy thuèc ®ì ®Î còng hoµn toµn kh«ng ®−îc can thiÖp trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh sinh në mµ chØ ®−îc dïng tay, miÖng lµm phÐp, vuèt vµ ®Ì tõ ngùc s¶n phô xuèng dÇn ®Õn bông. NÕu ch¼ng may cã mét giät m¸u s¶n phô v−íng vµo ng−êi thÇy mo th× ngay sau ®ã, gia ®×nh 7 Chóng ta còng kh«ng lo¹i trõ x· B¾c S¬n lµ mét trong nh÷ng c¸i rèn cña chÊt ®éc mµu da cam thêi chiÕn tranh trªn nh÷ng cung ®−êng Tr−êng S¬n, nªn tû lÖ cña nh÷ng bÊt tr¾c trong sinh në vµ nu«i nÊng trÎ lµ kh¸ cao. 6 ph¶i mang lÔ vËt ®Õn t¹ lçi, ®Ó thÇy mo lµm phÐp gi¶i trõ8. Ng−êi mÑ Pacoh, v× thÕ ph¶i tù m×nh xoay xë ë mét chßi ®Î n»m c¸ch xa n¬i c− tró, mµ bÊt cø ai, còng kh«ng ®−îc phÐp ®Õn gÇn. §Ó tÈy röa mäi uÕ t¹p, ngay sau khi sinh, ng−êi mÑ Pacoh ph¶i xuèng suèi t¾m röa vµ chØ sau mét vµi ngµy, mäi sinh ho¹t cña hä sÏ trë l¹i b×nh th−êng. Céng ®ång Pacoh cßn quy ®Þnh, r»ng nh÷ng ng−êi liªn quan ®Õn viÖc sinh në kh«ng ®−îc tham gia vµo bÊt cø viÖc g× trong mïa thu ho¹ch lóa. NÕu trong nhµ cã ng−êi sinh në, tÊt c¶ s¶n phÈm míi thu ho¹ch kh«ng ®−îc mang vÒ nhµ mµ ph¶i göi ë nhµ kh¸c, thËm chÝ tr−íc ®©y, nÕu trong lµng cã ng−êi sinh con, ngµy h«m sau c¶ lµng ph¶i nghØ mét ngµy kh«ng ®i rÉy v× hä sî lµm « uÕ ®Õn thÇn nói. B¶n th©n ng−êi phô n÷ sau khi sinh, th©n thÓ ch−a tinh s¹ch, hä kh«ng ®−îc ®i ngang qua chç thê cóng cña gia ®×nh, kh«ng ®−îc ®éng ®Õn lóa g¹o v× nh− thÕ thÇn lóa sÏ næi giËn bá ®i, d©n lµng sÏ bÞ ®ãi; trong thêi gian thu h¸i vô mïa, ng−êi phô n÷ míi sinh con kh«ng ®−îc vµo lµng. Tr−êng hîp mang thai nh−ng ph¶i sinh con trong nhµ do kh«ng kÞp chuÈn bÞ hoÆc kh«ng thÓ ra ®Õn nhµ xu (chßi ®Î), ng−êi phô n÷ lËp tøc ®−îc ®−a ra ch¸i nhµ vµ sau ®ã, ng−êi chång ph¶i s¾m lÔ thËt lín, mêi thÇy cóng (nokru) ®Õn tÈy uÕ vµ t¹ téi víi Yµng §ung xin thÇn tha téi kh«ng b¾t ®au èm nh÷ng thµnh viªn trong nhµ. ChÝnh v× vËy, ng−êi chång th−êng lµm cho vî khi mang thai mét chßi ®Î (nhµ xu) trong rõng, c¸ch xa n¬i c− tró; ng−êi phô n÷ tù tÝch tr÷ cñi ®èt, chuÈn bÞ bÕp löa, vá c©y ®ooi lµm chØ buéc cuèn rèn, lilµ (dao cËt tre) ®Ó c¾t cuèn rèn, l¸ arabon, atu«n... dïng ®Ó h¬, n−íc nãng t¾m cho trÎ s¬ sinh... B»ng thiªn tÝnh cña ng−êi mÑ, lóc ®Õn gÇn thêi ®iÓm sinh, nÕu cßn ë trªn rÉy, ngay lËp tøc ng−êi phô n÷ sÏ trë vÒ nhµ xu chuÈn bÞ vµ tù m×nh lo liÖu viÖc sinh con. Khi Êy, hä sÏ nÊu n−íc nãng b»ng cñi ®· dù tr÷, ngåi xæm trªn ®Êt hoÆc trªn tÊm ®an nhá, hai tay nÝu vµo sîi d©y cét thâng tõ trªn m¸i ®Ó sinh con, bªn c¹nh m×nh lµ sîi vá c©y ®ooi, thanh lilµ ®Ó cét vµ c¾t cuèn rèn cho con m×nh. Víi hÇu hÕt nh÷ng ng−êi phô n÷ ®−îc pháng vÊn, khi sinh con ë nhµ xu, trong thêi gian gÇn ®©y, hä th−êng dïng l−ìi lam (kh«ng s¸t trïng) ®Ó c¾t rèn cho con, xong nhê y t¸ ®Õn tiªm thuèc. 8 TrÇn §×nh H»ng: C¸i chÕt trong quan niÖm cña ng−êi Arem. Th«ng tin Khoa häc Ph©n viÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸ NghÖ thuËt t¹i Thµnh phè HuÕ, sè th¸ng 3/2003. §ooi - lo¹i c©y cho vá lµm chØ buéc rèn trÎ s¬ sinh ¶nh: Hoµng B¶o 7 Trong tr−êng hîp sinh con thuËn lîi, ng−êi phô n÷ tù hßa n−íc Êm lau röa cho con, mang nhau thai ®i ch«n, ra suèi t¾m. Sau ®ã trë l¹i nhµ xu cho con bó vµ dïng nhiÒu lo¹i l¸ kh¸c nhau ®Ó h¬ m×nh... NÕu gÆp tr−êng hîp sinh khã, ng−êi phô n÷ sÏ lÊy cñ klau tup×nh (nghÖ rõng) nÊu n−íc uèng. Lo¹i n−íc nµy cã chøc n¨ng gióp hä sanh con dÔ dµng vµ kh«ng bÞ ®au, rÊt ®−îc bµ con tin dïng, cô thÓ lµ hiÖn nay, nhiÒu gia ®×nh cßn trång ®Ó dïng vµ c¸c C«ng ty D−îc vÉn tiÕn hµnh thu mua trªn ®Þa bµn nµy. NÕu kh«ng may bÞ sãt nhau, kinh nghiÖm d©n gian chØ dÉn th−êng dïng qu¶ ®u ®ñ c¾t ®«i, n−íng lªn råi ®¾p vµo kh¨n ®Ó cét tr−íc bông. Trong tr−êng hîp kh«ng may ng−êi mÑ bÞ hËu s¶n, ng−êi ta th−êng dïng l¸ A tuçn ®Ó nÊu uèng víi c«ng dông cÇm m¸u vµ gióp tiªu ho¸ tèt, ¨n ngon c¬m. Ng−êi phô n÷ còng cßn ®−îc bæ huyÕt nhê viÖc nÊu uèng c©y trÌng trÌng th−êng xuyªn. VÒ mÆt t©m linh, trong tr−êng hîp sinh khã, ng−êi ta còng th−êng xuyªn sö dông mét ph−¬ng thuËt huyÒn bÝ d−íi d¹ng ma thuËt ch÷a bÖnh, ng−êi thæi bïa chó - chóng t«i t¹m gäi nh− thÕ. Ng−êi thæi bïa chó ®−îc mêi ®Õn thæi ma thuËt vµo ly n−íc sau mét håi khÊn v¸i víi m©m lÔ vËt ®Çy ®ñ, råi ®−a cho s¶n phô uèng hÕt ly n−íc, hä tin r»ng sÏ gióp cho s¶n phô sinh con dÔ dµng sau khi uèng. Trong nh÷ng tr−êng hîp nµy, x¸c suÊt tö vong cña s¶n phô vµ thai nhi rÊt cao9. HiÖn nay, vai trß cña ng−êi thæi bïa chó trong nh÷ng lóc sinh khã ngµy mét phai nh¹t, thay vµo ®ã lµ sù quyÕt ®Þnh cña c¸n bé y t¸ x·, cña c¸n bé y tÕ th«n b¶n, hä sÏ ®−îc mêi ®Õn ®Ó tiªm thuèc gióp sinh con nhanh h¬n vµ c¾t cuèn rèn cho thai nhi b»ng l−ìi lam. Trong tr−êng hîp khã kh¨n h¬n, hä sÏ trùc tiÕp chuyÓn s¶n phô ®Õn tr¹m y tÕ x·, bÖnh viÖn huyÖn. Trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, c¸c bµ mÑ ®−îc hái th−êng ng¹i ngïng thæ lé hÕt t©m t− nguyÖn väng cña m×nh, nhÊt lµ khi ®èi diÖn víi ng−êi l¹ vµ l¹i cã mÆt c¸c c¸n bé ®Þa ph−¬ng ®i cïng. Chóng t«i lÊy vÝ dô tõ chÞ Lª ThÞ Thi, 26 tuæi (ë t¹i th«n 2, x· B¾c S¬n). MÆc dï cßn rÊt trÎ, nh−ng c¶ bèn lÇn sinh con chÞ ®Òu kh«ng sinh ë nhµ xu, trong nhµ hoÆc ë tr¹m x¸ mµ l¹i ë ngay trong v−ên nhµ, bªn c¹nh bôi tre lín. TÊt c¶ còng ®Òu tù tay chÞ lo liÖu hÕt mäi chuyÖn. Ba ®øa ®Çu chÞ tù c¾t rèn b»ng dao tre (lilµ), n¬i sinh cã tr¶i líp ¸o cò. §øa thø t− chÞ c¾t rèn b»ng l−ìi lam vµ bªn d−íi kh«ng kÞp chuÈn bÞ g× c¶, khi sinh ra ®øa trÎ n»m trªn ®Êt, xong chÞ trë vµo nhµ lÊy ¸o ra bäc cho con mang vµo lau röa. GÇn ®©y nhÊt, ®øa trÎ bÞ báng nÆng do nåi c¬m s«i khi ch¬i gÇn bÕp löa nhµ sµn vµ c¸ch ch÷a ch¹y cho nã kh«ng g× kh¸c h¬n ngoµi ma thuËt ch÷a bÖnh cña céng ®ång téc ng−êi, do bµ K¨n LiÔu (46 tuæi, th«n 2) thùc hiÖn. Do t©m lý e dÌ, sî sÖt cña ng−êi phô n÷ Pacoh ng¹i sinh con tr−íc mÆt nh÷ng ng−êi kh¸c vµ c¶ t©m lý bè mÑ chång còng kh«ng thÝch ®iÒu Êy, nhiÒu ý kiÕn ®−îc hái l¹i cho r»ng hä vÉn thÝch sinh con ë nhµ h¬n vµ chØ nh÷ng tr−êng hîp lo l¾ng ®Î khã, míi sím 9 Tuy hiÖn nay kh«ng cßn tån t¹i, nh−ng chóng ta cÇn nhí r»ng, viÖc ng−êi mÑ chÕt trong lóc vµ sau khi sinh, luËt tôc cña téc ng−êi ®· quy ®Þnh lu«n c¶ viÖc ch«n theo ng−êi mÑ ®øa trÎ s¬ sinh, bëi hä quan niÖm nguån sèng duy nhÊt truyÒn cho ®øa trÎ lµ ng−êi mÑ, khi ng−êi mÑ chÕt ®i, nguån sèng cña nã ®· bÞ c¾t ®øt, nÕu ®Ó nã tån t¹i nã sÏ kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn toµn diÖn hoÆc sÏ chÕt. Bªn c¹nh ®ã, céng ®ång téc ng−êi còng quan niÖm, ®øa trÎ ®ã ngay tõ khi sinh ra ®· lµm h¹i mÑ nã, nã ®· lµ kh«ng tèt nªn khi ®Ó nã sèng, nã sÏ lµm h¹i c¶ céng ®ång. DÉu r»ng kh«ng hÒ biÕt ®Õn nh÷ng t¸c h¹i cña viÖc tù sinh në, nh−ng nh÷ng quy ®Þnh nghiÖt ng· cña luËt tôc ®· c−íp ®i kh«ng biÕt bao nhiªu m¹ng sèng cña con ng−êi. §iÒu nµy rÊt phæ biÕn ë c¸c téc ng−êi c− tró däc Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn vµ trong c¸c cuéc diÒn d·, chóng t«i ®· kh«ng Ýt lÇn gÆp nh÷ng ng−êi ®· lµ chøng nh©n cña nh÷ng cæ tôc nµy (Xem thªm: TrÇn §×nh H»ng: C¸i chÕt trong quan niÖm cña ng−êi Arem, Tl®d), TrÇn §×nh H»ng: T¹i sao ng−êi Makoong ch«n lu«n con khi mÑ chÕt. T¹p chÝ KiÕn thøc Ngµy nay, sè ra ngµy 21/6/2003)... 8 chuyÓn ®Õn tr¹m x¸ hoÆc bÖnh viÖn. ChØ cã nh÷ng tr−êng hîp bÊt kh¶ kh¸ng, ng−êi d©n míi ®−a s¶n phô ®Õn, trong khi ®ã n¬i ®©y l¹i gÆp qu¸ nhiÒu khã kh¨n vÒ nh©n lùc, thiÕt bÞ nªn mäi chuyÖn ®Òu ®· trë nªn qu¸ trÔ. HiÖu qu¶ ch÷a trÞ trong tr−êng hîp nµy th−êng h¹n chÕ, lµm gi¶m niÒm tin vÒ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt cña y tÕ hiÖn ®¹i. ThËt ®¸ng mõng lµ tõ tr−íc ®Õn nay, tr¹m x¸ x· B¾c S¬n ch−a tõng gÆp ph¶i mét tr−êng hîp rñi ro nµo10. Còng cã sè Ýt tr−êng hîp, nh− chÞ Lª ThÞ Ngäc (25 tuæi, th«n 2) muèn sinh con ë nhµ, nh−ng sau ®ã ph¶i chuyÓn ®Õn tr¹m x¸ do bÞ ngÊt xØu tõ nh÷ng c¬n ®au ®Çu tiªn. HiÖn nay, chÞ ®ang cã thai ch¸u thø hai vµ ®· thay ®æi h½n c¸ch nghÜ “m×nh sÏ ®Õn tr¹m y tÕ chê sinh con”. ChÞ K¨n HÝa (25 tuæi, th«n 2) cã 03 con, tÊt c¶ ®Òu sinh ë trong nhµ. LÇn sinh ®Çu tiªn chÞ mang thai ®«i, ë ch¸i sau nhµ sinh ®−îc ch¸u trai ®Çu tiªn, ®Õn ®øa trÎ kÕ tiÕp, chÞ bÞ kiÖt søc, y t¸ x· buéc ph¶i chuyÓn ®Õn tr¹m x¸, ë ®©y, chÞ sinh tiÕp ch¸u g¸i thø hai. Sau ba ngµy trë vÒ l¹i nhµ. Toµn bé l−îng s÷a cña chÞ dµnh cho ch¸u g¸i thø hai, bëi ®øa con trai ®Çu kh«ng chÞu bó s÷a mÑ, bµ néi cña ch¸u ph¶i dïng n−íc ch¸o trén víi mét Ýt ®−êng bãn cho ¨n. §Õn nay, ®øa trÎ nµy vÉn sèng kháe m¹nh trong khi em g¸i cña nã mÊt tõ khi ®−îc 4 - 5 th¸ng tuæi. T¸m th¸ng sau, chÞ cã thai ®øa thø 3, ®øa trÎ nµy l¹i sinh ë nhµ víi sù gióp ®ì cña chång vµ mÑ chång, 7 - 8 th¸ng sau chÞ l¹i cã thai ®øa thø 4 vµ còng l¹i sinh con ë nhµ. Theo chóng t«i, vÊn ®Ò nµy ph¶i ®−îc tËp trung tuyªn truyÒn, vËn ®éng trong c«ng t¸c b¶o vÖ søc kháe sinh s¶n cho bµ mÑ - trÎ em. Sau khi sinh xong, viÖc dïng nh÷ng lo¹i l¸, cñ c©y rõng kh¸c nhau ®Ó h¬ m×nh cña ng−êi phô n÷ Pacoh còng kh¸ lµ ®¬n gi¶n, hä lÊy l¸ arabon, atu«n... bá vµo bÕp löa cho ch¸y vµ bèc khãi mï mÞt, sau ®ã ®øng d¹ng ch©n trªn bÕp löa høng lÊy luång khãi bay lªn. Nh÷ng lo¹i l¸ nµy cã t¸c dông cÇm m¸u cho s¶n phô sau khi sinh vµ còng gióp ng−êi phô n÷ lÊy l¹i ®−îc søc lùc. §Ó lo¹i h¼n l−îng m¸u bÈn cßn l¹i trong c¬ thÓ sau khi sinh, ng−êi Pacoh dïng v¶y trót ®èt ch¸y hay cñ tuping nÊu lÊy n−íc uèng..., hay khi bÞ sãt nhau - t×nh tr¹ng phæ biÕn ë ng−êi phô n÷ Pacoh, ng−êi ta dïng cñ klau tup×ng ®Ó ¨n hoÆc nÊu n−íc uèng. Trong tr−êng hîp bÞ ra m¸u qu¸ nhiÒu, ng−êi thæi bïa chó còng ®−îc mêi ®Õn ®Ó lµm ma thuËt cho cÇm m¸u. Trong tr−êng hîp con nhá bÞ nãng sèt, ng−êi ta th−êng ®¾p l¸ ®u ®ñ, ng·i cøu (KÉn chiÕt), c©y xÊu hæ... Sau khi sinh con, viÖc t¸i “sinh ho¹t vî chång” qu¸ ng¾n, t©m lý ng−êi phô n÷ Pacoh thªm mét lÇn n÷a ®øng tr−íc nh÷ng thö th¸ch cña h«n nh©n, khi c¬ thÓ ch−a thùc sù b×nh phôc trë l¹i. RÊt nhiÒu tr−êng hîp, khi ®−îc hái vÒ vÊn ®Ò nµy th−êng e ng¹i, tr¸nh tr¶ lêi, tuy nhiªn, mét sè ý kiÕn còng cho biÕt lµ sau khi sinh, nÕu nh− kh«ng lµm chuyÖn Êy víi chång th× chång m×nh sÏ nghÜ m×nh kh«ng thiÖt bông víi chång. Trong nhiÒu tr−êng hîp, kho¶ng thêi gian trë l¹i chuyÖn gèi ch¨n ®ã chØ tõ 3 - 4 ngµy sau khi sinh mµ th«i11. Tæng hîp kÕt qu¶ ®iÒu tra kh¶o s¸t vÒ thêi gian biÓu cña ng−êi phô n÷ Pacoh sau khi sinh, chóng t«i nhËn thÊy r»ng, qu¶ thËt vÉn kh«ng cã sù kh¸c biÖt lín so víi thêi kú mang thai: 10 Theo sè liÖu cña Tr¹m y tÕ x· th× n¨m 2001 cã mét tr−êng hîp s¶n phô bÞ b¨ng huyÕt nh−ng c¸n bé y tÕ x· ®· kÞp thêi cÊp cøu lªn bÖnh viÖn huyÖn, mÑ trßn con vu«ng. 11 Ngoµi viÖc lao ®éng nÆng nhäc, kho¶ng c¸ch lÆp l¹i chuyÖn sinh ho¹t vî chång qu¸ ng¾n còng cã thÓ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y nªn viÖc sÈy thai vµ chøng sinh non vÒ sau. ChÞ Lª ThÞ NhØ (20 tuæi, th«n 1, x· B¾c S¬n) cø sau 1 - 2 th¸ng l¹i liªn tiÕp bÞ x¶y thai. TÊt nhiªn, víi nghi thøc cæ truyÒn, chÞ cïng víi chång ph¶i s¾m söa mét lÔ cóng, ma. GÇn ®©y, chÞ mang thai ®−îc ch¸u thø 3, nh−ng l¹i bÞ sinh non lóc 6 th¸ng tuæi. Rót kinh nghiÖm tõ nh÷ng lÇn tr−íc, chÞ nghØ d−ìng ®Õn 1 th¸ng sau míi trë l¹i víi nh÷ng c«ng viÖc th−êng nhËt, bÐ g¸i nµy hiÖn 8 th¸ng tuæi vµ còng kh¸ kháe m¹nh. 9 BiÓu II12: LÞch lao ®éng trong ngµy cña ng−êi phô n÷ Pacoh trong thêi gian nghỉ sinh con Thêi gian C«ng viÖc Ghi chó 6h Thøc dËy, vÖ sinh th©n thÓ. Trong nhµ xu hoÆc ch¸i sau nhµ. 7h - 9h Cho con bó, ch¨m sãc cho con - 9h - 10h GiÆt giò, ph¬i phãng vËt dông ¸o quÇn GiÆt ë suèi 10h - 12h NÊu n−íc uèng, vÖ sinh cho con, cho con bó... Trong nhµ xu hoÆc ch¸i sau nhµ. 12h ¡n c¬m do chång, mÑ chång mang ®Õn. - 13h - 18h Cho con bó, ch¨m sãc cho con - 18h ¡n c¬m do chång, mÑ chång mang ®Õn. - 19h - 20h Cho con bó, ngñ. - ChØ sau mét kho¶ng thêi gian ng¾n (tõ 1 - 2 ngµy, 5 - 7 ngµy, hoÆc 10 ngµy ®Õn 1 th¸ng, hoµn toµn tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn gia ®×nh), lÞch lµm viÖc cña ng−êi phô n÷ Pacoh l¹i ®−îc trë l¹i b×nh th−êng nh− biÓu III: BiÓu III: LÞch lao ®éng trong ngµy cña ng−êi phô n÷ Pacoh sau khi sinh con Thêi gian C«ng viÖc Ghi chó 4h - 6h Thøc dËy, nÊu c¬m, chuÈn bÞ dông cô ®i rÉy, cho con bó. 7h - 9h Lµm rÉy, ruéng, trë vÒ nhµ cho con bó... Trë vÒ nhµ cho con bó nÕu rÉy gÇn nhµ. Trong tr−êng hîp mang con ®i rÉy th× nghØ ng¬i cho con bó, xong l¹i ®Æt con vµo gïi, ®Ó d−íi bãng c©y. 9h - 11h Trë l¹i lµm rÉy. 11h - 12h NghØ, ¨n lÇn 1. 12h - 16h Lµm rÉy, lÊy cñi, lµm v−ên, ruéng... 16h - 18h Gïi cñi, vËt phÈm thu h¸i vÒ nhµ, cho con bó, nÊu ¨n, nu«i lîn, gµ, ngang... 18h ¡n lÇn 2. 19h - 20h Cho con bó, ngñ. Ng−êi phô n÷ Pacoh, trong qu¸ tr×nh mang thai - sinh con, tuy ®−îc bæ sung b»ng nh÷ng ph−¬ng thuèc d©n gian cæ truyÒn, nh−ng víi nguån dinh d−ìng h¹n chÕ, lÞch lao ®éng nÆng nhäc tiÕp tôc thùc hiÖn vµ thêi gian sinh ho¹t vî chång sau khi sinh, lÆp l¹i víi kho¶ng thêi gian qu¸ ng¾n..., th× tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®· ®Èy ng−êi phô n÷ ®Õn t×nh tr¹ng søc lùc bÞ v¾t kiÖt dÇn cø sau mçi lÇn sinh në. Do vËy, chóng ta th−êng b¾t gÆp ë céng ®ång ng−êi Pacoh B¾c S¬n h×nh ¶nh cña nh÷ng ng−êi phô n÷ nhiÒu con, lu«n giµ ®i tr−íc tuæi víi th©n thÓ gÇy yÕu. 12 BiÓu sè II: thêi gian ¸p dông c«ng viÖc trong biÓu II chØ diÔn ra rÊt ng¾n, cã thÓ lµ 1 - 2 ngµy ®èi víi nh÷ng ng−êi phô n÷ kh«ng nghØ sinh con, 1 tuÇn - 1 th¸ng ®èi víi nh÷ng ng−êi cã nghØ d−ìng, nh−ng sau kho¶ng thêi gian nµy, tÊt c¶ ®Òu lÆp l¹i nh− cò. 10 II. Nu«i con, cho bó vµ nh÷ng c¸ch thøc ch÷a bÖnh theo lèi cæ truyÒn: II.1. Nu«i con, cho con bó: Sau nh÷ng khã kh¨n cña viÖc mang thai vµ sinh con, viÖc nu«i d¹y trÎ còng lµ mét th¸ch thøc kh«ng nhá ®èi víi ng−êi mÑ bëi trong ®iÒu kiÖn, ®êi sèng vËt chÊt cña hä cßn nhiÒu khã kh¨n, c¬ së h¹ tÇng h¹n chÕ vµ ®Æc biÖt lµ sù chi phèi m¹nh mÏ cña nh÷ng cÊm kþ ®Õn nghiÖt ng· cña luËt tôc. Theo ph−¬ng ph¸p cæ truyÒn ®−îc tr·i nghiÖm qua nhiÒu thÕ hÖ, ®øa trÎ ngay tõ lóc sinh ra ®· g¸nh chÞu c¸i l¹nh buèt gi¸ cña nói rõng, c¬ thÓ chóng buéc ph¶i cã nh÷ng ph¶n x¹ tËp nhiÔm, thÝch øng tøc thêi ®Ó tån t¹i. Tæng hîp ý kiÕn ®iÒu tra cho thÊy hiÖn nay, sau khi sinh song, ®øa trÎ th−êng ®−îc t¾m b»ng n−íc Êm. Tuy nhiªn, còng theo lêi kÓ cña c¸c bµ mÑ cao tuæi th× tr−íc ®©y, thiªn nhiªn nói rõng n¬i c− tró ®· cung cÊp cho bµ mÑ hµng lo¹t nh÷ng lo¹i l¸, cñ, rÔ... dïng nÊu n−íc t¾m cho trÎ s¬ sinh, cã t¸c dông ng¨n chÆn sù nhiÔm trïng cña viÖc buéc, c¾t d©y rèn b»ng ®ooi, lilµ, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho trÎ khi lµn da ®ang cßn máng yÕu... ViÖc r¬i rít, thiÕu quan t©m ®Õn vèn tri thøc b¶n ®Þa ë nh÷ng bµ mÑ trÎ hiÖn nay, cïng víi viÖc kiÕn thøc y tÕ hiÖn ®¹i ch−a thùc sù c¾m rÔ s©u, ®· vµ ®ang lµ mét vÊn ®Ò quan träng cÇn l−u t©m. BÇu vó mÑ lµ nguån sèng duy nhÊt cho bÐ, c¶ trong ý nghÜa dinh d−ìng còng nh− tÝn ng−ìng t©m linh. Cho nªn, c¸c bµ mÑ Pacoh ®Òu cho con bó nh÷ng giät s÷a ®Çu tiªn ngay sau khi sinh në vµ thêi gian bó s÷a mÑ kÐo dµi cho ®Õn khi ng−êi mÑ cã thai ®øa trÎ kÕ tiÕp hoÆc tù chóng ®· lín, ®ñ søc tù ¨n uèng mµ kh«ng cã nhu cÇu bó s÷a mÑ n÷a13. §Õn giai ®o¹n ¨n/bó dÆm, c¸c bµ mÑ, nhÊt lµ c¸c bµ mÑ trÎ ®· tõng b−íc hiÓu ®−îc gi¸ trÞ cña c¸c s¶n phÈm s÷a bét, bét dinh d−ìng..., nh−ng víi ®êi sèng hiÖn t¹i, thËt hiÕm gia ®×nh cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó mua. 96% sè ng−êi tham gia pháng vÊn nhãm ®Òu nãi r»ng hä vÉn biÕt nh− vËy, nh−ng kh«ng thÓ mua cho con v× kh«ng cã tiÒn. Th«ng th−êng, víi mét ®øa trÎ téc ng−êi Pacoh, tïy thuéc vµo viÖc khu rÉy hay ruéng n−íc cña ng−êi mÑ canh t¸c gÇn hay xa nhµ mµ mçi ngµy chóng ®−îc bó s÷a nhiÒu hay Ýt lÇn (tõ 2 - 7 lÇn) dùa theo c«ng viÖc vµ thêi gian nghØ ng¬i cña bµ mÑ, c¸c biÓu hiÖn ®ãi vµ kh¸t cña trÎ hoÆc cø mçi lÇn trÎ khãc. Ngoµi ra, vÊn ®Ò thêi gian b¾t ®Çu ®Ó trÎ cã thÓ ¨n dÆm còng khã ®−îc tÝnh ®Õn mét c¸ch cô thÓ mµ hoµn toµn tuú thuéc vµo biÓu hiÖn cña trÎ. NhiÒu ý kiÕn kh«ng thèng nhÊt ë vÊn ®Ò nµy, bëi cã nh÷ng ®øa trÎ trong khi bó s÷a mÑ vÉn ®−îc cho ¨n dÆm thªm kÓ tõ kho¶ng 3 th¸ng tuæi cho ®Õn 1 n¨m tuæi; hoÆc bÞ c¾t s÷a do ng−êi mÑ mang thai lÇn kÕ tiÕp tõ 4 th¸ng tuæi cho ®Õn 2 n¨m tuæi. Khi Êy, ®øa trÎ sÏ ®−îc bæ sung nh÷ng lo¹i thøc ¨n thay thÕ s÷a mÑ nh−: n−íc ch¸o trén víi mét Ýt ®−êng, ch¸o g¹o, c¬m (kh«ng nghiÒn n¸t), s¾n, n−íc mÝa v¾t, s÷a bét, bét dinh d−ìng... 13 Trong nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y, gi¸ trÞ dinh d−ìng cña nh÷ng giät s÷a ®Çu tiªn ë ng−êi mÑ sau khi võa sinh con ®· ®−îc x¸c ®Þnh. Nã rÊt cÇn thiÕt cho trÎ s¬ sinh khi bó nh÷ng giät s÷a ®Çu tiªn. Kh¸c víi quan niÖm cña téc ng−êi chñ thÓ Tµ ¤i r»ng khi sinh xong, ng−êi mÑ chØ ®−îc lau röa cho con hay mang con ra suèi t¾m vµ sau mét ngµy míi ®−îc cho con bó nh÷ng giät s÷a ®Çu tiªn. 11 Khi ng−êi mÑ Pacoh Ýt s÷a, hä sÏ ¨n tr¸i ®u ®ñ (kulay pµ hum) ®ang cßn xanh mang nÊu chÝn, l¸ c©y (al¸ pµ hum), th©n c©y (pl−ng pµ hum), còng cã t¸c dông t−¬ng tù. Ngoµi t¸c dông cña c©y pµ hum, b¾p chuèi (a pon pª) còng lµ lo¹i thøc ¨n mang l¹i nhiÒu s÷a cho ng−êi mÑ. §øa trÎ Pacoh sinh ra vµ ®−îc nu«i d−ìng trong ®iÒu kiÖn thiÕu thèn vÒ vËt chÊt, nguån d−ìng chÊt duy nhÊt dµnh cho chóng lµ s÷a mÑ vµ khi b¾t ®Çu ¨n ®−îc, chóng còng ®−îc xem gièng nh− nh÷ng c¸ nh©n kh¸c, còng ¨n c¬m, s¾n, ng«, ®Ëu, chuèi, mÝa... víi gia ®×nh. Kh¸c víi tr−íc ®©y, khi ®øa trÎ bÞ ®au èm, h×nh thøc duy nhÊt ch÷a bÖnh cho nã lµ ma thuËt14. Khi Êy, cha cña chóng hoÆc ng−êi tr−ëng ®ung (th−êng lµ «ng néi) sÏ mang vËt thê b¶n mÖnh cña ®øa trÎ (th−êng lµ c¸i chÐn hoÆc tÊm ¸o may b»ng zÌng ®Ó trong chiÕc r−¬ng gi÷a nhµ) ra cóng gäi hån cña nã vÒ. HiÖn nay, h×nh thøc nµy tuy vÉn cßn sau khi mang ®øa trÎ ®Õn tr¹m x¸ (100% ý kiÕn), nÕu ®øa trÎ kh«ng khái bÖnh, gia ®×nh míi tù cóng hoÆc mêi thÇy cóng ®Õn nhµ lµm lÔ. II.2. Nh÷ng c¸ch thøc ch÷a bÖnh theo lèi cæ truyÒn: Nh− chóng t«i ®· ®Ò cËp, sù sèng cña ®øa trÎ nãi riªng vµ con ng−êi nãi chung hoµn toµn phô thuéc vµo tù nhiªn. ChÝnh v× vËy, viÖc nu«i nÊng hay c¸ch thøc ch÷a bÖnh cho trÎ khi ®au èm - ngoµi viÖc ®−a trÎ ®Õn tr¹m x¸ vµ nhËn thuèc cÊp ph¸t, ®a phÇn cßn l¹i vÉn ch¹y ch÷a theo nh÷ng c¸ch thøc cæ truyÒn. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra, chóng t«i ®· thèng kª ®−îc mét sè tr−êng hîp ch÷a bÖnh phæ biÕn trong d©n gian. §iÒu nµy sÏ rÊt cã ý nghÜa trong nh÷ng vÊn ®Ò chóng t«i tõng ®Ò cËp, khi nh÷ng kiÕn thøc vÒ y häc hiÖn ®¹i ch−a thùc sù b¸m rÔ v÷ng ch¾c trong ®êi sèng ®ång bµo, viÖc chuyªn s©u t×m hiÓu nh÷ng ph−¬ng thuèc ch÷a bÖnh cæ truyÒn, nhËn thøc 14 Ng−êi Pacoh quan niÖm cuéc sèng con ng−êi ®−îc hîp nhÊt bëi hån vµ x¸c, lóc linh hån vµ thÓ x¸c hîp nhÊt, con ng−êi sÏ sinh sèng b×nh th−êng, khi con ng−êi ngñ lµ lóc linh hån t¸ch khái thÓ x¸c vµ ®i lang thang. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n tiªn khëi cña tôc vÏ mÆt - x¨m m×nh ë c¸c téc ng−êi thiÓu sè, ®Ó khi trë vÒ linh hån biÕt ®©u lµ x¸c cña m×nh. Khi con ng−êi ®au èm lµ lóc con ng−êi ®ang ngñ, linh hån ®i l¹c kh«ng t×m ®−îc thÓ x¸c ®Ó trë vÒ hoÆc khi linh hån bá ®i - con ng−êi sÏ chÕt. NÊm - nguån ®¹m hiÕm hoi trong ®êi sèng téc ng−êi ¶nh: Hoµng B¶o 12 thËt ®Çy ®ñ c«ng hiÖu còng nh− t¸c h¹i, sÏ gióp chóng ta cã ®−îc kÕ ho¹ch sö dông hîp lý trong nhiÒu tr−êng hîp kh¸c nhau15. III. Gi¸o dôc con c¸i: Gi¸o dôc trÎ em lµ mét trong nh÷ng m¶ng vÊn ®Ò chóng t«i gÆp ph¶i rÊt nhiÒu khã kh¨n khi tiÕp cËn. Bëi tÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn tr¶ lêi ®Òu cho chóng t«i sù h×nh dung vÒ cuéc sèng rÊt tù nhiªn, khi mµ ng−êi lín trong nhµ ®Òu v−íng bËn viÖc s¶n xuÊt, ®Ó mÆc cho trÎ tù do ph¸t triÓn vµ b»ng sù quan s¸t cña m×nh, chóng t«i còng phÇn nµo c¶m nhËn ®−îc ®iÒu ®ã. §øa trÎ tõ khi døt nguån s÷a mÑ, biÕt nãi, biÕt ®i råi biÕt ch¹y, ®©y cã thÓ xem lµ giai ®o¹n cùc kú quan träng trong viÖc ®Þnh h−íng, gi¸o dôc nh©n c¸ch cho trÎ. Sù b¶o ban, can thiÖp vµo mçi mét hµnh ®éng cña chóng tõ bè, mÑ, «ng, bµ vµ nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh sÏ gióp trÎ lo¹i bá nh÷ng thãi quen xÊu trong thêi kú nhËn thøc thÕ giíi xung quanh víi líp b¹n cïng trang løa. TÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn ®iÒu tra ®Òu thèng nhÊt cho r»ng, con m×nh ®−îc gi¸o dôc c¸ch vÖ sinh r¨ng miÖng vµo mçi s¸ng, nh−ng trªn thùc tÕ, con sè nµy ch−a h½n ®· thùc sù chÝnh x¸c. Lµm thÕ nµo khi mçi s¸ng trÎ ®Òu ®−îc lµm vÖ sinh r¨ng miÖng, khi trong nhµ, tÊt c¶ «ng, bµ, bè, mÑ vµ c¸c anh chÞ cña chóng chØ cã mçi mét hoÆc hai chiÕc bµn ch¶i ®¸nh r¨ng ? ViÖc h×nh thµnh thãi quen röa tay tr−íc khi ¨n, t¾m röa, giÆt giò th−êng xuyªn mçi ngµy... ë trÎ nhá còng ch−a thùc sù ®i vµo nÒ nÕp. Còng t−¬ng tù nh− thÕ, viÖc mang trÎ s¬ sinh ®i rÉy cïng víi ng−êi lín lµ h×nh ¶nh th−êng gÆp ë ®©y, vµ ®ã còng lµ h×nh ¶nh khëi nguyªn cho bµi h¸t Ru Akay (ru con) mµ chóng ta th−êng nghe khi ®i ngang qua c¸c khu n−¬ng rÉy cña ®ång bµo. §øa trÎ khi Êy sÏ ®−îc mÑ ®Þu trªn l−ng hay tr−íc ngùc, cïng mÑ ®i rÉy dÉu trêi n¾ng hay m−a. NhÞp ®Ëp tr¸i tim hay h¬i thë cña chóng hßa quyÖn cïng víi mÑ trong cuéc sèng lao ®éng vÊt v¶. Lêi h¸t ru cña mÑ cïng víi nhÞp cói gËp ng−êi lªn xuèng trong c¸c kh©u lao t¸c chÝnh lµ c¸ch thøc ru con ngñ truyÒn thèng cña ®ång bµo. Trong tiÕt trêi gi¸ l¹nh, ®øa trÎ trªn l−ng ®−îc s−ëi Êm b»ng chÝnh h¬i Êm cña ng−êi mÑ... Vµ cø nh− vËy, c¶ mét qu¸ tr×nh ®−îc mÑ ®Þu sau l−ng, ®øa trÎ dÇn cã ®−îc sù quan s¸t vµ tËp quen víi cuéc sèng lao ®éng ngay tõ tÊm bÐ. Ban ngµy lªn n−¬ng rÉy cïng ng−êi lín, ban ®ªm vÒ nhµ ®èt löa qu©y quÇn bªn bÕp, nh÷ng buæi sinh ho¹t tËp thÓ..., ®ã cã thÓ coi lµ m«i tr−êng c¬ b¶n, thuËn lîi nhÊt cho qu¸ tr×nh gi¸o dôc con c¸i cña céng ®ång Pacoh, n¬i trao truyÒn di s¶n v¨n ho¸ v¨n nghÖ d©n gian, cô thÓ lµ nh÷ng bµi h¸t, lêi ru, nh÷ng c©u chuyÖn kÓ. Chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn nh÷ng lêi ru Ru Akay (ru con) víi Bi · âh (ngñ ngon), cÇu chóc søc khoÎ, c©u chuyÖn Vî chång ©nn vµ Ki NÜr, KÉn t÷ vµ Nang Tµ Ngùc (chµng må c«i vµ c« g¸i Ýt nãi), Klang Kliªng (hai anh em må c«i), K· XÌng Vâ XÌng (t−¬ng tù nh− chuyÖn Th¹ch Sanh) v.v... Tuy nhiªn, thùc tÕ kh¶o s¸t cho thÊy r»ng, xu h−íng phæ biÕn hiÖn nay lµ di s¶n v¨n ho¸ v¨n nghÖ d©n gian ®ã, hÇu hÕt chØ ®−îc thùc hµnh ë líp ng−êi cao niªn vµ cã dÊu hiÖu nh¹t dÇn ë líp trÎ. KÕt qu¶ 15 Khi trÎ bÞ suy dinh d−ìng, cßi cäc, chËm lín, biÕng ¨n, chËm biÕt ®i...: dÔ ®−îc nhËn biÕt khi ng−êi mÑ so s¸nh con m×nh víi nh÷ng ®øa trÎ kh¸c cïng trang løa. Khi Êy, ng−êi mÑ sÏ dïng l¸ arboong hay l¸ tu riªng nÊu n−íc cho uèng. Víi c¸c bµ mÑ ng−êi Pacoh, ®©y lµ c¸c lo¹i th¶o d−îc lu«n ®−îc ph¬i kh«, cÊt gi÷ trong nhµ ®Ó sö dông th−êng xuyªn, l©u dµi. - TrÎ bÞ ®au bông: cã nhiÒu c¸ch ch÷a bÖnh ®au bông, trong tr−êng hîp nhÑ, th× dïng rÔ c©y ®u ®ñ (rÑn pµ hum) nÊu n−íc uèng; n−íc l¸ æi (triªng) còng cã t¸c dông t−¬ng tù. - Trong tr−êng hîp nÆng h¬n, ®ång bµo dïng vá c©y arngo¸t (lo¹i c©y cã th©n gç to) cã vÞ rÊt ®¾ng, bá vµo nåi nÊu lÊy n−íc, sau ®ã c« ®Æc l¹i cßn kho¶ng mét b¸t nhá cho uèng. - TrÎ bÞ tiªu ch¶y: dïng l¸ c©y cäng s¶n (?) nÊu n−íc cho uèng. C¸ch dïng nµy còng ¸p dông cho c¶ ng−êi lín, kh«ng ph©n biÖt... 13 pháng vÊn nhãm ®−a ra con sè lµ chØ cã kho¶ng h¬n 20% c¸c bµ mÑ trÎ d−íi 30 tuæi biÕt hß ru con, kÓ nh÷ng c©u chuyÖn cæ tÝch Pacoh vµ thay thÕ vµo ®ã lµ nh÷ng b¶n nh¹c trÎ t©n thêi, chñ yÕu tËp trung vµo chñ ®Ò t×nh yªu. Mét khi c¸i cò ch−a thùc sù rêi xa, trong khi c¸i míi l¹i ch−a b¸m rÔ mét c¸ch cô thÓ, râ nÐt, th× trong vÊn ®Ò nµy, ng−êi mÑ trÎ Pacoh còng ch−a x¸c lËp ®−îc mét quan niÖm râ rµng vÒ vÊn ®Ò nu«i d¹y con c¸i. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng, nghe nh×n hiÖn ®¹i theo ®iÒu kiÖn v¨n minh vËt chÊt thuÇn tuý t−¬ng tù ng−êi ViÖt vïng ®ång b»ng, trong mét sè tr−êng hîp ch−a thÓ lµ nh÷ng th«ng tin hiÖu qu¶ ®èi víi thùc tÕ ®êi sèng ®ång bµo h«m nay diÔn ra. Ng−êi ta nh− c¶m thÊy bÞ thua thiÖt víi nh÷ng g× hä cã ®−îc tõ truyÒn thèng vµ b¾t ®Çu ch¹y theo nh÷ng tiªu chÝ míi, ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh ¶nh h−ëng víi bªn ngoµi. YÕu tè míi ¶nh h−ëng vµ ®Þnh h×nh hoµn toµn tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh gia ®×nh. VÝ dô trong vÊn ®Ò mang thai, nh÷ng kiªng c÷ theo lèi cæ truyÒn vÉn ®−îc duy tr× theo h−íng tû lÖ thuËn víi ¸p lùc tõ phÝa gia ®×nh, còng nh− tõ nh÷ng ng−êi xung quanh. Cô thÓ lµ cho ®Õn hiÖn nay, sè liÖu thu ®−îc qua c¸c ch−¬ng tr×nh y tÕ céng ®ång th«n b¶n còng nãi lªn rÊt râ ®iÒu ®ã: trong sè 143 bµ mÑ trong ®é tuæi sinh ®Î th× trong ®ît kh¸m ®Çu th¸ng 3/2003, chØ cã 68 tr−êng hîp ®Õn kh¸m bÖnh phô khoa, 8 ca sö dông viªn uèng vµ tiªm thuèc tr¸nh thai, 02 tr−êng hîp ng−êi chång sö dông bao cao su...16. IV. Thay lêi kÕt: 1. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò trªn, chóng ta cã thÓ thÊy r»ng cuéc sèng cña ng−êi d©n - kÓ c¶ ng−êi phô n÷ Pacoh trong thêi kú mang thai hoÆc cho con bó - cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, h¹n hÑp, ®Ëm chÊt tù nhiªn. C¸c kh¸i niÖm nghØ d−ìng theo c¸ch hiÓu th«ng th−êng, xem ra vÉn cßn rÊt xa l¹, bëi thêi gian biÓu cña hä trong thêi kú thai s¶n vÉn kh«ng cã sù kh¸c biÖt lín so víi ®êi sèng th−êng ngµy. Ng−êi ta hÇu nh− vÉn lµm viÖc ®Òu ®Æn cho tíi tËn lóc sinh, cßn thêi gian nghØ thai s¶n dao ®éng tõ 2 ®Õn 30 ngµy tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn gia ®×nh víi nhiÒu ®iÒu kiªng c÷, mét sè ®iÓm ®Æc biÖt trong chÕ ®é ¨n uèng... Nh÷ng th«ng sè ®ã, hiÖn nay ®ang ngµy cµng ®−îc c¶i thiÖn nhê vµo c¸c ch−¬ng tr×nh y tÕ, ph¸t triÓn n«ng th«n... Còng chÝnh nhê sèng phô thuéc vµo tù nhiªn kh¾c nghÞªt, ®êi sèng lao ®éng vÊt v¶ mµ ngoµi nh÷ng hËu qu¶ th«ng th−êng, mÆt tÝch cùc ë ®©y lµ nã còng t¹o cho ng−êi mÑ còng nh− trÎ s¬ sinh mét kh¶ n¨ng thÝch øng, sinh tån víi m«i tr−êng sèng cao ®é. H¬n n÷a, di s¶n y häc cæ truyÒn, nhÊt lµ trªn lÜnh vùc th¶o d−îc, cÇn ®−îc ®Çu t− nghiªn cøu s©u trªn c¬ së nh÷ng luËn cø khoa häc x¸c ®¸ng míi cã thÓ ®−a ra kiÕn nghÞ thÝch hîp. Trong vÊn ®Ò gia ®×nh vµ phô n÷, nhiÒu yÕu tè nh©n b¶n s©u s¾c cÇn ®−îc l−u ý nh− luËt tôc cÊm ngÆt chuyÖn ph¸ thai, ly h«n... XuÊt ph¸t tõ vÊn ®Ò then chèt nµy, cã thÓ thÊy r»ng c¸c ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng cÇn cã néi dung, ph−¬ng thøc chuyÓn t¶i phï hîp míi hy väng mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc. 2. NÕu ®Æt trong diÔn tr×nh lÞch sö ph¸t triÓn, th× céng ®ång Pacoh hiÖn ®ang ë mét x· héi n«ng nghiÖp ho¶ canh l¹c hËu, th« s¬, chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña nÒn kinh tÕ tù nhiªn, t−íc ®o¹t, víi nhiÒu phong tôc tËp qu¸n ®Æc tr−ng liªn quan, víi sù biÓu ®¹t chñ yÕu b»ng ng«n ng÷ cô thÓ (kh«ng quen lèi t− duy trõu t−îng). C¸c h×nh th¸i kinh tÕ s¶n xuÊt míi hiÖn cã nh− lóa n−íc, ch¨n nu«i..., chØ võa xuÊt hiÖn gÇn ®©y cïng sù cã mÆt cña hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò hÖ luþ. Cho nªn, trong c¸ch ®Æt vÊn ®Ò cña c¸c ch−¬ng tr×nh dù ¸n, chóng ta buéc ph¶i ®Æt trong bèi c¶nh cña mét x· héi n«ng nghiÖp ho¶ canh s¬ khai ®Ó tõ 16 Sè liÖu tõ UBND x· B¾c S¬n, th¸ng 3/2003. 14 ®ã, cã nh÷ng h−íng ®i phï hîp, tõng b−íc tõng b−íc mét c¸ch cô thÓ; tr¸nh t×nh tr¹ng ¸p ®Æt lªn ®ã mét lèi t− duy trõu t−îng, m¸y mãc tõ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp lóa n−íc, vïng ®ång b»ng. 3. Nh÷ng h−íng ®i, b−íc ®i cô thÓ ®ã còng ph¶i ®−îc truyÒn th«ng b»ng nh÷ng h×nh ¶nh, sù viÖc cô thÓ. §èi víi ®ång bµo, c¸c kh¸i niÖm v¨n ho¸, v¨n minh, hay vitamin... vÉn cßn rÊt míi mÎ, vµ cã phÇn xa l¹. C¸c tËp gÊp, tê r¬i phæ biÕn ë vïng nµy, ch¾c ch¾n còng kh«ng gièng nh− nh÷ng Ên phÈm phæ biÕn ë vïng ®ång b»ng, mµ cÇn nÆng vÒ h×nh ¶nh, cã sù so s¸nh mét c¸ch cô thÓ, dÔ hiÓu, thËm chÝ cßn minh ho¹ râ nÐt b»ng sù viÖc cô thÓ. Tõ kinh nghiÖm c«ng t¸c, chóng t«i ®¸nh gi¸ cao m« h×nh trang tr¹i thanh niªn xung phong lªn vïng nói ë Qu¶ng B×nh, hay c¬ chÕ tuyÓn dông kü s− n«ng nghiÖp vÒ c¾m ë ®Þa bµn c¸c x· vïng cao cña Trung t©m KhuyÕn n«ng tØnh Thõa Thiªn HuÕ. Lêi nãi khã ®−îc diÔn ®¹t vµ lµm cho ®ång bµo thÊu hiÓu, nhÊt lµ trªn nh÷ng vÊn ®Ò hoµn toµn míi l¹. Cho nªn, c¸i hä cÇn chÝnh lµ h×nh ¶nh, sù viÖc vµ hiÖu qu¶ cô thÓ. KÕt qu¶ thu ho¹ch n«ng s¶n hay nu«i d¹y con c¸i, sÏ cã søc thuyÕt phôc cao nhÊt khi ng−êi ta ®· ®èi s¸nh, kiÓm chøng tËn m¾t toµn bé quy tr×nh qua mét thêi gian dµi. ViÖc nu«i d¹y con tèt b»ng ph−¬ng ph¸p míi, dïng s÷a bét, ®iÒu kiÖn vÖ sinh, y tÕ b¶o ®¶m... còng cÇn ®−îc xem xÐt chuyÓn t¶i trong mèi quan hÖ t−¬ng tù, nh− tr−êng hîp sö dông ph©n bãn cho c©y trång víi kÕt qu¶ c©y tr¸i tèt t−¬i. 4. Còng xuÊt ph¸t tõ nÒn t¶ng kinh tÕ x· héi ®Æc thï nh− vËy, c«ng t¸c truyÒn th«ng ë ®©y cÇn l−u ý ®Õn viÖc h×nh thµnh thang gi¸ trÞ trao ®æi. Trong ®êi sèng x· héi Pacoh cæ truyÒn vÉn tån t¹i phæ biÕn h×nh thøc vËt trao ®æi vËt, cho nªn quan hÖ còng nh− quan niÖm vÒ tiÒn tÖ theo h−íng t− b¶n còng chØ ®ang ë t×nh tr¹ng manh nha. Thùc tÕ phæ biÕn lµ hiÖn nay, mÆt tr¸i cña c¸c ch−¬ng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn vïng miÒn nói ®· lµm mÊt ®i sù hån nhiªn trong ®èi tho¹i cña ®ång bµo17. Cã lÏ ë mét ®Þa bµn mµ quan hÖ hµng ho¸ ch−a mÊy phæ biÕn, chi phÝ båi d−ìng vµ thËm chÝ lµ c¶ nguån vèn vay cña c¸c ch−¬ng tr×nh dù ¸n, nªn cã sù kh¶o s¸t kü cµng, ®Ó gióp ®ång bµo cã ®−îc nh÷ng s¶n phÈm cô thÓ trªn c¬ së ®¸p øng mét c¸ch cao nhÊt nguyÖn väng cña ng−êi d©n. Së dÜ chóng t«i ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy, bëi nhiÒu n¬i vÉn diÔn ra t×nh tr¹ng vèn vay ph¸t triÓn ch¨n nu«i l¹i ®−îc ®ång bµo ®Çu t− mua xe m¸y... 17 Chóng t«i ®· tõng gÆp ng−êi Arem duy nhÊt cßn ë hang (T©n Tr¹ch - Bè Tr¹ch - Qu¶ng B×nh) nh−ng khi tiÕp cËn, «ng ®· buéc chóng t«i ph¶i chi nhiÒu tiÒn “båi d−ìng” míi b¾t ®Çu nãi chuyÖn. 15 Còng t−¬ng tù nh− vËy, vÊn ®Ò ®−a trÎ ®Õn tr−êng mÉu gi¸o (hay t−¬ng tù lµ c¸c vÊn ®Ò dinh d−ìng, ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu, søc khoÎ sinh s¶n...) l©u nay ch−a hÒ ®−îc ®Þnh h×nh trong nÕp nghÜ cña ng−êi d©n. Thùc hiÖn cuéc vËn ®éng nµy, t¹o nªn ®−îc nÕp nghÜ ®ã mét c¸ch th−êng trùc, ®· lµ mét thµnh c«ng lín, mang tÝnh nÒn t¶ng, tiªn quyÕt. VÊn ®Ò kh«ng dõng l¹i vµ kh«ng chØ lµ sè kinh phÝ Ýt ái ®ãng gãp cho nhµ tr−êng, mµ lµ bëi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cßn khã kh¨n, quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ ch−a phæ biÕn, phô huynh thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy qu¶ thùc rÊt khã kh¨n. Do vËy, trong t×nh h×nh hiÖn nay, khã cã thÓ ®Æt ra vÊn ®Ò ®ãng gãp kinh phÝ mét c¸ch thuÇn tuý ®Ó duy tr× ho¹t ®éng cña líp häc, mµ c¸i quan träng, chÝnh lµ ý thøc tù gi¸c cña phô huynh vÒ viÖc lµm hoµn toµn míi l¹ nµy. Tõ ®ã, chóng t«i liªn t−ëng ®Õn mét ph−¬ng thøc ®ãng gãp phï hîp h¬n, c¸c phô huynh chØ cÇn ®ãng gãp bÊt cø mét phÈm vËt g× mµ líp häc cã thÓ sö dông, thay cho sè tiÒn ph¶i nép th−êng nhËt. Trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ hiÖn nay ë c¸c gia ®×nh, ®iÒu ®ã dÔ dµng ®−îc thùc hiÖn, kÓ c¶ nh÷ng nÆng nÒ vÒ mÆt t©m lý còng sÏ dÔ dµng ®−îc cëi bá h¬n. N.P.B.Đ (Trêch tæì Thäng tin Khoa hoüc, Phán viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût taûi Thaình phäú Huãú, Säú thaïng 9/2003) Tµi liÖu tham kh¶o 1. B¸o c¸o 06 th¸ng ®Çu n¨m 2003 cña UBND x· B¾c S¬n - huyÖn A L−íi - tØnh Thõa Thiªn HuÕ. 2. NguyÔn H÷u Th«ng: TruyÖn cæ Tµ ¤i. Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ, 1986. 3. NguyÔn Quèc Léc, NguyÔn H÷u Th«ng, TrÇn V¨n TuÊn, D−¬ng §×nh Kh«i, Vò ThÞ ViÖt, NguyÔn Xu©n Hång, NguyÔn V¨n M¹nh: C¸c d©n téc Ýt ng−êi ë B×nh TrÞ Thiªn. Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ, 1984. 4. NguyÔn V¨n M¹nh (chñ biªn), NguyÔn Xu©n Hång, NguyÔn H÷u Th«ng: LuËt tôc cña ng−êi Tµ ¤i, C¬ Tu, Bru - V©n KiÒu ë Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ. Nxb. ThuËn Hãa, HuÕ, 2001. 5. TrÇn §×nh H»ng: C¸i chÕt trong quan niÖm cña ng−êi Arem. Th«ng tin Khoa häc Ph©n viÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸ NghÖ thuËt t¹i Thµnh phè HuÕ, sè th¸ng 3/2003. 6. TrÇn §×nh H»ng: T¹i sao ng−êi Makoong ch«n lu«n con khi mÑ chÕt. T¹p chÝ KiÕn thøc Ngµy nay, sè ra ngµy 21/6/2003. 7. Uû ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam - ViÖn D©n téc häc: C¸c d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam (c¸c tØnh phÝa nam). Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1984. 8. Vò Lîi: C¸c nguyªn t¾c vÒ h«n nh©n truyÒn thèng ë c¸c téc ng−êi Malayo - PolynÐsien vïng Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn. T¹p chÝ D©n téc häc, sè 4/1992.