Tiểu luận Người Pháp với vấn đề thế mạnh của miền Trung - Tây Nguyên

NGÆÅÌI PHAÏP VÅÏI VÁÚN ÂÃÖ THÃÚ MAÛNH CUÍA MIÃÖN TRUNG - TÁY NGUYÃN - Tráön Âçnh Hàòng 1. Ngæåìi Viãût: miãön Trung chè coï ruäüng âäöng Våïi truyãön thäúng näng nghiãûp luïa næåïc bãön chàût, trãn haình trçnh âi vãö phæång Nam, ngæåìi Viãût nhanh choïng tiãúp quaín nhæîng vuìng âáút thuáûn låüi cho phaït triãøn näng nghiãûp, âàûc biãût laì caïc læu væûc säng. Do váûy, khäng phaíi ngáùu nhiãn maì khi âënh vë caïc ngäi laìng "cäø" åí nam Hoaình Sån, træåïc vaì sau Ä cháu cáûn luûc, näøi báût tênh máût táûp åí âoï, nhæ säng Ä Láu, säng Bäö, säng Hæång åí Thæìa Thiãn...1. Tæì âoï, chê êt laì tæì thåìi chuïa Nguyãùn, tháûm chê cho âãún thåìi hiãûn âaûi, phæång thæïc âáöu tiãn, phäø biãún âãø giaíi quyãút váún âãö "nhán maîn" åí âáy laì "xiãu giaût vaìo Nam" - âêch lyï tæåíng våïi væûa luïa cháu thäø Meïkong vaì (1) tiãún vãö phêa táy âãø khai thaïc vuìng "lám läüc", hoàûc (2) âi vãö phêa âäng, chiãúm lénh vuìng caït näüi âäöng saït biãøn; nhæng táút caí váùn laìm näng nghiãûp, duì ráút khoï khàn, khàõc nghiãût (laìng Myî Låüi âiãøn hçnh, xem thãm Lã Vàn Thuyãn, Lã Nguyãùn Læu, 1999) maì sàôn saìng boí qua nhiãöu nguäön låüi lám, thäø, haíi saín phong phuï, ráút coï giaï trë thæång maûi, âàûc biãût laì ngoaûi thæång - thãú maûnh âàûc thuì trong nãön kinh tãú caïc quäúc gia/täüc ngæåìi tiãön truï2. 1 "Trong cuäüc måí mang xuäúng phêa nam, ngæåìi Laìo vaì ngæåìi Viãût âaî traïnh neï nhæîng vuìng nuïi hiãøm tråí, coï haûi cho sæïc khoíe vaì khäng háúp dáùn vãö kinh tãú âãø âi theo nhæîng âäöng bàòng tháúp vaì nhæîng thung luîng sáu" vaì tæì thãú kyí XIV, caïc cæ dán åí vuìng miãön nuïi phêa nam liãn tuûc bë bao váy vãö phêa âäng vaì phêa táy båíi nhæîng dán täüc khaïc..., bë âáøy vaìo caïc vuìng chán nuïi vaì sáu trong caïc vuìng nuïi (Clive J. Christie, 2000: 155). Vaì thæûc sæû, "Ngæåìi An Nam chè coï mäüt kyï æïc må häö ràòng xæï såí cuía hoü âang åí xæa kia âaî tæìng coï mäüt dán täüc khaïc sinh säúng. Pháön nhiãöu hoü quãn tãn cuía dán täüc áúy, vaì hoü goüi dán täüc áúy laì Moüi, Ngæåìi Man råü, Ngæåìi ræìng..." (Cadieìre, L., 1905: 195). 2 Cå såí chênh âãø luáûn giaíi cho váún âãö naìy laì lyï thuyãút Mandala våïi “Hãû thäúng trao âäøi ven säng” trãn cå såí nãön taíng thæång maûi: Sæïc säúng cuía caïc tiãøu quäúc dæûa trãn hai trung tám trao âäøi låïn, mäüt åí cæía caíng (xuáút kháøu) vaì mäüt åí miãön thæåüng du (nguäön haìng, chuí yãúu laì saín váût, coï låüi thãú so saïnh ráút låïn trong trao âäøi, âàûc biãût laì tráöm hæång, caïc loaûi hæång liãûu, ngaì voi, sæìng tã...) (xem thãm caïc nguäön taìi liãûu trêch dáùn, trçnh baìy vaì phán têch, trong Tráön Âçnh Hàòng, 2005a). Coï thãø tháúy trãn nhiãöu phæång diãûn, åí âáy, ngæåìi Viãût âaî coï sæû/quaï trçnh kãú thæìa åí mæïc cao nháút táút caí nhæîng gç âaî coï cuía caïc cäüng âäöng tiãön truï, nhæng træì ra, caïi taûm goüi laì "tæ tæåíng kinh tãú", maì suy cho cuìng, âoï chênh laì phaït xuáút tæì sæû sai lãûch/lãûch pha cuía hai nãön taíng kinh tãú xaî häüi hoaìn toaìn khaïc nhau; dáùn âãún nhiãöu hãû quaí, hãû luûy, caí trong chênh saïch cuîng nhæ tçnh hçnh, thæûc traûng phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía næåïc nhaì qua caïc thåìi kyì lëch sæí: (1) Näng nghiãûp laì trãn hãút, laì nguäön læûc chênh cuía ngán saïch quäúc gia3. Tæì âoï, coi nheû caïc nguäön låüi miãön biãøn vaì duì åí caûnh, nhæng caïc laìng näng háöu nhæ quay læng laûi våïi biãøn/âáöm phaï4; tháûm chê coï nhiãöu laìng "baïn näng baïn ngæ" båíi tênh cháút báúp bãnh cuía caí hai nãön kinh tãú. Coìn caïc laìng ngæ trong quan niãûm phäø biãún cuía xaî häüi cäø truyãön, luän bë miãût thë nàûng nãö (xem thãm Tæì Chi, Phaûm Âæïc Dæång, 1996; Nguyãùn Duy Thiãûu, 2002). (2) Âiãøm näøi báût trong chênh saïch "Ky my" laì phuí duû vaì tráún trë luïc cáön thiãút5. ÅÍ caí miãön nuïi láùn miãön biãøn, suäút chiãöu daìi lëch sæí dán täüc, chæïc nàng an ninh luän âæåüc âàûc biãût æu tiãn chuï troüng. Thåìi phong kiãún, nguäön låüi lám, thäø, haíi 3 Duì ràòng tiãöm læûc âoï khäng máúy däöi daìo. Ngay nhæ xæï Âaìng Trong thåìi chuïa Nguyãùn phäön thënh, maì ngán saïch quäúc gia cuîng cho tháúy ráút roî âiãöu âoï. Säø saïch kã khai thu nháûp haìng nàm, tæì Bênh Dáön âãún Nhám Thán (1746 - 1752), coï nàm thu vaìo chè hån 338.100quan, maì chi âãún hån 364.400quan; coï nàm thu hån 423.300quan maì chè chi 369.400quan, “âaûi khaïi thu vaìo cuîng âuí chi ra; nãúu tiãön khäng âuí hoàûc thiãúu 2, 3 vaûn thç hàòng nàm láúy baûc phaït thay” (Lã Quê Âän, 1977: 236). Âáút næåïc säúng nhåì näng nghiãûp. Tháûm chê âãún cuäúi thåìi Nguyãùn, mäüt nghë chuáøn nàm Âäöng Khaïnh II (1887) coìn cho biãút: "Ngaûch thuãú cuía næåïc ta tæì træåïc âãún nay chè træng thu vãö âinh âiãön cuìng saín váût, coìn bãún âoì, chåü phäú thç chæa coï thuãú, vç cuäüc säúng cuía nhán dán ta väún ngheìo naìn cháût váût, cho nãn khoan giaím thuãú maï âãø coï êch cho dán" (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 63). 4 Nhæ træåìng håüp laìng Phong Lai (xaî Quaíng Thaïi, Quaíng Âiãön, Thæìa Thiãn Huãú), âáöm phaï chè âæåüc khai thaïc chæïc nàng thæûc pháøm (caï täm) vaì phán boïn (rong). Trãn mäüt sinh caính khàõc nghiãût nhæng ngæåìi näng dán váùn coï sæû æïng xæí âàûc biãût, âa tçnh huäúng âãø hçnh thaình nhæîng näng pháøm âàûc træng: luïa, khoai vaì âàûc biãût laì thuäúc laï (Tráön Âçnh Hàòng, 2005c). 5 Theo tæì nguyãn, "Ky" laì con ngæûa bë buäüc âáöu, "My" laì con tráu bë thàõng âai; coï nghéa laì láúy án yï maì âäúi âaîi, âãø cho âæåüc tæû do, raìng buäüc bàòng pheïp tàõc maì khäng thãø phoïng tuïng, nhæng phaíi æïng duûng vaìo thæûc tãú mäüt caïch kheïo leïo, coï nghãû thuáût (Tæì Haíi, 1947: 1068/2. Caïm ån Lã Âçnh Huìng, caïn bäü Phán Viãûn NCVHTT taûi Huãú âaî cung cáúp taìi liãûu naìy). Ky my thæåìng âæåüc dáùn dëch laì "cai trë loíng leío", nhæng âaïng chuï yï laì "Quyãön phãú trê": coï thãø tæû láûp hoàûc phãú vua (Lã Tàõc, 2002: 126). saín thuáön tuïy chè laì nhæîng cäúng pháøm6 mang chæïc nàng sæí duûng maì chæa thæûc sæû tråí thaình haìng hoïa coï låüi thãú trao âäøi låïn, nhæ åí thåìi kyì Champa. Cuîng cáön læu yï thãm laì cho âãún thåìi Nguyãùn, ngoaìi mäüt säú nåi nhæ cæíu cháu ky my åí Quaíng Trë, miãön nuïi noïi chung váùn âæåüc cai quaín ráút loíng leío, chuí yãúu thäng qua giåïi haûn vaì chè dæìng laûi åí hãû thäúng tuáön ti vuìng giaïp ranh vaì laì vuìng "Man thuäüc", våïi âënh danh ráút chung chung, må häö, trãn baín âäö, laì Man âäüng, sån Man... Maîi cho âãún nàm Âäöng Khaïnh thæï II (1887), vuìng miãön nuïi Thæìa Thiãn måïi bàõt âáöu chênh thæïc âæåüc quaín lyï (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 36). Såí dé chuïng täi âàût váún âãö nhæ váûy laì âãø tháúy âæåüc pháön naìo tæ tæåíng kinh tãú cuía ngæåìi Viãût trãn maính âáút miãön Trung, trong tæång quan so saïnh våïi caïc quäúc gia/täüc ngæåìi tiãön truï..., nhàòm nháún maûnh âãún caïi nhçn chiãún læåüc cuía ngæåìi Phaïp. 2. Ngæåìi Phaïp: Miãön Trung - khäng träng chåì åí âäöng bàòng, maì laì miãön nuïi 2.1. Træåìng Sån - Táy Nguyãn trong täøng thãø Âäng Dæång Tiãöm nàng, vë trê chiãún læåüc cuía miãön Trung noïi chung vaì Træåìng Sån - Táy Nguyãn noïi riãng chè âæåüc näøi báût khi âàût trong bäúi caính Âäng Dæång, hay noïi chênh xaïc hån, laì trong "chiãún læåüc Âäng Dæång". Vaì ngæåìi Phaïp khi âãún Viãût Nam, âãø coï âæåüc âiãöu âoï, cuîng phaíi qua mäüt quaï trçnh traíi nghiãûm láu daìi, cam go, maì troüng tám, laì xaïc âënh xæï såí "ngæåìi Thæåüng" åí miãön Trung, tæì mäüt vuìng ngoaûi vi cuía caïc triãöu âçnh baín âëa træåïc âoï, tråí thaình mäüt âëa baìn chiãún læåüc, khi maì Træåìng Sån - Táy Nguyãn âæåüc âàût trong mäüt khung caính räüng låïn hån, laì caí Âäng Dæång. 6 Sæû tháön phuûc âoï mang âáûm tênh biãøu træng. Såï cuía Tiãút Täúng (Thaïi thuï Giao Chè vaì Hiãûp Phäú âåìi Ngä) coï noïi: "Caïc quan huyãûn yãn väù chè thë uy khiãún phuûc tuìng, tháu láúy thuãú ruäüng chè âuí nhu duûng maì thäi, coìn viãûc cung naûp caïc loaûi thäø saín nhæ trán cháu, hæång liãûu, ngaì voi, sæìng tã, san hä chim anh vuî, läng tré, cäng, caïc váût laû, laì âãø laìm cuía baïu, chæï khäng bàõt hoü naûp thuãú nhiãöu âãø bäø êch cho Trung Quäúc". Trong thæ cuía Læu Thiãn Häü (Læu Hæåíng), Trung thæ tènh Xu Máût viãûn khiãún chæïc Vaûn Häü, gæíi vua An Nam nàm Diãn Hæûu III (1316) nháún maûnh: "Tæì xæa, nhaì Haïn âàût ra chên quáûn, nhaì Âæåìng âàût laìm 5 quaín, næåïc An nam laì mäüt quáûn hay quaín noïi trãn, tæïc laì mäüt xæï maì thanh giaïo Trung Quäúc âaî lan traìn tåïi... Duy coï næåïc An nam laì nåi ky my, váùn âæåüc hæåíng quyãön phãú trê, ån khoan häöng cuía triãöu âçnh so våïi caïc tiãøu quäúc khaïc, âaî hån nhiãöu räöi. Huäúng chi dáng âäö tëch vaì cäúng hiãún pháøm váût, sæû phán biãût giæîa thæåüng quäúc vaì haû quäúc xæa nay váùn roî rãût, cäúng pháøm cuía quê quäúc váùn baûc maì triãöu âçnh traí laûi ráút háûu, nhæ váûy, caïi án huãû yãn väù cuía triãöu âçnh cuîng ráút âáöy âuí" (Lã Tàõc, 2002: 126, 133). Âáöu thãú kyí XIX, Phaïp dæûa vaìo nhæîng quan hãû âàûc biãût maì hoü thiãút láûp âæåüc våïi triãöu Nguyãùn âãø "xáy dæûng nhæîng mäúi quan hãû ngoaûi giao vaì thæång maûi âàûc quyãön våïi Viãût Nam vaì âãø quyãön hoaût âäüng truyãön giaïo âæåüc baío vãû"7. Tæì nàm 1858 - 1886, næåïc Phaïp dæûa vaìo vuî læûc âãø cuíng cäú quyãön læûc: thiãút láûp chãú âäü thuäüc âëa åí Nam bäü, baío häü åí Campuchia räöi chãú âäü baío häü åí Bàõc vaì Trung kyì8. Khäng nhæ Anh åí Miãún Âiãûn, ngæåìi Phaïp khäng loaûi boí chênh thãø âæång thåìi vaì cai trë Viãût Nam mäüt caïch træûc tiãúp, træì Nam bäü, maì chuí træång cai trë thäng qua nhaì Nguyãùn vaì chênh quyãön thuäüc âëa. Trong giai âoaûn âáöu, mäúi quan tám chênh cuía Phaïp åí Træåìng Sån - Táy Nguyãn laì xaïc âënh giåïi haûn cuía quyãön læûc Viãût Nam (maì Phaïp thæìa hæåíng) vaì tçm hiãøu tçnh hçnh chung cuía vuìng naìy (bàòng nhiãöu âoaìn thaïm hiãøm), nhæîng mäúi quan hãû chênh trë âang täön taûi, mæïc âäü xám nháûp cuía caïc thãú læûc khaïc, âàûc biãût laì Xiãm9. Nàm 1893, táöm quan troüng chiãún læåüc cuía vuìng ngæåìi Thæåüng cå baín âaî bë thay âäøi, khi Phaïp giaình quyãön kiãøm soaït båì âäng säng Meïkong tæì Xiãm, sau âoï láûp mäüt chênh quyãön Phaïp åí Nam Laìo. Phaïp âaî kiãøm soaït âæåüc caí hai phêa cuía Træåìng Sån vaì täø chæïc chênh quyãön Viãût Nam cuía hoü tråí thaình täø chæïc chênh quyãön Âäng Dæång. Tæì âoï, "vuìng ngæåìi Thæåüng khäng coìn laì ngoaûi vi nhaì næåïc thuäüc âëa næîa maì tråí thaình mäüt vuìng biãn giåïi coï táöm quan troüng chiãún læåüc. Âäöng thåìi, noï cuîng tråí nãn quan troüng hån nhiãöu vãö màût kinh tãú". Cuäúi thãú kyí XIX, chênh quyãön Paul Doumer thæûc hiãûn chiãún læåüc Âäng Dæång vaì âiãöu naìy phuû thuäüc ráút låïn vaìo viãûc xáy dæûng maûng læåïi giao thäng âäng táy giæîa ba vuìng, vaì Træåìng Sån - Táy Nguyãn "laì chça khoïa cuía maûng læåïi âoï" (Clive J. Christie, 2000: 159). 2.2. Nhæîng biãøu hiãûn cuû thãø 7 Næía âáöu thãú kyí XIX, khi mäúi quan hãû naìy xáúu âi, viãûc cáúm âaûo gàõt gao thç háûu quaí laì Giaïo âoaìn Kontum âæåüc thaình láûp nàm 1851, ngay åí phêa bàõc laînh thäø ngæåìi Giarai, ngoaìi táöm kiãøm soaït træûc tiãúp cuía nhaì Nguyãùn (Clive J. Christie, 2000: 159). Âæåüc thaình láûp tæì nàm 1862, Häüi Truyãön giaïo Kontum näøi tiãúng dæåïi tãn goüi Häüi Truyãön giaïo Bahnar (Mission des Bahnar), chè täø chæïc åí vuìng cao Seï San (Haute Seï San), giæîa ngæåìi Seïdang vaì ngæåìi Jarai, âäüi quán tiãön phong cuía sæû can thiãûp cuía ngæåìi Phaïp (Nyo, 1937). 8 Viãûc âaïnh chiãúm Saìi Goìn ngaìy 17/2/1859 âaî quyãút âënh sæû thiãút láûp cuía ngæåìi Phaïp åí Nam kyì vaì hiãûp æåïc ngaìy 11/8/1863 âaî cho pheïp ngæåìi Phaïp baío häü Cambodge (Nyo, 1937). 9 Tæì nàm 1884 - 1887, hoü måí räüng sæû xám chiãúm trãn táút caí caïc thung luîng Seï Tcheïpon, Seï Bang Hien vaì âãún åí Moula Poumok nàòm giæîa Sreì Pok vaì Seï San, maì ngaìy nay näøi tiãúng dæåïi tãn goüi Veune Sai (Nyo, 1937). 2.2.1. Váún âãö thuãú tuáön ty Qua caïc nguäön taìi liãûu, coï thãø tháúy ràòng mäüt váún âãö coìn nhiãöu boí ngoí trong nghiãn cæïu hiãûn nay laì vai troì cuía ngæåìi Hoa åí miãön Trung, nháút laì trong thæång maûi. Tuy nhiãn åí âáy, chuïng täi chè âàûc biãût quan tám âãún ngæåìi Phaïp, cuîng våïi caïch âàût váún âãö tæång tæû: mäüt caïi nhçn sàõc saío, khäng giäúng ngæåìi Viãût. Thäng thæåìng thç nhaì næåïc phong kiãún quaín lyï miãön nuïi thäng qua hãû thäúng tuáön ty vaì vãö sau, laûi theo phæång thæïc âáúu tháöu lénh træng, theo tæìng nàm, âãø näüp thuãú, bàòng tiãön, hoàûc bàòng saín váût. Nhiãöu tæ liãûu cho tháúy hoaût âäüng naìy thæûc sæû khäng máúy háúp dáùn âäúi våïi ngæåìi Viãût, duì ràòng triãöu âçnh ngáöm "æu tiãn" træåïc cho hoü. Vaì háöu nhæ toaìn bäü hoaût âäüng naìy, træåïc sæû "thåì å" cuía ngæåìi Viãût, sau âoï, âãöu nàòm trong tay caïc tæ baín ngæåìi Hoa10 vaì ngæåìi Phaïp. Cuû thãø laì: + Khoaín 4 trong Hoìa æåïc Patenätre nháún maûnh quyãön låüi thäng thæång cuía Phaïp taûi caïc cæía biãøn miãön Trung, træì cæía Thë Naûi âaî måí buän baïn, thç hai cæía Âaì 10 Vê nhæ nàm Âäöng Khaïnh III (1888), thuãú 6 såí âáöu nguäön Quaíng Nam (Ténh Sån, Thu Bäön, Chiãn Âaìn, Vu Gia, Läù Âäng, Cu Âã) vaì thuãú thäø saín, ngaûch cuî 537 laûng 6 âäöng 7 phán 7ly 3haìo baûc/nàm. Coï Hoa thæång Læång Liãùu Thän xin laînh træng mäüt nàm, coï âån Bang træåíng xaïc nháûn, thuãú näüp bàòng baûc tênh ra tiãön chæìng 9495 quan, do træåïc âoï, "6 nguäön naìy, hiãûn khäng coï ai laînh træng". Cuîng nàm âoï, åí Bçnh Âënh, khaïch buän ngæåìi Thanh laì Lám AÏ Nghi, Phuìng Tênh Så âæåüc laînh træng 3 nàm thuãú saín váût âáöu nguäön thæåüng du (Phæång Kiãöu, Läüc Âäüng, An Tæåüng, Haì Thanh, Thaûch Baìn vaì Ä Kiãm), våïi mæïc 5.000quan/nàm do træåïc âoï, "yãút thë vaì sæïc cho âáúu giaï nhæng khäng coï ngæåìi naìo xin træng". ÅÍ Phuï Yãn, caïc loaûi thuãú âáöu nguäön cuìng âáöm, vuîng "âaî tuán theo sæïc cho âáúu giaï nhæng khäng coï ngæåìi naìo xin laînh træng. Duy coï nhoïm 4 khaïch buän Haìn Âæïc Nguyãn thuäüc bang Quyình Cháu coï âån xin chiãúu theo caïc haûng lãû thuãú ngaûch cuî". Nàm Thaình Thaïi I (1889), hai hiãûu buän ngæåìi Hoa laì Anh Xæång vaì Nghéa Hoìa âãû âån xin nháûn træng thuãú cau khä åí Quaíng Nam, mäùi nàm näüp 2 vaûn quan, chia laìm 4 quê âãø näüp cho tènh, näüp træåïc træng thu sau. Cuîng trong nàm, thuãú cau khä åí phuí Thæìa Thiãn maîn haûn, âaî tæ cho phuí yãút thë vaì thäng sæïc cho âáúu giaï. Hiãûu buän Låüi êch xin træng thuãú, mäùi nàm näüp 11.300quan. Thaïng 8, Lyï Haình Kyï ngæåìi Hoa xin træng thuãú quãú hai tènh Nam - Ngaîi, haìng nàm näüp 3 vaûn quan tiãön vaì thu thuãú xuáút caíng 2,5%. Thaình Thaïi nàm thæï II (1890), ba nguäön Long Âaûi, Long Niãùu, Cáøm Lyï vaì Nguäön Saïi (Quaíng Bçnh) hãút haûn lénh træng, ngæåìi buän nhaì Thanh laì Tráön Kiãún Thënh xin chiãúu giaï 1.134quan, chia laìm 4 quê, Bang træåíng Tráön Håüp Thaình nháûn thæûc (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: 38, 45 - 46, 71 - 72). Nàông (Quaíng Nam) vaì Xuán Âaìi (Phuï Yãn) cáön âënh thãm âiãöu lãû måí cæía buän baïn. Coìn caïc cæía biãøn khaïc vãö sau nãúu xeït tháúy låüi êch thç cuìng baìn âënh âãø måí thãm buän baïn. Næåïc Âaûi Phaïp cuîng coï âàût quan chæïc åí caïc cæía måí thãm âãø buän baïn, phaíi theo lãûnh quan Khám sæï åí Kinh (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 50). + Nàm Âäöng Khaïnh III (1887), khaïch buän ngæåìi Táy laì Âä Phäúi xin laînh træng thuãú saín váût hai tènh Thanh - Nghãû, æåïc tênh bàòng baûc laì 6.471 âäöng, tæång âæång 45.247quan tiãön, "nghé nãn cho viãn áúy âæåüc laînh træng caí, âãø tiãûn vç chè mäüt mäúi" (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 61). + Nàm Thaình Thaïi I (1889), næåïc Phaïp vaì Âaûi Nam âaî kyï nghë âënh thæ vãö caïc âiãöu khoaín liãn quan âãún thuãú quãú åí Quaíng Nam vaì Quaíng Ngaîi, maì tinh tháön chuí yãúu laì âäöng yï cho Nha Thæång chênh Âäng Dæång vaì Nha Ngoaûi ngaûch thuãú âæïng bao tháöu mua baïn toaìn bäü voí quãú åí hai tènh, mäùi nàm näüp 5 vaûn âäöng baûc, "âæåüc âäüc quyãön mua quãú åí caïc chuí quãú âãø baïn laûi cho khaïch buän hoàûc ngæåìi khaïc" (Khoaín 1) vaì Nha áúy âæåüc tuìy tiãûn thiãút láûp kho læu træî vaì såí tuáön canh, láu daìi hoàûc taûm thåìi, taûi âáu cuîng âæåüc (Khoaín 4). Trong tènh Quaíng Nam, taûi xæï Traì My seî láûp såí chênh âãø træî quãú bç vaì caïc váût haûng mua maì âäøi quãú, quan Chaïnh cuûc seî laînh coi såí chênh naìy. Coìn caïc såí træî quãú khaïc thç tuìy tiãûn maì nghé láûp. Quan truï Âaì Cäng sæï seî phaïi 40 binh tuáön lãn âäön truï taûi Traì My âãø baío tråü cho ngæåìi laìm viãûc trong Cuûc, laûi phaïi mäüt Chaïnh tuáön lãn coi. Taûi Traì My, cuîng phaíi âàût mäüt nhaì dáy theïp, trêch ngæåìi caïc såí dáy theïp lãn laìm viãûc (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 37 - 38, 42). 2.2.2. Nhæîng âåüt thaïm saït vaì måí mang, phaït triãøn maûng læåïi giao thäng Roî raìng laì trong bäúi caính Âäng Dæång, Træåìng Sån - Táy Nguyãn âaî tråí thaình truûc xæång säúng vaì âãø kiãøm soaït, phaït triãøn, viãûc thaïm hiãøm vaì xáy dæûng maûng læåïi giao thäng âoïng vai troì tiãn quyãút, sau khi kãø tæì cuäúi thãú kyí XIX, Phaïp bàõt âáöu chênh qui hoïa täø chæïc chênh quyãön åí âoï, vaûch roî ranh giåïi tènh, quäúc gia. Nàm 1898, hãû thäúng Caïc laïi cháúm dæït (Clive J. Christie, 2000: 159). Âãø âáúu tranh chäúng laûi nhæîng âåüt xám láún cuía ngæåìi Xiãm, tæì biãn giåïi Trung Hoa cho tåïi biãn giåïi Cambodge, dæåïi sæû âiãöu haình cuía Auguste Pavie, täø chæïc haìng loaût âåüt khaío saït quán sæû vaì âo veî baín âäö, âàûc biãût laì mäüt baín âäö Âäng Dæång âáöy âuí vaì nhiãöu haình trçnh doüc ngang. Mäüt nhoïm trong âoï âaî âæåüc gæíi âãún phêa bàõc Cambodge, thæí nghiãûm viãûc xám nháûp näüi âëa qua læu væûc säng Seï Kong, Seï San, Sreì Pok, do âaûi uyï Cupet, Cogniard vaì trung uyï Dugast chè huy. Ngaìy 22/1/1891, Cupet khåíi haình tæì Kratieï âãún Kontum vaì nhoïm hoüp våïi Cogniard, Dugast âi tæì Quy Nhån, Âaì Nàông; thanh tra M. Garnier khåíi haình tæì Huãú vaì xa hån vãö phêa bàõc, âaûi uyï De Malglaive vaì Tunnelet-Faber thaïm saït vuìng Seï San, Seï Bang Hien. Nàm 1893, mäüt haình âäüng vuî læûc âaïng chuï yï cuía ngæåìi Phaïp åí trung Trung bäü, mäüt læî âoaìn 750 lênh baío an cuía thanh tra Garnier, tæì Quaíng Trë, âaïnh báût ngæåìi Xiãm åí Seï Tcheïpon, Seï Bang Hien vaì chiãúm âæåüc säng Meïkong, nåi maì âäüi quán cuía Bastard-Thoreux âãún tæì Cambodge, âaî chiãúm láúy Stung Treng. Sau vuû aïm saït Thanh tra Grosguerin, Toaìn quyãön Âäng Dæång gæíi hai phaïo thuyãön âãún cæía säng Meï Nam vaìo thaïng 7/1893, bàõn phaï Pak Nam vaì Bangkok, Âæåìng biãøn Thaïi Lan bë phong toía vaì tæì Hiãûp æåïc 30/10/1893, ngæåìi Phaïp chiãúm hæîu hoaìn toaìn tæì hæîu ngaûn Meïkong. Vuìng Træåìng Sån - Táy Nguyãn vaì Cambodge hoaìn toaìn tråí thaình xæï thuäüc Phaïp. Nàm 1895, vuìng âáút måïi âæåüc phán chia thaình hai khu væûc haình chênh: Thæåüng Laìo (lyñ såí Luang Prabang) vaì Haû Laìo (lyñ såí Khäne). Haû Laìo bao gäöm caïc vuìng âáút nàòm åí giæîa säng Meïkong vaì daîy Træåìng Sån: kiãm quaín Stung Treng, Attopeu vaì Saravane. Tæì ngaìy 6/2/1895, thuí âä Laìo âàût åí Vientiane. Nàm 1904, ngæåìi Phaïp âaî thiãút láûp mäüt âäön traûm haình chênh åí Meïdrac, phêa táy Ninh Hoaì (thuí phuí Nha Trang) âãø quaín lyï ngæåìi Thæåüng åí Khaïnh Hoaì vaì Âàõc Làõc. Ngaìy 7/8/1904, thanh tra Odend’hal11 - phuû traïch âoaìn khaío cäø hoüc bë aïm saït åí vuìng ngæåìi Jarai. Mäüt toaïn quán 34 lênh baío an vaì 225 dán vãû, do Cäng sæï Âàõc Làõc chè huy, tiãún lãn Trung Nguyãn cuía ngæåìi Jarai vaì thiãút láûp âäön Plai Tour. Thanh tra Vincilioni kãú tuûc âiãöu haình moüi hoaût âäüng, thiãút láûp ngaìy caìng nhiãöu âäön bäút daî chiãún vaì xám nháûp vuìng âáút mäüt caïch coï hiãûu quaí. Tènh Âàõc Làõc âæåüc taïch ra tæì Laìo, tæì âoï âäüc láûp vaì saïp nháûp vaìo An nam ngaìy 22/11/1904. Tæång tæû, tènh Kontum âæåüc thiãút láûp vaìo thaïng 7/1905 âãø quaín lyï pháön âáút âai Bçnh Âënh räöi laûi bë baîi boí vaìo nàm 1907 vaì biãún âäøi trong sæû uyí quyãön quaín laînh. Quan haình chênh Henri Matre hoaìn thaình cäng viãûc khaío saït vaì xám nháûp Âàõc Làõc vaì xæï ngæåìi Thæåüng Radeï tæì nàm 1906 -1908. Viãûc nghiãn cæïu så âäö âæåìng laït âaï qua Lang Biang - Âàõc Làõc måïi âæåüc dáùn âãún tæì nàm 1897 - 1899, khaío saït vuìng ngæåìi Thæåüng vaì thiãút láûp tènh Âäöng Nai Thæåüng (ngaìy 01/11/1899, tènh lyñ Djiring); räöi khi ngæåìi Phaïp tæì boí viãûc væåüt qua 11 Âáy laì mäüt nhán váût näøi tiãúng maì bæåïc âæåìng khaío saït, khaïm phaï cuía äng keïo daìi tæì âeìo Lao- Baío åí Quaíng Trë cho âãún Kon-Tum (Enjolras, F., 1932). bæïc tæåìng thaình chán daîy Træåìng Sån, noï âaî bë baîi boí (1903), saïp nháûp vaìo Phan Thiãút vaì Phan Rang (vãö sau taïi láûp, tènh lyñ taûi Âaì Laût). Tæì nàm 1908 - 1914, Henri Matre thaïm saït vaì täø chæïc vuìng háûu cæï Kratieï. Äng ta âaî thiãút láûp åí Phnong Bouneur, vaìo nàm 1910, mäüt sæû uyí quyãön åí Bou Pou Sra. Nàm 1914, äng tæí tráûn trong tráûn phuûc kêch cuía Pu Trang Lung (Nå Trang Long) åí laìng Noong - Bou Nor (Nam kyì). Thaïng 01/1915, quan haình chênh Truffot vuìng Kratieï bë aïm saït luïc tiãún haình khaío saït åí vuìng âäng bàõc Sreì Chis (Nyo, 1937). Nhæ váûy, coï thãø tháúy bàòng nhæîng biãûn phaïp hoìa bçnh láùn vuî læûc, tæìng bæåïc, ngæåìi Phaïp âaî xám nháûp âæåüc vaìo xæï såí ngæåìi Thæåüng, laìm tiãön âãö cho viãûc âáöu tæ xáy dæûng âæåìng saï vaì phaït triãøn kinh tãú vuìng âáút naìy. Ngæåìi Phaïp âäöng thåìi âáöu tæ xáy dæûng hai hãû thäúng truûc âæåìng laì Bàõc - Nam (Quäúc läü Haì Näüi - Saìi Goìn) qua miãön Trung åí vuìng âäöng bàòng, vaì Âäng - Táy (våïi nhiãöu tuyãún âæåìng näúi miãön nuïi - âäöng bàòng)12. ÅÍ âáy, chuïng täi muäún nháún maûnh âãún mäüt säú trong hãû thäúng truûc âæåìng âäng - táy, maì åí âoï, ngæåìi Phaïp âaî âàûc biãût chuï yï khai thaïc nhæîng tuyãún âæåìng âaî tæìng coï vaì phaït huy taïc duûng trong lëch sæí caïc cäüng âäöng täüc ngæåìi baín âëa, maì 12 Våïi 6 cung âoaûn, âæåüc tiãún haình khaío saït tæì nàm 1897: (1). Haì Näüi - Vinh, 333km. (2). Vinh - Huãú, 375km, âæåüc khaío saït tæì nàm 1897, båíi âaûi uïy phaïo binh Bernard vaì äng cuîng laì ngæåìi chè huy thi cäng âoaûn Vinh - Quaíng Trë; coìn âoaûn Quaíng Trë - Huãú, båíi kyî sæ cäng chaïnh M. Gentil. Quaï trçnh khaío saït âæåüc tiãún haình tæì nàm 1895, våïi sæû tham gia træûc tiãúp cuía Toaìn quyãön Rousseau, räöi M. Doumer, tæì nàm 1897. (3). Huãú - Tourane, 105km, våïi chi phê lãn âãún 10.900.000francs. Viãûc âáúu tháöu âæåüc tiãún haình ngaìy 22/7/1901, våïi thåìi haûn thi cäng 3 nàm; thæûc tãú laì maîi tåïi thaïng 1/1902, cäng trçnh måïi âæåüc tiãún haình. (4). Tourane - Quinhån, 302km, khåíi cäng tæì nàm 1897, do âaûi uïy phaïo binh Gatard âiãöu haình. (5). Quinhån - Khaïnh Hoìa, 192km, läü trçnh naìy âæåüc nghiãn cæïu træåïc khi hoaìn thaình tuyãún âæåìng sàõt åí Qui Nhån, vaìo nàm 1900, båíi âaûi uïy Buvignier. (6). Khaïnh Hoìa - Saìi Goìn, 590km, dæû aïn naìy coï hai tuyãún âæåìng: (1) näúi liãön Phuï Yãn - Khaïnh Hoìa - Saìi Goìn vaì (2) Khaïnh Hoìa - lãn cao nguyãn Lang Biang; sau nhiãöu âåüt khaío saït dæåïi sæû âiãöu haình cuía kyî sæ Blim, trong mäüt daîy nuïi giæîa Lang Biang vaì miãön duyãn haíi, láûp tæïc ngæåìi ta quyãút âënh mäüt haình trçnh khoaíng 600km Saìi Goìn - Tam Linh - Djiring - Khaïnh Hoìa, våïi mäüt sæû phán nhaïnh tæì Djiring - Lang Biang. Khåíi âáöu dæû aïn Saìi Goìn - Tam Linh båíi kyî sæ Courtin, våïi sæû phäúi håüp cuía caïc læî âoaìn quán sæû (132km, chi phê 12.700.000francs) (De Bay, Le capitaine, 1912a: 9 - 10, 12, 14, 16). minh chæïng laì con âæåìng thuäüc âëa säú 14 (Quaíng Nam) vaì tuyãún Lao Baío - Laìo (Âæåìng 9)13. + Tuyãún âæåìng Phan Rang - Lang Biang ráút âæåüc ngæåìi Phaïp quan tám nghiãn cæïu, chuáøn bë cho viãûc khai thaïc cao nguyãn Lang Biang vaì noï âaî âæåüc khåíi cäng, do Cäng sæï Garnier, räöi âaûi uïy Guinet tiãúp näúi. + Quaï trçnh nghiãn cæïu âiãöu kiãûn kinh tãú Laìo cuîng giuïp cho ngæåìi Phaïp nhiãöu yï tæåíng xáy dæûng, tæìng bæåïc, nhiãöu kãnh raûch vaì tuyãún âæåìng giao thæång näúi liãön Sam Pa Na - Savannaket cho tåïi tuyãún âæåìng bäü Vinh - Huãú - Tourane; màût khaïc, näúi vuìng Bassac vaì Saravane âãún Tourane. Tuyãún giao thæång træûc tiãúp tæì Quaíng Trë - aíi Ai Lao - Savannaket cuîng âæåüc nghiãn cæïu kyî duì våïi nhiãöu âiãöu kiãûn khoï khàn, vaì con âæåìng thæï hai laì tæì Vinh - La Khone. Ngæåìi ta cuîng bæåïc âáöu thaïm hiãøm, khaío saït vãö thuíy läü näúi liãön caïc thung luîng miãön thæåüng säng Gianh vaì säng Seï Bang Fai. + Tuyãún âæåìng Tourane - Bassac - Saìi Goìn ghi dáúu cäng lao cuía M. de Lanessan, nháút laì âoaûn Tourane - Attopeu (khoaíng 235km, bàng qua daîy Træåìng Sån), trong nhæîng nàm 1894 - 1895. Tæì Tourane - Bassac daìi 378km vaì Tourane - Bassac - Saìi Goìn daìi 770km (De Bay, Le Capitaine., 1912a: 17 - 19). v.v... Træåìng Sån - Táy Nguyãn bàõt âáöu chuyãøn biãún tæì viãûc phaït triãøn maûng læåïi giao thäng, maì gàõn liãön laì bàõt âáöu quaï trçnh khai phaï vaì phaït triãøn näng nghiãûp taûi caïc vuìng thêch håüp, nháút laì cao nguyãn Âàõc Làõc: Cáúp âáút cho caïc cäng ty thæång maûi, kinh tãú âäön âiãön phaït triãøn vaì láön âáöu tiãn, gáy nãn laìn soïng âënh cæ cuía 13 Roî raìng, ngæåìi Phaïp âaî khaío saït ráút kyî vaì kãú thæìa thiãút thæûc huyãút maûch giao thäng "truyãön thäúng" naìy âãø náng cáúp, kiãún taûo, xáy dæûng tråí thaình con âæåìng thuäüc âëa säú 14 (Enjolras, F., 1932). AÍi Ai Lao laì tuyãún thäng thæång huyãút maûch, såïm, trong lëch sæí vuìng âáút bàõc miãön Trung, song song våïi thuíy läü Hiãúu Giang, ra Cæía Viãût. Häöi cuäúi thãú kyí XIII, quán Nguyãn âaî tæìng mæåün Champa tuyãún âæåìng naìy âãø âaïnh thäúc Âaûi Viãût tæì phêa nam: Thaïng 3/ÁÚt Dáûu (1285), nguyãn soaïi Toa Âä âem 50 vaûn quán tæì Ván Nam qua næåïc Laîo Qua, thàóng âãún Chiãm Thaình, häüi våïi quán Nguyãn åí cháu Ä Lyï räöi cæåïp cháu Hoan, cháu AÏi (Toaìn thæ, 1998: II: 55). Chuïa Nguyãùn âàûc biãût quan tám xáy dæûng aíi Ai Lao, räöi dinh Ai Lao (Nhám Tuáút - 1622), nhæ mäüt tiãön âäön phãn dáûu vaì caìng khåi dáûy tuyãún thäng thæång xuäi ngæåüc väún ráút säi âäüng, trong chiãún læåüc Ky my âäúi våïi vuìng âáút phêa táy âàûc biãût quan troüng naìy (QSQ triãöu Nguyãùn, 1962: 50). ngæåìi Viãût taûi âáy, våïi caïc quan chæïc nhoí, cäng nhán âäön âiãön, ngæåìi laìm væåìn... (Clive J. Christie, 2000: 160), maì åí pháön sau, chuïng täi seî âi sáu laìm roî. 2.2.3. Âäön âiãön vaì viãûc träöng thæí nghiãûm, phaït triãøn caïc loaûi cáy cäng nghiãûp Viãûc giao âáút cäng (âäön âiãön, khäng væåüt quaï 500ha) åí Trung kyì, càn cæï theo caïc âiãöu khoaín trong nghë âënh ngaìy 8/4/1899 cuía Toaìn quyãön Âäng Dæång (xem thãm De Bay, Le Capitaine., 1912b: 17). Thãm vaìo âoï laì sæû ra âåìi vaì hoaût âäüng ngaìy caìng maûnh meî cuía caïc hiãûp häüi kinh tãú - caïc nhaì tæ baín taìi chênh Phaïp, trãn nhiãöu lénh væûc14. Âoï laì nhæîng âiãöu kiãûn tiãn quyãút, cho sæû hiãûn diãûn cuía caïc nhaì tæ baín Phaïp âáöu tæ trãn vuìng âáút naìy, våïi nhiãöu yãúu täú ráút måïi, tæì bàõc cho tåïi nam Trung bäü. Thanh Hoïa vaì Haì Ténh laì nhæîng vuìng phaït triãøn maûnh meî ngaình chàn nuäi, âàûc biãût våïi nhiãöu âaìn gia suïc maì saín pháøm âæåüc xuáút ra Haì Näüi, Haíi Phoìng. Âaûi uïy kyñ binh M. des Michels, âaî xáy dæûng mäüt trung tám nuäi ngæûa, gia suïc láúy thët vaì äng cuîng âaî mua åí Haì Ténh mäüt nhæåüng âëa khoaíng mäüt ngaìn hecta âãø nhán giäúng nhiãöu loaûi cáy träöng. Ngæåìi Phaïp cuîng thiãút láûp åí vuìng ræìng Haì Ténh, Quaíng Bçnh, nhiãöu traûm khai thaïc vaì taïi saín xuáút caïc loaûi cáy cäng nghiãûp, nhæ cao su. Cáy cao su âæåüc träöng thæí nghiãûm åí vuìng nuïi Trung kyì trong mäüt âåüt khaío saït tæì Tourane âãún Attopeu, vaìo nàm 1895. Hai nàm sau, thiãúu taï Tournier, tæ lãûnh Lao Baío, âaî gæíi mäüt máùu thu âæåüc åí vuìng giæîa Khong vaì Lao Baío, cho giaïm âäúc Bæu âiãûn Âäng Dæång vaì cháút læåüng cuía noï âæåüc âaïnh giaï nhæ saín pháøm cuía vuìng nuïi Thaïi Nguyãn. Tæì nàm 1898, mäüt thæång gia Phaïp, M. Chausseï, âaî âãún Thæåüng Laìo, mua våïi giaï 45 âäöng baûc/taû (tæång âæång 112fr./50 - 60 kg) vaì chè hai nàm sau, mæïc giaï âaî voüt lãn âãún 160âäöng/taû. Tuy nhiãn, viãûc xuáút kháøu muí cao su tæì Vinh, qua caíng Haíi Phoìng laûi áøn dæåïi nhaîn maïc Tonkin. Læåüng cao su xuáút kháøu åí âáy nàm 1899 laì 28.000kg, tàng nhanh trong nàm sau, våïi 194.000kg; trong âoï, chè tênh riãng tæì Haì Ténh, âaî lãn âãún khoaíng haìng nghçn kg/nàm, kãø tæì nàm 1901. 14 Hiãûp häüi Lám nghiãûp Vinh (trong âoï coï MM. Menge et Cie), thæí nghiãûm träöng ræìng åí vuìng säng Caí vaì säng Ngaìn Phäú, väún âæåüc Nam triãöu nhæåüng cho Jean Dupuis nàm 1888, xáy dæûng nhaì maïy diãm, xæåíng cæa åí Bãún Thuíy vaì coìn xuáút sang Phaïp nhiãöu gäù lim qua caíng Vinh. Hiãûp häüi bäng vaíi Âäng Dæång (åí Thanh Hoïa), thæí nghiãûm träöng bäng vaì thu mua saín pháøm cuía näng dán. Hiãûp häüi Cäng nghiãûp vaì Thæång maûi Âäng Dæång coï âæåüc nhiãöu khu âáút räüng åí vuìng nuïi Haì Ténh, âáöu tæ nhán giäúng nhiãöu loaûi cáy, nhæ cao su v.v... (Debay, Le Capitaine.,1912b: 6). Bàõt âáöu tæì nàm 1895, coï nhiãöu nhæåüng âëa, tæì 400 - 500ha, cuía mäüt säú nhaì tæ baín nhæ MM. Delineau (Nghãû An), Chassang, Sibille, Girard, Robert..., âaïng chuï yï laì cuía MM. Beausire våïi 300ha cafeï, tháöu dáöu åí Quaíng Trë; Gidoin - luïa vaì Bogaert - cafeï åí Thæìa Thiãn. M. Bogaert âaî thiãút láûp tæì 15 nàm træåïc, mäüt xæåíng cæa vaì mäüt nhaì maïy næåïc âaï åí Huãú, cuìng mäüt loì väi åí Huãú, åí Âaì Nàông. Tiãu miãön Trung laì mäüt âàûc saín näøi tiãúng trong lëch sæí vaì caïc nhaì tæ baín Phaïp khäng boí qua cå häüi âáöu tæ, phaït triãøn maûnh åí Phuì Myî (Bçnh Âënh), Cam Läü (Quaíng Trë) vaì tènh Quaíng Bçnh... Læåüng tiãu xuáút kháøu nàm 1901 lãn âãún 2.650.000kg. Nàm 1891, mäüt cäng chæïc Âaì Nàông, M. Paris, âaî träöng thæí nghiãûm cafeï åí âáy, sau mäüt thåìi gian daìi tçm hiãøu vaì sau naìy phaït triãøn maûnh åí Keí Baìng, Chaïnh Hoìa, Kyì Sån (Quaíng Bçnh, Haì Ténh), vuìng Cam Läü (Quaíng Trë). Cuîng trong thåìi gian naìy, mäüt nhaì truyãön giaïo, cha Maillard, khåíi xæåïng viãûc träöng vaì chãú biãún cheì. Nhaì tæ baín M. Leroy âaî thiãút láûp nhæîng caïnh âäöng cheì âáöu tiãn tæì nàm 1892 åí hoü âaûo Phu-Thuong. Khoaíng nàm 1894, M. Lombard âaî âáöu tæ väún phaït triãøn viãûc träöng cheì mäüt caïch maûnh meî. Cho âãún cuäúi tháûp niãn 1910, MM. Lombard vaì Leroy âaî coï âãún vaìi tràm hecta cheì åí vuìng Phu-Thuong vaì thung luîng Pho-Nam. Tæì nhæîng nàm 1890, M. Derobert âaî thaình láûp åí Häüi An vaì Âaì Nàông cå såí chãú biãún cheì vaì thæång hiãûu naìy cuîng nhæ thæång hiãûu MM. Lombard, bàõt âáöu âæåüc biãút âãún nhiãöu åí Phaïp. M. Derobert mua cheì cuía näng dán trong vuìng Thu Bäön vaì Haì Âäng. Mäüt nhaì thæång maûi khaïc, MM. Bertrand, anh em nhaì Bonte, Gueïrin, Dewost, Dutilh de la Tuque, cuîng âáöu tæ träöng cheì, cafeï åí Quaíng Nam. Nhåì âoï maì xuáút kháøu cheì Trung kyì háöu nhæ khäng âaïng kãø nàm 1892, våïi dæåïi 10.000kg/nàm 1897 nhæng âaî lãn âãún gáön 200.000kg vaìo nàm 1900. Viãûc träöng mêa âæåìng âàûc biãût phaït triãøn åí læu væûc säng Traì Khuïc, Säng Vãû, säng Traì Bäöng (Quaíng Ngaîi) vaì tæång tæû åí Quaíng Nam: M. Borel coï åí An-Diem 100ha doüc Säng Kän; MM. Lombard vaì La Faulotte åí thung luîng säng Tuïy Loan... Kãút quaí thiãút thæûc mang laûi laì xuáút kháøu âæåìng Trung kyì âaût 1.332.000kg vaìo nàm 1889, lãn âãún 3.265.000kg nàm 1900. Khai moí cuîng âæåüc âáöu tæ phaït triãøn, våïi sàõt, than âaï, âäöng, chç, vaìng; âàûc biãût laì hai khu moí låïn: vaìng Bäöng Miãu vaì than Näng Sån åí Quaíng Nam. ÅÍ Quaíng Ngaîi, tæì nàm 1891, M. Rideau âaî âáöu tæ phaït triãøn träöng dæìa åí Tam Quan, nhæ laì mäüt nguäön nguyãn liãûu cäng nghiãûp. Âaïng kãø åí vuìng nuïi Bçnh Âënh, Phuï Yãn, laì sæû âáöu tæ cuía MM. Paris vaì Delignon, cuía MM.Rideau vaì Perreï, âàûc biãût laì träöng cheì vaì caì phã; räöi khu væûc nghiãn cæïu träöng ca phã, cao su, va ni... åí phêa nam tènh Phuï Yãn cuía baïc sé Yersin. Bãn caûnh âoï, M. Berthet de Montfort phaït triãøn viãûc träöng thuäúc laï cäng nghiãûp åí Dong - Meï (Phan Rang), tæì nàm 1897 vaì phaït triãøn maûnh meî sau âoï: de Montpezat åí Qui Nhån, vaì nhiãöu nåi åí Quaíng Nam, vuìng Cam Läü - Quaíng Trë. Cao nguyãn Lang Biang giaìu taìi nguyãn ræìng vaì âäöng coí, âàûc biãût coï sæû âáöu tæ cuía MM. Arnavon (träöng troüt, nháút laì cao su) vaì Gracieux (chàn nuäi). v.v... Chè trong mäüt thåìi gian ngàõn nhæ váûy, sæû hiãûn diãûn cuía nhiãöu nhaì tæ baín Phaïp åí miãön Trung - Táy Nguyãn âaî hçnh thaình åí âáy, tênh âãún âáöu nàm 1901, nhæîng 43 khu âäön âiãön, våïi täøng diãûn têch lãn âãún 25.033ha (Debay, Le Capitaine.,1912b: 6 - 14, 45, 47, 52). 3. Kãút luáûn Træåìng Sån - Táy Nguyãn laì âëa baìn chiãún læåüc, mäüt pháön sæïc säúng cuía miãön Trung, maì chè coï sæû chi phäúi maûnh meî cuía caïi nhçn näng nghiãûp luïa næåïc mäüt caïch cäú hæîu måïi khäng tháúy roî âæåüc. Roî raìng laì trong lëch sæí caïi nhçn vãö miãön nuïi phêa táy, ngæåìi Phaïp nhæ coï sæû gáön guîi våïi caïc quäúc gia/täüc ngæåìi tiãön Viãût, vaì ráút khaïc våïi caïi nhçn cuía ngæåìi Viãût15. Sæû taïc âäüng cuía "quaï trçnh thæûc dán" âoï, táút caí, âaî taûo nãn mäüt nguäön haìng âàûc biãût quan troüng, âàûc biãût laì trãn phæång diãûn nguäön nguyãn liãûu cho caïc ngaình cäng nghiãûp, hçnh thaình sinh khê måïi cho âåìi säúng miãön Trung, âàûc biãût laì âäúi våïi caïc khu væûc âä thë. Mäúi quan hãû xuäi - ngæåüc, 15 Sau naìy, thaïng 10/1945, taûi Saìi Goìn, tæåïng Leclerc chuáøn bë taïi chiãúm miãön Nam vaì miãön Trung, thç chè âãún âáöu thaïng 12/1945, Phaïp âaî chiãúm âæåüc Buän Ma Thuäüt vaì âãún cuäúi thaïng 1/1946, måí räüng quyãön kiãøm soaït âãún Âaì Laût. Ngaìy 11/3/1946, cao uyí D'Argenlieu âaî âæåüc chênh phuí Phaïp chè thë "xem xeït khaí nàng láûp mäüt laînh thäø ngæåìi Moüi tæû trë" nhàòm baío âaím caïi maì Phaïp goüi laì "sæû baío vãû vaì tiãún triãøn" cuía ngæåìi Thæåüng. Nàm 1950, Phaïp vaì vua Baío Âaûi âaî âaût âæåüc mäüt thoía thuáûn vãö khu væûc riãng cuía ngæåìi Thæåüng, biãún thaình mäüt khu haình chênh âàûc biãût, "Laînh âëa hoaìng gia cuía ngæåìi Thæåüng åí phêa Nam" (PMS), thuäüc quyãön chè âaûo riãng cuía Baío Âaûi. Sau naìy, ngæåìi Myî "khäng nhæîng tæìng bæåïc kãú thæìa vë trê cuía Phaïp åí cáúp âäü quäúc gia, maì âaî bæåïc âáöu xáy dæûng mäúi quan hãû âàûc biãût våïi ngæåìi Thæåüng åí cáúp âäü âëa phæång". Ngay tæì nàm 1929, nhæîng ngæåìi Myî theo Tin Laình âaî thiãút láûp mäüt Häüi truyãön giaïo åí Âaì Laût, vaì mäüt häüi khaïc, taûi Buän Ma Thuäüt vaìo cuäúi nàm 1940. Nàm 1952, theo låìi kãu goüi cuía Baío Âaûi, Myî âaî xáy dæûng chæång trçnh tråü giuïp y tãú cho vuìng Cao nguyãn miãön Trung (Clive J. Christie, 2000: 165 - 178). miãön nuïi - âäöng bàòng åí miãön Trung, âaî âæåüc gàõn kãút, vaì phaíi âæåüc nhçn nháûn trong tæång quan máût thiãút nhæ váûy. Tênh lëch sæí trong caïi nhçn vãö tiãöm nàng, thãú maûnh cuía miãön Trung - Táy Nguyãn cuîng laì baìi hoüc kinh nghiãûm quê baïu, âáöy thæûc tiãùn, maì häm nay, viãûc khåi dáûy noï cuía mäùi mäüt vuìng âáút, âãöu phaíi thiãút thæûc tham khaío: miãön Trung khäng chè, vaì khäng thãø chè coï ruäüng âäöng. T.Â.H (trích từ Thông tin Khoa học, Phân viện Nghiên cứu Văn hoá – Thông tin tại Huế, số tháng 3/2005, trang 133-148) Taìi liãûu tham khaío 1. Cadieìre, L. (1905), "Notes et meïlanges" (Ghi cheïp vaì taûp buït): "Monuments et souvenirs chams du Quaíng Trë et du Thæìa Thiãn", trong Bulletin de l’eïcole Fran(aise d’Etrãme - Orient (B.E.F.E.O), Tome V, N0 1 - 2: 185 - 195. 2. Clive J. Christie (2000), Lëch sæí Âäng NamAÏ hiãûn âaûi, H: Nxb. CTQG. 3. Condominas, L (1951), "Note sur les Moi du haut Song Tranh", trong Bulletin de la Socieïteï des Etudes Indochinoises (B.S.E.I): XXVI, N0 1. 4. Debay, Le Capitaine (1912a), Etude sur les communications en Annam, Paris: Henri Charles - Lavauzelle, Editeur militaire. 5. Debay, Le Capitaine (1912b), La colonisation en Annam, Paris: Henri Charles - Lavauzelle, Editeur militaire. 6. Âaûi Viãût sæí kyï toaìn thæ [Toaìn thæ] (1998), Haì Näüi: Nxb. KHXH. 7. Enjolras, F (1932), "Reconnaissance de la reïgion de Moi-xe et du traceï de la route coloniale N014 entre Tan-an et le Dac-main", trong Bulletin des Amis du Vieux Hueï (B.A.V.H), N0 4. 8. Hall.D.G.E,. (1997), Lëch sæí Âäng Nam AÏ, Haì Näüi: Nxb. Chênh trë Quäúc gia. 9. Le Jarriel, R (1942), "Comment la mission catholique aì servi la France en pays Moi", trong Bulletin des Amis du Vieux Hueï (B.A.V.H), N0 1. 10. Lã Quê Âän (1977), Toaìn táûp, Táûp I - Phuí biãn taûp luûc, Haì Näüi: Nxb. KHXH. 11. Lã Tàõc (2002), An Nam chê læåüc, Nxb. Thuáûn Hoïa - Trung tám Vàn hoaï Ngän ngæî Âäng Táy. 12. Lã Vàn Thuyãn, Lã Nguyãùn Læu (1999), Âëa chê vàn hoaï laìng Myî Låüi, Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 13. Nguyãùn Duy Thiãûu (2002), Cäüng âäöng ngæ dán åí Viãût Nam, Haì Näüi: Nxb. KHXH. 14. Nyo (1937), "La peïneïtration fran(aise dans les pays Mois", trong Bulletin de la Socieïteï des Etudes Indochinoises (B.S.E.I): XII, N02: 45 - 67. 15. QSQ triãöu Nguyãùn (1962), Âaûi Nam thæûc luûc, táûp I - Tiãön biãn, Haì Näüi: Viãûn Sæí hoüc. 16. QSQ triãöu Nguyãùn (2005), Khám âënh Âaûi Nam häüi âiãøn sæû lãû tuûc biãn, táûp III (Quyãøn 11 - Quyãøn 16), Haì Näüi: Nxb. Giaïo duûc. 17. Tæì Haíi, Dán Quäúc nàm thæï 36 (1947), Tán Thaình xaï xuáút baín. 18. Tráön Âçnh Hàòng (2004), Cå cáúu täø chæïc laìng Viãût åí bàõc miãön Trung qua khaío saït mäüt säú træåìng håüp åí Thæìa Thiãn Huãú, Huãú: Âãö taìi NCKH cáúp Viãûn, Viãûn Vàn hoaï Thäng tin. 19. Tráön Âçnh Hàòng (2005a), "Xaïc âënh tênh cháút cuía âä thë Huãú trong haình trçnh âi vãö phæång nam cuía ngæåìi Viãût", trong Kyí yãúu Häüi thaío khoa hoüc Âä thë Huãú: diãùn trçnh lëch sæí, âàûc træng vaì baìi hoüc kinh nghiãûm, Huãú: Liãn Hiãûp Häüi KHKT - Häüi Sæí hoüc Thæìa Thiãn Huãú, 29/9. 20. Tráön Âçnh Hàòng (2005b), "Âiãön daî åí An Cæ & dáúu áún truyãön thäúng näng nghiãûp luïa næåïc åí laìng xaî miãön Trung", tham luáûn taûi Häüi thaío Nghiãn cæïu vàn hoïa - nhæîng váún âãö lyï luáûn vaì thæûc tiãùn, Haì Näüi: Viãûn Vàn hoïa Thäng tin. 21. Tráön Âçnh Hàòng (2005c), "Phong Lai - Sæû æïng xæí âa tçnh huäúng", tham luáûn taûi Häüi thaío Thäng baïo Vàn hoïa Dán gian, Haì Näüi: Viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoïa.