Tiểu luận Nhà mồ Katu - truyền thống và hiện đại (qua khảo sát tại thôn Cha Ke, Thượng Long, Nam Đông, Thừa Thiên Huế)

1 NHAÌ MÄÖ KATU: TRUYÃÖN THÄÚNG & HIÃÛN ÂAÛI Qua khaío saït taûi thän Cha ke (Thæåüng Long, Nam Âäng, Thæìa Thiãn Huãú) - Tráön Âæïc Saïng 1. Dáùn Duì khäng hãö tiãúp nháûn tæ tæåíng "sinh kyï - tæí qui" cuía vàn hoaï Hoa - Viãût nhæng "ngäi laìng cuía ngæåìi giaì", "thãú giåïi cuía täø tiãn" váùn hiãûn hæîu mäüt caïch màûc nhiãn trong tám thæïc nhiãöu täüc ngæåìi åí Træåìng Sån - Táy Nguyãn. Caïi chãút væìa mang cháút ly biãût nhæng âäöng thåìi, cuîng chênh laì sæû quáön tuû våïi mäüt "cuäüc säúng" khaïc våïi nhæîng ngæåìi thán yãu âaî tæìng coï nhiãöu mäúi quan hãû tçnh caím vaì huyãút thäúng âäúi våïi mäùi ngæåìi. Tuy váûy, nghi lãù chia tay cuäüc "chuyãøn cæ" giæîa hai thãú giåïi bãn naìy vaì bãn kia cuäüc säúng váùn taûo thaình dáúu áún quan troüng, nãúu khäng muäún noïi laì quan troüng nháút trong phong tuûc cuía ngæåìi Katu. Caïi coìn laûi sau lãù boí maí chênh laì ngäi nhaì mäö, cho nãn, kiãún truïc naìy âäöng thåìi haìm chæïa nhiãöu yï nghéa: laìm bàòng loìng ngæåìi chãút âãø häön ma khäng coìn læu luyãún tråí vãö khuáúy âäüng cuäüc säúng bãn naìy, væìa baìy toí loìng thæång tiãúc vaì trán troüng nhæîng gç maì ngæåìi ra âi âaî âãø laûi trong kyï æïc láùn thæûc tãú. Thãø hiãûn âiãöu áúy chênh laì nhæîng gç maì ngæåìi säúng âaî taûo ra trãn ngäi nhaì mäö: cäng phu, áúm aïp vaì caí ngän ngæî áøn duû cuía mçnh âäúi våïi ngæåìi chãút qua cáúu truïc vaì trang trê nghãû thuáût. Häöi âáöu thãú kyí XX, khi miãu taí ngäi nhaì mäö cuía ngæåìi Katu, Le Pichon viãút: "Nhæîng taïc pháøm chênh cuía ngæåìi Katu laì nhaì mäö vaì quan taìi, chuïng âæåüc trang hoaìng bàòng nhæîng hçnh veî vaì nhæîng âiãu khàõc caïch âiãûu cæûc kyì âa daûng; mäùi taïc pháøm coï tênh riãng cuía noï, vaì kiãøu máùu khäng bao giåì truìng håüp..., nghãû thuáût Katu chè xuáút xæï tæì mäüt nãön vàn minh tæång âäúi tiãún bäü maì nhæîng gç coìn laûi seî biãún máút" (Le Pichon, 1938: 372). Trong caïc chuyãún khaío saït vãö váún âãö naìy trãn âëa baìn Nam Âäng, chuïng täi nháûn tháúy, khu nhaì mäö cuía ngæåìi Katu åí thän Cha ke (xaî Thæåüng Long) coï nhæîng âàûc âiãøm näøi träüi hån so våïi åí thän A prung, thän Tavac, (Thæåüng Long), Thæåüng Quaíng, Hæång Hæîu..., båíi ngoaìi caïc âiãøm chung thæåìng gàûp, åí âáy coìn coï nhiãöu chi tiãút khaïc laû åí caïc tæåüng ngæåìi, hoa vàn... cuîng nhæ coï nhiãöu sæû thay âäøi vãö cháút liãûu, kiãún truïc... tæì sæû âäøi måïi cuía chênh hoü trong cuäüc säúng hiãûn âaûi. Âãø coï mäüt goïc nhçn cuû thãø trãn âëa âiãøm nghiãn cæïu, bàòng phæång phaïp quan saït træûc tiãúp, phoíng váún häöi cäú, cuìng nhæîng tæ liãûu coï liãn quan, chuïng täi 2 muäún âi sáu tçm hiãøu váún âãö naìy xoay quanh nhæîng hoa vàn, biãøu tæåüng; tæì hçnh daïng cho âãún yï nghéa tæì trong xaî häüi cäø truyãön, nhæîng biãøu hiãûn phai nhaût häm nay. 2. Vaìi neït vãö âiãøm khaío saït Laì mäüt trong taïm thän cuía xaî Thæåüng Long1, Cha ke âæåüc thaình láûp vaìo nhæîng nàm 1920, taûi xaî A Væång (Táy Giang, Quaíng Nam) vaì chè måïi âënh cæ taûi âáy tæì nàm 1973. Ban âáöu, åí Cha ke coï hai doìng hoü chênh laì Taì ræång vaì Pbling. Ngæåìi dán säúng chuí yãúu bàòng kinh tãú næång ráùy vaì mäüt pháön dæûa vaìo âiãöu kiãûn tæû nhiãn, våïi phæång thæïc khai thaïc tæåïc âoaût. Hån næîa, âëa baìn cæ truï cuía hoü väún räüng raîi, coï nhiãöu âiãöu kiãûn thuáûn låüi cho viãûc cæ truï vaì canh taïc. Hiãûn nay, caí thän coï 369 ngæåìi, våïi 60 häü, bao gäöm thaình viãn cuía ba doìng hoü chênh (Taræång, Pbling vaì Rapaït), 1 Gæål... Ngoaìi yãúu täú näng nghiãûp truyãön thäúng, kinh tãú saín xuáút måïi âang tæìng bæåïc xám nháûp vaì phaït huy taïc duûng, cuìng nhiãöu dæû aïn âáöu tæ trong vaì ngoaìi næåïc. Nhåì âoï, âåìi säúng ngæåìi dán dáön dáön âæåüc caíi thiãûn, hãû thäúng giao thäng âæåüc bã täng hoaï, gáön 100% caïc häü trong thän sæí duûng âiãûn thàõp saïng, coï næåïc sinh hoaût taûi nhaì; säú xe gàõn maïy, nhaì kiãn cäú... ngaìy caìng tàng. Laìng coï khu nghéa âëa nàòm gáön ranh giåïi våïi caïc thän A xàng vaì A chiãúu. Træåïc nhæîng nàm 2000, coï khoaíng 7 ngäi nhaì mäö laìm bàòng gäù, trang trê ráút cäng phu vaì cho âãún nàm 2005, chuïng täi quan saït tháúy coï 9 ngäi nhaì mäö væìa laìm laûi væìa xáy måïi bàòng bã täng, våïi läúi triãún truïc hoaìn toaìn khaïc biãût. 1 Thæåüng Long laì mäüt trong 11 xaî thë tráún cuía huyãûn Nam Âäng, nàòm caïch thë tráún Khe Tre 12 km vãö phêa táy nam. Toaìn xaî coï diãûn têch hån 5.155km2, dán säú hån 2.058 ngæåìi, våïi taïm thän chuí yãúu laì ngæåìi Katu (Caâäng, A xàng, A prung, Ta vac, Kache, A dai, Áng gäng, A chiãúu) vaì thän 9 cuía ngæåìi Kinh (UBND xaî Thæåüng Long, 2003). Nhaì mäö Katu åí Thæåüng Long (Nam Âäng ì ö í üì ö í üì ö í ü — Thæìa Thiãn Huãú)ì úì úì ú
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í 3 3. Âãö taìi trang trê Âuïng nhæ Le Pichon miãu taí, åí âáy, nhaì mäö cuía ngæåìi Katu âæåüc âiãu khàõc ráút cäng phu, trãn quan taìi vaì caïc hãû thäúng maïi, âäö thåì tæû... våïi nhiãöu âãö taìi säúng âäüng, âàûc biãût laì nhæîng hçnh âáöu tráu, gaì, chim, kyì âaì, caïc hoa vàn hçnh hoüc (hçnh thoi/maî naîo, hoa/laï âuìng âçnh, hçnh ràng cæa, cäúi giaî gaûo, hçnh aính con ngæåìi...). Theo quan niãûm cuía ngæåìi Katu, trong âiãu khàõc, caïc con váût laìm chuí âãö thæåìng âæåüc bäú trê theo càûp âäúi xæïng trong khäng gian, hay tuán thuí caïc yãúu täú âæûc - caïi vaì mäùi âãö taìi mang nhæîng yï nghéa âàûc thuì. Táút caí, taûo nãn mäüt caính quan haìi hoaì giæîa thiãn nhiãn, con ngæåìi, caïc mäúi quan hãû xaî häüi (laïng giãöng, thäng gia...), thãø hiãûn æåïc muäún vãö mäüt viãùn caính giaìu coï cuía ngæåìi chãút åí thãú giåïi bãn kia, nåi maì nhæîng tráu, thuï ræìng, gaì, caï, maî naîo traìn trãö, cuìng nhiãöu ngæåìi vui säúng theo hoü... 3.1. Âäüng váût Tårê (Tráu): Trong xaî häüi cäø truyãön, tráu coï thãø âäøi ngang våïi mäüt ngæåìi con gaïi, laì mäüt trong nhæîng thæåïc âo vãö giaï trë taìi saín cuía caïc gia âçnh, doìng hoü, vaì caí cäüng âäöng laìng... Cuîng nhæ nhiãöu täüc ngæåìi khaïc2, ngæåìi Katu coi tráu laì con váût linh thiãng3 vaì thæåìng âæåüc láúy laìm chuí âãö trang trê. 2 Caïc täüc ngæåìi åí Táy Nguyãn coi "hiãún tãú con tráu laì haình vi cuïng tãú cao nháút... Trong nhiãöu truyãön thuyãút, ta tháúy noï âæåüc xem nhæ mäüt con ngæåìi; cho âãún táûn ngaìy nay noï váùn coï mäüt caïi tãn giäúng nhæ con ngæåìi, vaì noï laì ngæåìi baûn lao âäüng täút nháút" (Dam Bo, 2003: 345). Ngæåìi Bana coi tráu laì váût täø, nãn hoü thæåìng cæa ràng âãø giäúng ràng tráu (Nguyãùn Quang Lã, 2004: 28). ÅÍ ngæåìi Srã (Cå ho) thæåìng coï tuûc ræía chán tráu, vaì hoü tin ràòng linh häön ngæåìi chãút seî hoaï thaình tráu khi må tháúy tráu chãút. Ngæåìi Mäng coi tráu laì váût dáùn âæåìng, taìi saín cho ngæåìi chãút. Ngæåìi Thaïi sau mäüt muìa vuû thæåìng coï lãù goüi häön tráu båíi trong tám thæïc, tráu laì baì täø cuía hoü. Bäü maïi nhaì mäö truyãön thäúngü ï ì ö ö úü ï ì ö ö úü ï ì ö ö ú (thän Âh’rääöng ööö — Taì Lu ììì — Âäng Giang)
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í Trang trê trãn achua nhaì mäö (thän Âh’rääöngì ö öì ö öì ö ö — Taì ì ìì Lu — Âäng Giang)
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í 4 Trong tên ngæåîng Katu, "...Tráu laì con váût thiãng, mua cuía ngæåìi An Nam, khäng thuäüc mäüt caï nhán naìo caí, nhæng noï thuäüc vãö caïc täø tiãn. Mua cuía ngæåìi An Nam, tæì âoï tráu khäng âæåüc baïn âi nåi khaïc. Nhæng tráu mua laûi âæåüc maïu ngæåìi, sæû hiãún tãú cuía tráu mang tênh caïch tän giaïo... " (Le Pichon, 1938: 394), nãn trong caïc nghi lãù, tráu luän laì váût hiãún sinh låïn nháút, laì âãö taìi trang trê näøi báût åí nhiãöu phæång tiãûn cæ truï, tän giaïo... nhæ Gæål (nhaì laìng), Xung (cäøng laìng) vaì âàûc biãût laì âung ping (nhaì mäö). Trong hãû thäúng trang trê åí nhaì mäö, Acoü tårê (hçnh âáöu tráu) - kãø caí sæìng tráu caïch âiãûu - luän coï màût åí nhiãöu vë trê khaïc nhau, tæì âáöu noïc cho âãún quan taìi. Nghãû nhán Katu ráút taìi tçnh trong caïch taí thæûc, hçnh tæåüng Acoü tårê coï daïng veí thoaíi maïi, nhæ mäüt caïi chãút täút trong quan niãûm cuía hoü. ÅÍ hai âáöu quan taìi cuía ngæåìi âaìn äng laì hçnh tæåüng âáöu con tráu âæûc ngáøng cao; trong khi âäúi våïi phuû næî, tæång æïng laì âáöu con tráu caïi, coï daïng håi cuïi, cäø nhoí, thon daìi. ÅÍ hai âáöu noïc (A chua), hai bãn vç keìo cuía maïi cuîng xuáút hiãûn nhæîng hçnh âáöu tráu tæång tæû. Coï thãø tháúy, Acoü tårê xuáút hiãûn åí nhaì mäö våïi táön säú cao nháút so våïi caïc âãö taìi trang trê khaïc, nhæ åí hãû thäúng maïi nhaì mäö cuía doìng hoü Bling coï tåïi 6 Acoü tårê, chæa kãø âãún säú læåüng quan taìi nàòm åí bãn trong. Trãn maïi nhaì mäö, hçnh tæåüng Acoü tårê âæåüc khàõc theo tæìng càûp, âáöu hæåïng ra bäún phêa, thãø hiãûn khaït voüng væån xa vaì tæ duy læåîng håüp. Qua âoï, chuïng ta coï thãø nháûn ra âæåüc sæû giaìu coï cuía doìng hoü trong xaî häüi Katu cäø truyãön, båíi luáût tuûc quy Ngæåìi Toraja coi tráu laì anh cuía ngæåìi vaì luïa, hoü tin ràòng khi tráu bë giãút laì con ngæåìi chãút hàón (Taû Âæïc, 1999: 236). Ngæåìi Kinh coi con tráu "laì âáöu cå nghiãûp" vaì laì con váût khoeí maûnh. 3 Trong caïc nghi lãù hiãún sinh, tráu laì con váût låïn nháút, quê giaï nháút vaì thiãng liãng nháút, sau âoï måïi âãún dã, räöi caïc con váût hiãún sinh khaïc... Quan taìi hçnh tráuììì (thän Chake — Thæåüng üüü Long — Nam Âäng — Thæìa Thiãn Huãúì úì úì ú
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í Âiãu khàõc âáöu tráu åí nhaì mäö (thän Âh’rääöng õ ö í ì ö öõ ö í ì ö öõ ö í ì ö ö — Taì Lu ììì — Âäng Giang — Quaíng Namííí
AÍÍ ÍÍnh: Hoaìng Baíoì íì íì í 5 âënh: chè nhæîng gia âçnh, doìng hoü laìm lãù tãng ping (boí maí) coï giãút tráu thç måïi âæåüc pheïp chaûm khàõc Acoü tårê trãn quan taìi, trãn caïc cáúu kiãûn cuía nhaì mäö. Bãn caûnh âoï, trong âung ping Katu coìn coï nhiãöu hçnh tæåüng âäüng váût khaïc nhæ sån dæång, sao la, kyì âaì, ruìa, gaì, chim... Trong suy nghé cuía ngæåìi Katu, sæû am hiãøu tênh caïch caïc loaìi váût chênh laì nguäön saïng taûo vaì traíi nghiãûm trong cuäüc säúng thæåìng ngaìy, båíi tênh caïch cuía chuïng seî taïc âäüng tåïi cuäüc säúng cuía tæìng caï nhán, doìng hoü cuîng nhæ toaìn thãø cäüng âäöng laìng. Xung Xàng, Xung Xoor (Sån dæång, sao la) laì nhæîng con váût hiãön laình, taûo âæåüc sæû yãu mãún cuía caïc vë tháön. Qua khaío saït, chuïng täi nháûn tháúy nhæîng hçnh tæåüng naìy âæåüc chaûm khàõc trãn mäüt säú quan taìi cuía doìng hoü pbling, xuáút phaït tæì såí thêch, gàõn liãön våïi nghãö sàn bàõn cuía ngæåìi quaï cäú. Quan taìi coï chaûm khàõc nhiãöu hçnh thuï váût, cho chuïng ta biãút ràòng, ngæåìi quaï cäú tæìng laì mäüt tay sàn cæì khäi. Taì ry (Kyì âaì): Âáy laì hçnh aính biãøu hiãûn cho mäúi quan hãû ám - dæång/giæîa ngæåìi säúng - ngæåìi chãút, thæåìng âæåüc âàût åí cäüt nhaì, våïi tæ thãú boì lãn hay xuäúng, tæång æïng våïi yï nghéa vãö hai thãú giåïi säúng (lãn/dæång) - chãút (xuäúng/ám)4. Coï nhiãöu træåìng håüp, trãn quan taìi, ngæåìi ta laûi thãø hiãûn hai con váût naìy boì ngæåüc chiãöu nhau, theo hæåïng âäng (hæåïng ngæåìi säúng) - táy (hæåïng ngæåìi chãút). A coüp (Ruìa): Tuy laì loaìi váût cháûm chaûp, nhæng ráút linh thiãng vaì coï tuäøi thoü ráút cao, nãn nhiãöu täüc ngæåìi láúy ruìa laìm mäüt daûng biãøu tæåüng, kiãún truïc, thåì tæû, cæ 4 Theo låìi giaíi thêch cuía Pbling a Toanh (thän Chake). A påï Abhuiïïï våïi nhiãöu motif âiãu khàõcï ö õï ö õï ö õ (thän Chake — Thæåüng Long üüü — Nam Âäng — Thæìa ì ìì Thiãn Huãúú úú
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í Chi tiãút trang trê trãn nhaì mäö (thän Âh’rääöng ú ì ö öú ì ö öú ì ö ö — Taì Lu ììì — Âäng Giang — Quaíng Namííí
AÍnh: Hoaìng BaíoÍ ì íÍ ì íÍ ì í 6 truï5... ÅÍ ngæåìi Katu, ruìa cuîng laì âãö taìi trang trê åí nhiãöu nåi trong nhaì mäö, Gæål..., vaì noï cuîng mang yï nghéa træåìng täön6. A tæïtrh (Gaì): Con gaì gàõn boï máût thiãút våïi ngæåìi Katu, caí trong âåìi säúng váût cháút thæåìng nháût láùn sinh hoaût lãù nghi; laì váût hiãún sinh khäng thãø thiãúu, taûo nãn caïc mäúi quan hãû tám linh giæîa con ngæåìi våïi caïc thãú læûc siãu nhiãn; con váût baïo hiãûu sæû chuyãøn âäøi thåìi khàõc ngaìy vaì âãm. Bãn caûnh âoï, gaì laì mäüt trong nhæîng moïn àn chênh cuía nhaì gaïi daình cho nhaì trai trong bäúi caính cæåïi xin, tang ma7... Nhåì âoï maì gaì cuîng âaî âæåüc xem nhæ mäüt biãøu tæåüng trong nghãû thuáût trang trê trãn nhaì mäö, åí vë trê mäüt âáöu quan taìi, trãn noïc (achua), trãn mám cuïng ma (a påï abhui)... ÅÍ âáy, chuïng täi nháûn tháúy cuîng khäng ngoaûi træì caïc træåìng håüp láúy hçnh tæåüng chim Tring laìm âãö taìi trang trê thay cho gaì, phaït xuáút tæì quan niãûm cho ràòng, con váût naìy âæåüc tháön linh cæí âãún âãø âi tçm vuìng âáút måïi, vaì noï cuîng laì sæï giaí cuía tháön luïa (Taû Âæïc, 2002: 44). Chim Tring laì loaìi chim âæåüc ngæåìi Katu æa chuäüng våïi chiãúc moí daìi, maìu läng sàûc såî, säúng tæìng càûp, laìm chuí mäüt vuìng ræìng nuïi vaì säúng ráút chung thuyí. Âiãûu muïa yåyaî näøi tiãúng, âàûc træng cuía ngæåìi Katu âæåüc vê nhæ âiãûu nhaíy cuía chim Tring (Nguyãùn Hæîu Thäng, 2004: 360). Hçnh aính cuía chuïng thæåìng xuáút hiãûn åí âáöu häöi Gæål (Tacoi), cäøng laìng, âáöu noïc nhaì mäö... vaì ngæåìi ta coi âoï nhæ laì mäüt sæû may màõn, vui veí khi ngæåìi chãút âi vãö thãú giåïi bãn kia. Xaì luäng/Ca xanh (Räöng/ràõn): Trong quan niãûm nhán sinh, räöng laì mäüt loaìi váût huyãön bê mang tênh tháön thoaûi/huyãön thoaûi. ÅÍ phæång Âäng, räöng coìn laì biãøu tæåüng cho quyãön læûc täúi cao vaì âäi luïc, tråí thaình con váût âaïng såü. ÅÍ ngæåìi Katu, hçnh tæåüng räöng trong kiãún truïc nhaì mäö ráút âa daûng, khäng theo mäüt quy chuáøn cuû thãø naìo. Trong nhiãöu træåìng håüp, räöng chè thuáön tuïy nhæ laì mäüt loaûi ràõn coï chán vaì váy åí læng; coï khi chuïng âæåüc biãøu âaût trong taûo hçnh theo 5 Nhæ nhaì coï daïng mai ruìa cuía ngæåìi Thaïi, kiãøu laìng coï hçnh daïng mai ruìa cuía caïc täüc ngæåìi thuäüc nhoïm ngän ngæî Män Khme, ngæåìi Kinh coï truyãön thuyãút vãö tháön Kim Quy giuïp Thuûc Phaïn An Dæång Væång xáy thaình Cäø Loa... 6 Theo Ra paït a Häöng, thç ruìa laì con váût säúng láu, nãn noï âæåüc âæa vaìo trong caïc kiãún truïc naìy, våïi nguû yï laì linh häön cuía ngæåìi chãút seî täön taûi maîi maîi. 7 Luáût tuûc Katu quy âënh: trong caïc træåìng håüp hän nhán, tang ma..., nhaì trai chè âæåüc àn nhæîng con váût hai chán, cuìng mäüt säú thæûc pháøm dæåïi næåïc; ngæåüc laûi, nhaì gaïi âæåüc pheïp àn caïc con váût bäún chán nhæ tráu cuìng mäüt säú thët thuï ræìng. 7 suy nghé caï nhán cuía nhæîng nghãû nhán. Con räöng trong trang trê cuía ngæåìi Katu coï ráút nhiãöu tua, giäúng nhæ daïng cuía räöng trong caïc hoaû tiãút trang trê cuía ngæåìi Kinh. Trong nhaì mäö, räöng luän nàòm trãn achua (âènh maïi) theo tæìng càûp, quay âáöu ngæåüc nhau8, taûo nãn mäüt haìng váy chaûy daìi trãn noïc. Bãn caûnh räöng, thæåìng xuáút hiãûn nhæîng càûp ràõn (caxanh) nàòm pháön dæåïi vaì song song âæåüc âiãu khàõc våïi tæ thãú cuäün mçnh vaìo nhau, theo mäüt âæåìng thàóng chaûy daìi trãn båì a chua. Ngæåìi Katu tin ràòng ràõn seî laì con váût baío häü nhaì mäö; hån næîa, ràõn cuîng laì loaìi váût säúng theo càûp, biãøu hiãûn sæû chung thuyí. Trong caïc loaìi ràõn, coï mäüt loaìi âuí khaí nàng gáy chãút ngæåìi bàòng nhæîng ma thuáût cuía noï. Âoï laì loaûi ràõn xanh säúng trãn cáy cao (ca xanh tu áng loong)9: nhæîng con váût nguy hiãøm, vaì ngæåìi ta cuîng muäún nhàõc nhåí ngæåìi ngoaûi täüc âæìng phaï hoaûi hay laìm nhæîng âiãöu xáúu åí âoï. A xiu (caï): Trong âåìi säúng Katu, caï khäng âån thuáön laì nguäön dinh dæåîng quan troüng, laì mäüt váût pháøm trong nghi lãù, nhaì gaïi daình cho nhaì trai vaìo dëp hän nhán, tang ma... ÅÍ âáy, loaìi caï âàûc træng maì ngæåìi Katu sæí duûng trong âiãu khàõc nhaì mäö chênh laì haliãng10 - ngæåìi ta sæí duûng laìm thæïc àn trong thåìi gian cæa ràng, biãøu tæåüng cho sæû saûch seî vaì khoeí maûnh. Trong nhaì mäö, caï âæåüc âàût åí nhæîng vë trê khaïc nhau, coï luïc âæåüc taûo nãn åí hai vç keìo nàòm doüc, thay cho âáöu tráu; coï khi laûi âæåüc taûo åí bäún maính vaïn nàòm saït quan taìi... 3.2. Cáy cäúi Atuït (Âuìng âçnh): Coï thãø noïi âuìng âçnh coï nhiãöu cäng duûng trong âåìi säúng ngæåìi Katu, mang laûi nguäön læång thæûc bäø sung, nguyãn liãûu âan laït, låüp nhaì, cáu caï, váût láúy læía... Laï âuìng âçnh coï daûng hçnh tam giaïc, thuáûn låüi trong nghãû thuáût taûo nãn nhæîng daíi hoa vàn hçnh vuäng, chæî nháût, våïi maìu sàõc âen, tràõng. A läm laì mäüt loaûi cáy thán gäù, hoa thæåìng nåí vaìo muìa heì, coï maìu tràõng. Træåïc âáy, khi muìa hoa a läm nåí, ngæåìi Katu tiãún haình doün deûp nhæîng ngäi mäü cuía ngæåìi chãút täút chæa âãún thåìi kyì laìm lãù tãng ping (boí maí). 8 Theo giaíi thêch cuía Rapaït A Häöng (thän Cha Ke), hai con räöng quay ngæåüc laûi nhau thãø hiãûn sæû æåïc muäún âi xa hån âãø tçm nhæîng vuìng âáút täút. 9 Loaûi ràõn naìy coï thán hçnh ráút to, læng maìu xanh, buûng maìu tràõng, tiãúng kãu giäúng nhæ heo, säúng trãn cáy cao, luïc gàûp ngæåìi, noï thæåìng nhaí âäüc laìm haûi ngæåìi. 10 Haliãng säúng åí suäúi, chuïng båi ngæåüc doìng vaì àn rong rãu. Ngoaìi nhæîng yï nghéa trãn, noï coìn biãøu hiãûn vai troì cuía nhaì gaïi trong váún âãö boí maí. 8 Motif Atuït, A läm âæåüc ngæåìi Katu laìm chuí âãö trang trê trong nhaì mäö, âãöu xuáút phaït tæì nhæîng yï nghéa thæûc tãú. Nhæng âäúi saïnh våïi caïc hoaû tiãút hoa vàn cuía mäüt säú täüc ngæåìi, chuïng ta coï thãø liãn tæåíng âoï laì nhæîng hoaû tiãút màût tråìi maì mäüt säú taïc giaí âaî âi sáu nghiãn cæïu (Tráön Tæì, 1996; Taû Âæïc, 2002). Taì vaûc vaì Taìâin: Âáy laì hai cáy thuäüc hoü dæìa maì thiãn nhiãn mang laûi cho vuìng cæ truï cuía ngæåìi Katu. Coï thãø coi chuïng laì nhæîng âàûc saín vuìng Katu tæì tháúp âãún cao, væìa mang laûi nguäön læång thæûc låïn trong nhæîng ngaìy âoïi reït, laì nguäön ræåüu tuyãût våìi trong caïc lãù häüi11, sinh hoaût haìng ngaìy. Vç váûy, ngæåìi Katu âaî âæa noï vaìo trong trang trê nhaì mäö. Âoìong aâeeng (Rau dåïn). Trong cå cáúu bæîa àn haìng ngaìy, rau dåïn laì mäüt trong nhæîng moïn àn âæåüc ngæåìi Katu æa thêch; ngæåìi ta coï thãø khai thaïc noï åí doüc båì suäúi, nhæîng luïc âi laìm vãö. Âáöu ngoün rau dåïn coï hçnh xoaïy äúc, nhæ caïc ta coi (màût tràng) åí Gæål, cäøng laìng, caïc Keïng coong (mäüt chi tiãút trang trê trãn âáöu cäüt) åí cäüt âám tráu... Trong nhaì mäö Katu, kiãøu thæïc trang trê naìy âæåüc âàût åí nhiãöu vë trê khaïc nhau, coï khi nàòm trãn caïc ta coi, mám ma (Apåï abhui), coï khi laûi âoïng vai troì phuû hoüa cho caïc hoa vàn hçnh hoüc khaïc, laìm nãn sæû hoaìn chènh cho bäú cuûc trang trê. 3.3. Con ngæåìi vaì mäüt säú hoa vàn khaïc Hçnh tæåüng con ngæåìi ráút phäø biãún trong nghãû thuáût taûo hçnh caïc täüc ngæåìi åí Træåìng Sån - Táy Nguyãn, dæåïi nhiãöu goïc âäü thãø hiãûn vaì sæïc biãøu caím. Trong nhaì mäö Katu, säú læåüng tæåüng tuìy thuäüc vaìo tay nghãö cuía caïc nghãû nhán vaì âiãöu quan troüng, theo qui âënh cuía luáût tuûc laì táút caí caïc gia âçnh, doìng hoü, khi laìm lãù boí maí âãöu phaíi coï caïc tæåüng ngæåìi, âàût åí bäún goïc trãn Apåï abhui (mám cuïng ma), êt nháút laì bäún caïi (caí tæåüng nam vaì næî). Thäng thæåìng, hai tæåüng ngæåìi nam coï âäüng taïc âaïnh träúng, thäøi kheìn; hai ngæåìi phuû næî våïi âiãûu yå yaî12. Vaìo nàm 2000, nhaì mäö cuía doìng hoü Rapaït coï tåïi 12 tæåüng, khaïc hàón våïi caïc tæåüng nhaì mäö Táy Nguyãn: âæåüc khàõc âeîo træûc tiãúp trãn nhæîng thán gäù troìn, coï tæ 11 Taì Vaûc vaì Taì âin laì loaûi cáy coï thán vaì laï giäúng vaì låïn hån dæìa, haìng nàm vaìo âäü thaïng 3- 4, ngæåìi ta khai thaïc bàòng caïch, càõt pháön cuäúi cuía buäöng quaí, buäöng hoa âãø láúy næåïc laìm ræåüu. 12 Coï khi mäüt ngæåìi phuû næî ngäöi, tay chäúng càòm våïi daïng veí buäön baî suy tæ, mäüt ngæåìi khaïc laûi vui veí trong âiãûu yå yaî, mäüt ngæåìi âaìn äng thong thaí cáöm äúng âiãúu, ngæåìi kia thç tay cáöm lao (coih/zuî), sau læng mang chiãúc taì leût - biãøu tæåüng cuía âaìn äng Katu, mäüt chuí laìng (toco vil). 9 thãú âæïng, laìm cäüt chëu læûc âåî caïc vç keìo vaì maïi. Nhaì mäö naìy coï âãún 6 cäüt13, åí mäùi cäüt âãöu coï mäüt tæåüng ngæåìi (3 nam, 3 næî ), tæåüng nam thæåìng âäüi trãn âáöu nhæîng cheï/báöu ræåüu vaì åí tæåüng næî laì nhæîng näöi âáút (goî ca oil). ÅÍ âáy, trãn Apåï abhui cuîng coï 6 tæåüng ngæåìi, hçnh daïng tuy nhoí, nhæng nghãû nhán váùn laìm näøi lãn nhæîng biãøu hiãûn vui veí, taïi hiãûn nhæîng sinh hoaût cuía ngæåìi chãút luïc sinh thåìi. Nhçn chung, háöu nhæ táút caí tæåüng nhaì mäö Katu âãöu muäún thãø hiãûn bäúi caính sinh hoaût vui veí âãø ngæåìi chãút an tám ra âi cuîng nhæ caïch seí chia näùi cä tëch khi khäng coìn ai sau lãù boí maí; hån næîa, âáy coìn laì caính ngæåìi säúng chia cuía cho ngæåìi chãút, våïi yï nghéa cáöu mong con ma âæìng vãö phaï hoaûi, bàõt ngæåìi thán. Bãn caûnh caïc âãö taìi con váût, cáy cäúi, con ngæåìi..., trong âiãu khàõc nhaì mäö Katu coìn coï nhiãöu loaûi hoa vàn hçnh hoüc, hay caïc daûng chuí âãö âäö váût, âàûc biãût laì motif haût maî naîo (âheng), voìng cæåìm (a raïc)..., kãút näúi vaì taûo thaình nhæîng daíi hoa vàn trang trê, taûo cho khäng gian näüi tháút cuîng nhæ noïc maïi nhaì mäö sinh âäüng hàón ra. 4. Nhaì mäö Katu trong âåìi säúng hiãûn nay Hiãûn nay, âåìi säúng vàn hoaï cäø truyãön cuía ngæåìi Katu åí Cha ke chëu taïc âäüng maûnh meî træåïc sæû thay âäøi cuía âåìi säúng kinh tãú, cuû thãø laì nãön kinh tãú cäø truyãön chuí yãúu dæûa vaìo næång ráùy, sàn bàõt, haïi læåüm... dáön dáön nhæåìng chäù cho mä hçnh canh taïc ruäüng næåïc, träöng caïc loaûi cáy cäng nghiãûp (quã,ú cao su, traìm,...) chàn nuäi nhiãöu loaûi gia suïc, gia cáöm, kãút håüp våïi âaìo ao nuäi caï. Gàõn liãön våïi sæû thay âäøi cå cáúu kinh tãú naìy laì nhæîng yãúu täú kyî thuáût måïi, ngæåìi dán quen dáön viãûc sæí duûng caïc loaûi phán boïn, chàn nuäi coï chuäöng traûi..., mang laûi låüi êch kinh tãú cao. Tæì âoï, laìm thay âäøi quan niãûm vãö caïc hoaût âäüng kinh tãú træåïc âáy vaì âäúi våïi ruäüng næåïc, nhæîng nghi thæïc liãn quan âãún caïc vë tháön luïa khäng coìn nàûng nãö so våïi kinh tãú næång ráùy nhæ træåïc âáy14. Âãø phuì håüp våïi âiãöu kiãûn saín xuáút måïi, kiãún truïc cæ truï cäø truyãön cuîng coï sæû thay âäøi. Nhæîng ngäi nhaì saìn cháût heûp, laìm bàòng gäù, låüp laï tråí nãn khäng phuì håüp 13 Trong caïc kiãún truïc cuía ngæåìi Katu, caïc thäng säú âiãu khàõc thæåìng laì säú chàôn (nhæ 2, 4, 6, 8...), vaì theo tæìng càûp âäúi xæïng: con ngæåìi laì nam/næî, caïc con váût laì âæûc/caïi... 14 Trong kinh tãú næång ráùy, mäüt muìa vuû måïi bàõt âáöu bàòng nhæîng nghi lãù choün, thæí âáút, cuïng tãú caïc vë tháön liãn quan âãún muìa maìng..., räöi hoü måïi tiãún haình canh taïc vaì åí âáy, kinh nghiãûm dán gian laì mäüt di saín quê baïu, thiãút thæûc. Kãút thuïc mäüt muìa vuû, thæåìng coï lãù cåm måïi taû ån tháön. Våïi kinh tãú ruäüng næåïc, ngæåìi Katu khäng tiãún haình caïc nghi thæïc cäø truyãön nhæ trãn næîa. 10 våïi caïc loaûi cäng cuû vaì cuîng ráút täún keïm, thiãúu tênh bãön væîng so våïi daûng nhaì âáút xáy tæåìng, låüp tän väún laì troüng tám cuía nhiãöu chæång trçnh chênh saïch vaì ngaìy caìng tråí nãn phäø biãún. Hçnh thæïc cæ truï máût táûp khäng phuì håüp våïi mä hçnh kinh tãú chuäöng traûi, buäüc hoü phaíi taïch häü, giaîn dán. Vaì táút caí âæåüc âån giaín hoïa, khi nhæîng yãúu täú thiãng trong quan niãûm cäø truyãön khäng coìn cå såí âæåüc khuyãún khêch täön taûi. Nhçn tæì nhæîng biãøu hiãûn bãn ngoaìi, nhæîng tæåíng vàn hoïa cäø truyãön Katu âaî coï nhiãöu neït "hiãûn âaûi hoïa"; tuy nhiãn, thæûc tãú trong quan niãûm cuía hoü hiãûn váùn täön taûi phäø biãún, sáu sàõc nhiãöu mäúi quan hãû giæîa ngæåìi säúng våïi ngæåìi chãút, caïc thãú læûc siãu nhiãn, âàûc biãût laì trong nghi lãù tang ma, kãút thuïc chu kyì âåìi ngæåìi. Trong quan niãûm cuía ngæåìi Katu, thãú giåïi ngæåìi chãút cuîng tæång tæû nhæ tráön gian vaì linh häön cuía hoü luän áøn hiãûn xung quanh moüi ngæåìi. Nãúu nhæ, linh häön ngæåìi chãút muäún coï nhaì mäö bàòng xi màng (sæû baïo hiãûu naìy seî âæåüc bàõt âáöu tæì mäüt säú gia suïc, gia cáöm bë chãút, räöi âãún sæû äúm âau cuía con ngæåìi)15, æåïc muäún áúy seî âæåüc ngæåìi säúng thæûc hiãûn bàòng âæåüc, cho duì hoü hoaìn toaìn khäng coï khaí nàng kinh tãú âãø thoía maîn âiãöu áúy. Sæû baïo mäüng cuía ngæåìi chãút âäúi våïi ngæåìi thán trong gia âçnh, xuáút phaït tæì nhæîng aïm aính, lo såü häön ma tråí laûi phaï haûi båíi nhæîng tám thæïc xæa váùn coìn âeo âàóng trong nãúp nghé suy cuía hoü. Thæûc tãú hiãûn nay cuîng cho tháúy, nguäön taìi nguyãn ræìng ngaìy caìng caûn kiãût, caïc nghãû nhán âiãu khàõc cao niãn cuîng dáön qua âåìi; hån næîa, âáöu tæ cho ngäi nhaì mäö bàòng gäù ráút täún keïm, kãø caí thåìi gian láùn cäng sæïc, kinh tãú - trong khi mäüt ngäi nhaì mäö bàòng bã täng chè máút khoaíng 6 triãûu âäöng, trong chæa âáöy mäüt thaïng; âoï laì chæa noïi tåïi trong mäi træåìng khàõc nghiãût åí âáy, nhaì mäö bã täng seî täön taûi bãön væîng hån nhiãöu. ÅÍ nghéa âëa thän Cha Ke hiãûn coï âãún 11 ngäi nhaì mäö laìm måïi bàòng bã täng, låüp tän... maì kiãøu daïng khäng giäúng caïc ngäi nhaì mäö cäø truyãön, caïc motif trang trê truyãön thäúng nhæ atuït, aläm, ruìa, caï, chim Tring gáön nhæ vàõng boïng, nhæåìng chäù cho chuí âãö räöng, phuûng, cuìng caïc âãö taìi cuïc, mai, nhæîng gam maìu xanh, âoí, vaìng, têm trong nghãû thuáût trang trê... âæåüc du nháûp tæì âäöng bàòng. Caïc tæåüng ngæåìi giåì âáy cuîng âån giaín, hçnh aính chuí laìng, caïc âiãûu yåyaî ráút êt xuáút hiãûn. 15 Theo Ra paït A Häöng, chênh anh cuîng bë linh häön ngæåìi chãút vãö baïo mäüng. Thåìi gian chuáøn bë kinh phê laìm nhaì mäö, gia âçnh anh liãn tiãúp coï ngæåìi âau äúm (Tæ liãûu âiãön daî, thaïng 5/2004). 11 Sæû thay âäøi naìy xuáút phaït tæì nhæîng tæ duy thæûc tãú cuía hoü trong âåìi säúng hiãûn nay vaì cuîng chênh âiãöu naìy laûi laìm cho ngæåìi dán yãn tám hån khi hoü tiãún haình laìm lãù boí maí16. Coï thãø khàóng âënh ràòng, sæû thay âäøi âoï laì táút yãúu; tuy nhiãn, váún âãö âàût ra laì trong moüi tçnh huäúng, sæû tiãúp thu coï choün loüc váùn cáön âæåüc nhàõc âãún nhæ laì mäüt nguyãn tàõc, âiãöu kiãûn tiãn quyãút. Nhæng duì sao, khi tiãúp cáûn våïi nhæîng ngäi nhaì mäö cäø truyãön, chuïng ta khäng khoíi báng khuáng khi biãút ràòng, nhæîng taïc pháøm âiãu khàõc gäù tuyãût âeûp, nhæîng thiãút kãú trang trê cuîng nhæ cáúu truïc âäüc âaïo cä âoüng caí tinh hoa trong nghãû thuáût taûo hçnh mäüt dán täüc âang âæïng træåïc nguy cå biãún máút táút caí trong khäng gian thiãn nhiãn láùn loìng ngæåìi. Váût liãûu måïi coï thãø thay thãú, nhæng cáúu truïc vaì trang trê váùn laì caïi coï thãø baío læu êt nhiãöu trong muän mäüt nhæîng âiãöu quê giaï cuía di saín vàn hoaï - nghãû thuáût täüc ngæåìi. T.Â.S (trích từ Thông tin Khoa học, Phân viện Nghiên cứu Văn hoá – Thông tin tại Huế, số tháng 3/2005, trang 194-207) Taìi liãûu tham khaío 1. Buìi Quang Ngoüc (1995), "Lãù boí maí tæì goïc nhçn xáy dæûng âåìi säúng vàn hoïa måïi", trong Taûp chê Vàn hoaï nghãû thuáût, säú 3 (129): 24 - 26. 2. Dam Bo (Jacques Dournes) (Nguyãn Ngoüc dëch) (2002), Miãön âáút huyãön aío (caïc dán täüc miãön nuïi nam Âäng Dæång). Nxb, Häüi Nhaì vàn. 3. Âàûng Nghiãm Vaûn (1996), “Baío vãû vaì phaït triãøn di saín vàn hoïa cuía caïc dán täüc thiãøu säú miãön nuïi Viãût Nam”, trong Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 04. 4. Âinh Häöng Haíi (2003), "Linh häön caïc taïc pháøm nghãû thuáût ngæåìi Cå Tu", trong Taûp chê Vàn hoaï Nghãû thuáût, säú 7(229): 57- 62. 5. Häö Xuán Tënh (2005), "Vàn hoïa phi váût thãø miãön nuïi Quaíng Nam", trong Taûp chê Vàn hoïa nghãû thuáût, säú3: 30 - 34. 6. Le Pichon (1938), Les chasseurs de sang. B.A.V.H, N0 4. 7. Lã Anh Tuáún (2004), "Tçm hiãøu sæû thay âäøi yï nghéa cuía biãøu tæåüng Padil yayà trong vàn hoïa Katu (Laìng Cha Ke - Thæåüng Long -Nam Âäng - Thæìa Thiãn Huãú)", trong Kyí yãúu Häüi thaío khoa hoüc Táûp huáún náng cao kyî nàng ngiãn cæïu cho nghiãn cæïu viãn treí åí miãön Trung Viãût Nam, Huãú - Chiangmai: Phán Viãûn Nghiãn cæïu VHNT: 95 - 121. 16 Våïi caïch nhçn cuía ngæåìi Katu hiãûn nay, nhaì mäö bàòng cháút liãûu måïi naìy laûi ráút phuì håüp, båíi åí âáy coï xu hæåïng âua nhau xáy dæûng, mäüt doìng hoü laìm nhaì mäö cho ngæåìi thán bàòng bã täng, thç doìng hoü khaïc seî xáy theo. Coï thãø ngæåìi ta dæûa vaìo mäüt vuû äúm âau ngáùu nhiãn cuía mäüt caï nhán naìo âoï trong gia âçnh, doìng hoü âãø láúy cåï ngæåìi chãút âoìi xáy nhaì mäö måïi... 12 8. Ngä Vàn Doanh (1990), Nhaì mäö Táy Nguyãn vaì vàn hoïa khu væûc Thaïi Bçnh Dæång, trong Taûp chê Vàn hoïa Dán gian, säú 02. 9. Ngä Vàn Doanh (1995a), Lãù häüi boí maí (påthi) caïc dán täüc bàõc Táy Nguyãn (dán täüc Gia rai - Bana). Haì Näüi: Nxb. Vàn hoïa Dán täüc. 10. Ngä Vàn Doanh (1995b), “Tæåüng mäö Táy Nguyãn trong bäúi caính Âäng Nam AÏ”, trong Taûp chê Vàn hoaï nghãû thuáût, säú 03 (129): 22 - 23. 11. Nguyãùn Hæîu Thäng (2001), Myî thuáût Huãú nhçn tæì goïc âäü yï nghéa vaì biãøu tæåüng trang trê. Huãú: Nxb Thuáûn Hoaï. 12. Nguyãùn Hæîu Thäng (2002), “Vuìng âáút bàõc miãön Trung: nhæîng caím nháûn bæåïc âáöu”, trong Thäng tin khoa hoüc, Phán Viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût taûi Thaình phäú Huãú, säú 9: 5 - 19. 13. Nguyãùn Hæîu Thäng (2003, “Baìn vãö caïc nhoïm täüc ngæåìi thiãøu säú noïi ngän ngæî Viãût - Mæåìng åí bàõc miãön Trung Viãût Nam”, trong Thäng tin khoa hoüc, Phán Viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût taûi Thaình phäú Huãú, säú 3: 5 - 23. 14. Nguyãùn Hæîu Thäng (cb) (2004), Katu - Keí säúng âáöu ngoün næåïc. Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 15. Nguyãùn Quang Lã (2004), "Baìn vãö phong tuûc vaì nghi lãù gàõn våïi âåìi ngæåìi cuía âäöng baìo Bana åí Kon Dåîng, Mang Yang, Gia Lai", Taûp chê Vàn hoïa Dán gian, säú 3(39): 25 - 36. 16. Nguyãùn Quäúc Läüc Cb (1984), Caïc dán täüc êt ngæåìi åí Bçnh Trë Thiãn. Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 17. Nguyãùn Tæì Chi (1996), "Thàm nhaì maí Bana vaì Jarai", trong Goïp pháön nghiãn cæïu vàn hoaï täüc ngæåìi. Nxb. vàn Hoïa Thäng Tin & Taûp chê Vàn hoïa Nghãû thuáût. 18. Nguyãùn Vàn Maûnh (cb) (2001), Luáût tuûc cuía ngæåìi Taì Äi, Cå Tu, Bru - Ván Kiãöu åí Quaíng Trë, Thæìa Thiãn Huãú. Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 19. Nguyãùn Vàn Maûnh (2004), “Baín sàõc vàn hoaï cuía ngæåìi Taì - Äi, Cå - Tu, Ván Kiãöu åí Thæìa Thiãn Huãú trong quaï trçnh häüi nháûp vàn hoaï hiãûn nay”, trong Taûp chê Dán Täüc Hoüc, säú 2: 38 - 41. 20. Nguyãùn Xuán Häöng (1998), Hän nhán - Gia âçnh - Ma chay cuía caïc täüc ngæåìi TaìÄi, Cå Tu, Bru - Ván Kiãöu åí Quaíng Trë - Thæìa Thiãn Huãú. Huãú: Nxb Thuáûn Hoaï. 21. Taû Âæïc (1999), Nguäön gäúc vaì sæû phaït triãøn cuía kiãún truïc biãøu tæåüng vaì ngän ngæî Âäng Sån. Häüi Dán täüc hoüc Viãût Nam. 22. Taû Âæïc (2002), Tçm hiãøu vàn hoaï Katu. Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 23. Tráön AÏnh (1986), Nghãû thuáût taûo hçnh cuía caïc dán täüc êt ngæåìi åí Quaíng Nam - Âaì Nàông. Luáûn vàn täút nghiãûp cæí nhán Khoa hoüc Lëch Sæí, Âaûi hoüc Khoa hoüc Huãú. 24. Tráön Âæïc Saïng (2004), "Nghi lãù tãng ping trong âåìi säúng vàn hoïa cuía ngæåìi Katu", trong Thäng tin Khoa hoüc, Phán Viãûn NCVHNT taûi thaình phäú Huãú, säú 3: 106 - 120. 25. Tráön Tæì (1996), Ngæåìi Mæåìng åí Hoìa Bçnh, Häüi Khoa hoüc Lëch sæí Viãût Nam, Haì Näüi. 26. Tráön Vàn Phi (2005). "Xáy dæûng âåìi säúng vàn hoaï åí Quaíng Nam", trong Taûp chê Vàn hoaï Nghãû thuáût, säú 3: 27 - 29, 34. 27. UBND xaî Thæåüng Long (2003), Baïo caïo kinh tãú - xaî häüi xaî Thæåüng Long nàm 2003. 28. UÍy ban Khoa hoüc Xaî häüi Viãût Nam - Viãûn Dán täüc hoüc (1984), Caïc dán täüc êt ngæåìi åí Viãût Nam [Caïc tènh phêa Nam], Haì Näüi: Nxb. Khoa hoüc Xaî häüi.