Tiểu luận Phản biện xã hội ở Việt Nam hiện nay - Thực trạng và giải pháp

BÀI TIỂU LUẬN CUỐI KỲ MÔN: XÃ HỘI HỌC CHÍNH TRỊ TÊN ĐỀ TÀI: PHẢN BIỆN XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY – THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP I. Dẫn nhập Quan sát cuộc sống chúng ta có thể thấy phản biện là một hoạt động diễn ra hàng ngày. Phản biện là một nhu cầu của cuộc sống bởi nhờ có nó con người có thể loại bỏ những yếu tố sai để tiệm cận tới sự hợp lý trong các quyết định, các hành vi của mình. Trong khoa học phản biện cũng là một trong những cách thức chủ yếu đểm các nhà nghiên cứu tiệm cận tới các chân lý khoa học. Còn trong đời sỗng xã hội phản biện là một công cụ không thể thiếu để tổ chức ra một xã hội dân chủ. Phản biện xã hội là một vấn đề hoàn toàn không mới, loài người đã làm quen với khái niệm này từ rất sớm và biến nó trở thành công cụ hữu hiệu để tạo ra nền dân chủ, tạo ra sự phát triển về chính trị của nhiều quốc gia tiên tiến.[2] Nước ta đang trong quá trình đổi mới, hội nhập, cần sự cải cách, đổi mới dưới sự lãnh đạo của Đảng nhằm xóa bỏ bệnh quan liêu, khắc phục những bất hợp lý trong hệ thống chính quyền các cấp. Muốn vậy một trong những giải pháp hữu hiệu khơi dậy, phát huy dân chủ, công khai, minh bạch mà phản biện xã hội là một cách thức có hiệu quả nhất, đắc biệt trong điều kiện thể chế chính trị một đảng duy nhất cầm quyền. Trong thời đại ngày nay, phản biện xã hội vẫn là một trong những vấn đề hệ trọng, là đối tượng cần nghiên cứu, nhất là đối với các quốc gia đi sau, các quốc gia đang phấn đấu cho nền dân chủ trong đó có Việt Nam. Nghiên cứu phản biện xã hội đã có rất nhiều công trình và đề tài nghiên cứu trong đó nổi bật là cuốn sách “Phản biện xã hội và phát huy dân chủ pháp quyền” do TS. Hồ Bá Thâm và CN. Nguyễn Tôn Thị Tường Vân đồng chủ biên, nhà xuất bản Chính Trị Quốc Gia ấn hành năm 2009 đã cung cấp một cách hiểu về vấn đề phản biện xã hội này một cách khá chi tiết. Cuốn sách đi sâu phân tích cơ sở lý luận, thực tiễn và vai trò của phản biện xã hội trong việc tăng cường và phát huy dân chủ pháp quyền ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. Ngoài ra còn rất nhiều bài báo trong các tạp chí cũng như internet đề cập đến nội dung này. Những bài viết này chủ yếu xoay quanh tình hình phản biện xã hội ở Việt Nam trong sự phát triển của đất nước.Bên cạnh đó phản biện xã hội cũng được khoa học đào sâu nghiên cứu trên nhiều khía cạnh, luận văn thạc sỹ của Mai Thi Thúy Hường đã tiếp cận vấn đề trong lĩnh vực báo chí “Báo chí với vấn đề kiểm soát quyền lực và phản biện xã hội” đã được hội đồng chấm thi đánh giá cao. Phản biện xã hội là một vấn đề Chính trị - xã hội được quan tâm chú ý nghiên cứu nhiều trong thời gian gần đây đặc biệt khi mà xã hội ngày một phát triển, trình độ dân trí ngày một được nâng cao thì người dân ngày có xu hướng quan tâm đến vấn đề chính trị, đến những quyết sách của Đảng và nhà nước và muốn lên tiếng để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình nhiều hơn. Vì thế hoạt động phản biện xã hội đang phát triển ở nước ta và các nghiên cứu, bài viết thường đi sâu vào tìm hiểu tình hình cũng như hiệu quả của hoạt động này. Tuy nhiên có thể thấy hoạt động phản biện xã hội vừa mang màu sắc chính trị vừa mang màu sắc xã hội. Nó là một vấn đề mà xã hội học chính trị cần quan tâm, nghiên cứu. Bài viết dưới đây phần nào làm nổi bật lên mối quan hệ giữa chính trị và xã hội qua hoạt động phản biện xã hội. II. Nội dung chính 1. Khái niệm về phản biện xã hội Nhiều bào viết đã đề cập đến khái niệm về phản biện xã hội. Trong bài viết này xin đưa ra một khái niệm được cho là cách dễ hiểu nhất. Phản biện là một động từ chỉ sự đánh giá chất lượng của một công trình khoa học khi công trình được đưa ra bảo vệ lấy học vị trước hội đồng chấm thi [Từ điển tiếng Việt – Viện ngôn ngữ học, 2004]. Đây là cách hiểu theo nghĩa thường dùng của từ “phản biện”. Tuy nhiên trong khoa học cần hiểu khái niệm này theo nội hàm rộng hơn “Phản biện là nhận xét, đánh giá, bình luận, thẩm định công trình khoa học, dự án, đề án trong các lĩnh vực khác nhau. Phản biện là hành vi xác định tính khoa học của hoạt động của con người, xuất hiện khi con người chuẩn bị hành động. Phản biện làm cho mỗi một hành vi được tiến hành trên cơ sở có một sự xác nhận có chất lượng khoa học đối với nó… Phản biện là một thể hiện của các phản hành động xuất hiện một cách tự nhiên trong một xã hội mà ở đó mỗi con người đều tự do bày tỏ các nguyện vọng của mình. Phản biện góp phần điều chỉnh các khuynh hướng kinh tế, văn hóa chính trị, làm cho các khuynh hướng đó trở nên khoa học hơn, đúng đắn hơn và gần với đời sống con người hơn [11] “Phản biện xã hội là sự phản biện nói chung, nhưng có quy mô và lực lượng rộng rãi hơn của xã hội, của nhân dân và các nhà khoa học về nội dung, phương hướng chủ trương chính sách, giải pháp phát triển kinh tế - xã hội, khoa học – công nghệ, giáo dục, kinh tế, môi trường, trật tự an ninh chung của toàn xã hội, nhà nước và các tổ chức liên quan. Phản biện xã hội là phát huy dân chủ XHCN và quyền làm chủ của nhân dân trong việc tham gia quản lý nhà nước, góp ý kiến với cán bộ, công chức và các cơ quan nhà nước. Mọi chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nước đều phục vụ lợi ích của đại đáoó nhân dân. Nhân dân không chỉ có quyền mà còn có trách nhiệm tham gia hoạch định và thi hành các chủ trương, chính đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nước. Phản biện xã hội là nhu cầu cần thiết và đòi hỏi bắt buộc trong quá trình lãnh đạo và điều hành đất nước, khắc phục tệ nạn quan liêu……[11] Định nghĩa trên được coi là dễ hiểu và sát với lĩnh vực chính trị nhất. Ở đây cần có sự phân biệt giữa 2 khái niệm “Phản biện” và “Phản đối”. Phản đối có nghĩa là không tuân theo, nghe theo, ví dụ như Phản đối chiến tranh. Phản đối là một hành động giữa những đối tượng mà một hay một số đối tượng không tuân theo hành động hay ý kiến của một hay một số đối tượng kia. Như vậy phản đối mang nét xung đột, phản kháng còn phản biện mang tính đồng thuận xã hội hơn bởi như định nghĩa trên thì nó như là sự tự do bày tỏ nguyện vọng có thể hiểu là như một sự đóng góp ý kiến của bản thân, sự bày tỏ chính kiến đối với một vấn đề nào đó. Phản đối là đưa ra sự không đồng ý nhưng không phải lúc nào cũng được lập luận một cách khoa học còn phản biện là một hành vi được thực hiện trên một cơ sở khoa học nhất định vì vậy nó góp phần điều chỉnh, xây dựng hơn là phản kháng lại. 2. Vai trò của phản biện xã hội Phản biện xã hội là một hoạt động chính trị - xã hội, vì vậy nó có những vai trò chủ yếu sau: a, Phản biện xã hội là một trong những yếu tố tạo ra động lực góp phần phát triển xã hội. Trong xã hội luôn có nhiều nhóm lợi ích luôn có những nhu cầu khác nhau thuộc các giai tầng khác nhau. Các nhóm lợi ích bao giờ cũng hành động vì một mục tiêu nào đó, nhằm thực hiện những lợi ích nhất định. Và không không phải những hành động của nhóm lợi ích cũng đem lại lợi ích cho cộng đồng. Ví dụ nhưng tập đoàn doanh nghiệp họ kinh doanh với mục tiêu lớn nhất là đem lại lợi nhuận nên đôi khi họ chấp nhận chi phí nhỏ trong việc xử lý chất thải làm ô nhiễm môi trường, điều này đã tác động đến lợi ích chung của cộng đồng. Và như vậy những ý kiến của người dân là giải pháp cho vấn đề chung, liên quan đến lợi ích Cũng hành động vì những mục tiêu nào đó nhưng trên mỗi khía cạnh hay mỗi lĩnh vực của đời sống con người bao giờ cũng có những cách lý giải khác nhau và do đó có những cách hành động khác nhau để đạt được mục tiêu như vậy. Phản biện tạo ra một giai đoạn đệm cho quá trình hành động tự nhiên của các nhóm lợi ích, đó là giai đoạn thảo luận và thỏa thuận. Phản xã hội làm cho các quyết sách về chính trị, kinh tế xã hội trở nên ít chủ quan hơn, tức là sự xung đột về lợi ích giữa các giai tầng được điều chỉnh thông qua thảo luận. Phản biện là trạng thái chuyên nghiệp của thảo luận[…]. Cần phải hiểu rằng phản biện không phải là chống đối[2]. Do đó có thể hiểu phản biện xã hội đã biến sự xung đột thành đồng thuận trong xã hội.Bất kỳ một cuộc cải cách xã hội nào cũng cần thiết một sự đồng thuận. nhưng mâu thuẫn không tránh khỏi của phát triển luôn tồn tại : sự biến đổi mô hình kinh tế đi nhanh hơn, dẫn đến sự hụt hơi cuả các mặt khác trong đời sống xã hội trên một quỹ đạo thời gian. Kết quả của sự lệch pha này dẫn đến xu hướng phân hóa thành các nhóm khác nhau về lợi ích[1]. Và điều dó dẫn đến một sự xung đột, để giải quyết xung đột nay không phải bằng một xung đột khác mà cần có sự thảo luận để đi đến quyết định. Đó là con đường tạo ra đồng thuận xã hội. Đồng thuận xã hội là điều kiện tiên quyết của khối đại đoàn kết dân tộc trong giai đoạn lịch sử mới, là đòi hỏi trực tiếp và cơ bản nhất đặc biệt trong giai đoạn phát triển hiện nay của đất nước. Sự phát triển theo mô hình kinh tế thị trường của Việt Nam đang đi nhanh hơn so với giải quyết các vấn đề xã hội. Do đó để góp phần tạo ra các quyết sách đúng đắn phù hợp với yêu cầu phát triển mang tính hài hòa giữa 2 mục tiêu chiến lược của xã hôi cần phải xác lập và thực thi các hoạt động phản biện xã hội. Như vậy hoạt động phản biện xã hội là một đòi hỏi khách quan của đời sống. Phản biện xã hội là một yếu tố tạo động lực cho sự phát triển của xã hội, làm cho các khuynh hướng kinh tế - xã hội phù hợp với các giai tầng hơn. b, Phản biện xã hội là một trong những cách thực hiện dân chủ hóa trong đời sống chính trị. Trong đời sống xã hội hiện đại, phản biện xã hội là công cụ không thể thiếu để tổ chức ra một xã hội dân chủ thực sự. Mongteskio đã từng nói: “Bất cứ ai có quyền đều có xu hướng lạm quyền. Sử dụng đến khi nào gặp phải giới hạn.” Như vậy đối chiếu với những nhóm nắm qyền lực trong xã hội có thể thấy rằng họ luôn dùng quyền để đoạt lợi nếu không có những giới hạn quyền lực nhất định. Ở những nước có nền dân chủ, tiếng nói của người dân chính là yếu tố giới hạn quyền lực của giai cấp cầm quyền bên cạnh luật pháp, ngay chính luật pháp cũng được xây dựng trên cơ sở đóng góp ý kiến của nhân dân. Tiếng nói của nhân dân chính là hoạt động phản biện xã hội. Trong bất cứ hệ thống chính trị nào người ta cũng không thể bỏ qua nhân dân được, cho nên tất cả mọi chính sách trong khi xây dựng đều được hỏi ý kiến nhân dân. Nhưng hỏi nhân dân là việc trưng cầu dân ý không chuyên nghiệp và hoàn toàn không phải là phản biện. Phản biện là một hoạt động khoa học, phản biện là tranh luận một cách khoa học chứ không phải là hỏi xem anh có đồng ý với tôi không. So với trưng cầu dân ý phản biện khác hoàn toàn về chất. Trưng cầu dân ý là hỏi dân, phản biện không phải là hỏi dân. Phản biện không phải là hỏi dân mà là nhân dân nói lên tiếng nói của mình. Và tiêng nói ấy được chuẩn bị một cách chuyên nghiệp bằng trí tuệ, bằng sự thông hiểu lẫn cả dự đoán về sự xung đột lợi ích khi tiến hành một hành động xã hội. Về bản chất chính trị, phản biện là quyền tự do được xây dựng trên cơ sở tự do ngôn luận. nếu không xác lập quyền phản biện tức là quyền tự do ngôn luận mà trưng cầu dân ý chỉ có 2 khả năng là gật và lắc[2]. Như vậy phản biện xã hôi chính là việc người dân tham gia vào chính trị thông qua tiếng nói của mình đối với đối với đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nước. Thông qua hoạt động phản biện xã hội mà ta có thể đánh giá được mức độ dân chủ trong quốc gia đó. Nhưng để phát triển được hoạt động phản biện xã hội thì trước hết xã hội đó phải có được một nền dân chủ thực sự. Nền dân chủ chính là điều kiện cần cho hoạt động phản biện xã hội. Phản biện là sự bàn luận để tìm ra chân lý như vậy cơ chế của nó luôn là sự đối thoại , là tranh luận, là phân tích lý lẽ của các bên chứ không phải là độc thoại. Phản biện có những nét cơ bản khác về bản chất, tính chất với phản kháng, phản đối, đả kích, bôi nhọ, nói xấu mang tính chống đối, phá hoại, xuyên tạc sự thật. Phản biện xã hội là một trong những hính thức mở rộng dân chủ, hơn nữa đó là dân chủ trực tiếp và có tính dân chủ cao hơn kiến nghị, góp ý kiến. Trong phản biện, bên phản biện không phải lúc nào cũng nêu ý kiến phản bác, mà có cả những ý kiến tán đồng, những ý kiến sửa đổi bổ sung làm cho các kế hoạch, dự án được đưa ra đầy đủ, hoàn thiện và dân chủ hơn c, Phản biện xã hội ở Việt Nam là một trong những nội dung quan trọng trong quá trình xây dựng xã hội dân sự. Bản chất của xã hội dân sự là tính tự lập của xã hội tức là xã hội phải tự giải quyết các vấn đề của mình, nhà nước chỉ là một bộ phận của xã hội nhằm giải quyết những vấn đề chiến lược của đời sống xã hội. Hoạt động phản biện chính là phương thức tự quản của xã hội dân sự. Sẽ không có xã hội dân sự nếu không có phản biện xã hội, ngược lại sẽ không phát triển được phản biện xã hội đến đỉnh cao nếu không có xã hội dân sự. Xã hội dân sự được coi là một trong 2 yếu tố của quản trị hiện đại. Một yếu tố được đại diện bởi những thiết chế cai trị cơ bản , bao gồm các cơ quan hành pháp, lập pháp và tư pháp ở mọi cấp chính quyền. Và môi trường trong đó các thiết chế thưc hiện các chức năng của mình là xã hội dân sự . Nó bao gồm các hình thức tham gia hoạt động chính trị của người dân, từ việc một người dân địa phương tìm đến các cơ quan chính quyền để thúc giục lấp một cái hố trên đường, đến việc tổ chức số lượng lớn cư dân tham gia các tổ chức quần chúng trong xã hội hiện đại: dảng chính trị, hội doanh nhân và các đoàn thể khác…[7]. Với chức năng thực hiện sự phản biện xã hội đối với các chủ trương, chính sách và pháp luật của nhà nước và tham gia giám sát các hoạt động của đội ngũ công chức nhà nước thì xã hội dân sự được coi là tách biệt với nhà nước, về thực chất tạo điều kiện cho người dân thực sự tham gia vào việc hoạch định, thực hiện chính sách, thực hiện phản biện xã hội đối với nhà nước và giám sát đội ngũ công chức của nhà nước kể cả về phẩm chất và hành vi. Sự phản biện và giám sát của xã hội dân sự đòi hỏi nhà nước phải tăng cường trách nhiệm giải trình, nâng cao tính công khai, minh bạch phản hồi của cơ quan nhà nước đối với xã hội, đòi hỏi nhà nước phải cung cấp đầy đủ thông tin toàn diện cho người dân. Sẽ không thể có hoạt động phản biện xã hội nếu xã hội dân sự không được tôn trọng và phát triển vì phản biện xã hội là một quyền tự nhiên, là tiếng nói của xã hội dân sự, xã hội dân sự không có địa vị hợp pháp có nghĩa là quyền ấy cũng không hợp pháp. Xã hội dân sự là trọng tài giữa các khuynh hướng khác nhau tranh luận với nhau thông qua phản biện. Sự đánh giá đúng sai được thể hiện bằng sự đồng tình với từng ý kiến. Tóm lại Phản biện xã hội có vai trò quan trọng trong sự lớn mạnh của một quốc gia. Nhà nước nào cũng có một nhóm nhất định nắm chính quyền để quản lý và điều hành đất nước. Tuy nhiên đó chỉ là thiểu số những người nắm giữ quyền lực còn đa số những người trong xã hội, có phải họ không có quyền gì không? Nếu như cứ để cho việc quản lý tuyệt đối nằm trong tay nhóm thiểu số đó thì xã hội sẽ bị rối loạn bởi lẽ thực chất xã hội luôn nảy sinh những tranh chấp lợi ích của vô số những nhóm lợi ích khác nhau. Để thực sự có một xã hội công bằng, dân chủ, phát triển, phản biện cần được phát triển, nó sẽ giúp người dân tham gia vào các hoạt động chính trị hiệu quả hơn. 3. Chức năng của nhà nước trong quản lý hoat động phản biện Phản biện là một đặc trưng của nền dân chủ. Chỉ có nhà nước mạnh mẽ mới thừa nhận một cách công khai quyền tham gia chính trị của người dân. Tuy nhiên khi nhà nước thuừa nhận cái quyền ấy mà người dân không thm gia thì nó thể hiện tính chậm phát triển về chính trị của xã hội. Quyền tham gia một cách tự nhiên phải được kiểm soát an toàn bởi nhà nước, vì nhà nước mà không kiểm soát sự an toàn chính trị trong quá trình các lực lượng xã hội tham gia vào quá trình ấy thì nhà nước không hoàn thành chức năng của nó là bảo vệ sự yên ổn cho xã hội. Nhưng nếu nhà nước làm quá lên thì sẽ tiêu diệt năng lực sống của xã hội. Chính vì điều đó nhà nước cần ban hành thất rõ ràng quyền, chức năng giám sát và phản biện xã hội đói với những tổ chức và cá nhân cụ thể. Cần nhấn mạnh rằng nhà nước quản lý phản biện xã hội chứ không phải là thực hiện chức năng phản biện. Phản biện xã hội là hoạt động tự nhiên, là đặc trưng hoạt động của co người và xã hội. Thông qua phản biện mà con người tìm ra chân lý. Nói cách khác phản biện chính là chìa khóa tìm ra quy luật sự sống và phát triển của xã hội. Khi phản biện người ta sẽ chứng minh điều gì là không phù hợp với quy luật phát sinh, phát triển của xã hội. Khi phản biện người ta sẽ tìm ra sự hài hòa giữa các lợi ích tập thể, lợi ích cả bộ phận với lợi íh của toàn dân, giữa lơi ích trước mắt và lợi ích lâu dài. Chính vì vậy hoạt động phản biện rất cần thiết cho hoạt động quản lý nhà nước và xã hội. Nhiệm vụ đặt ra với nhà nước là tạo điều kiện làm cho hoạt động phản biện xã hội được phát triển, giúp người dân nói lên tiếng nói của mình thông qua hoạt động phản biện xã hội. 4. Thực trạng hoạt động phản biện xã hội ở Việt Nam hiện nay Ở nước ta trong điều kiện chỉ có một Đảng cầm quyền thì sự phản biện của nhân dân thông qua đại diện của họ là Mặt Trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị như hội nông dan, hội phụ nữ, hội thanh niên…Đây được coi là cầu nối giữa nhân dân với Đảng. Mặt trận và các đoàn thể chính trị luôn tuyên truyền, phổ biến động viên nhân dân chấp hành mọi đường lối chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước, đồng thời cũng phản ánh nguyện vọng của nhân dân với Đảng, nhà nước nhằm phát huy tính dân chủ của nhân dân. Điều này đã được khẳng định trong nghị quyết đại hội, đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng : “Mặt trân Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân có vai trò rất quan trọng trong việc tập hợp, vận động, đoàn kết rộng rãi nhân dân, đại biểu cho quyền lợi hợp pháp và nguyện vọng chính đáng của nhân dân , đưa các chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước, các chương trình kinh tế, văn hóa, xã hội , an ninh quốc phòng thành hoạt động thực tiễn sinh động trong cuộc sống của nhân dân , nhà nước ban hành và bổ sung pháp luật để MTTQ và các đoàn thể thực hiện tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội. Các cấp ủy Đảng và chính quyền tăng cường tiếp xúc, đối thoại trực tiếp với dân, thường xuyên lắng nghe ý kiến của mặt trận và các đoàn thể nhân dân phản ánh với Đảng , nhà nước những vấn đề mà nhân dân quan tâm, tham gia xây dựng chủ trương, chính sách, pháp luật sát hợp với cuộc sống. Thực hiện tốt quy chế dân chủ ở cơ sở để mặt trận, đoàn thể và tầng lớp nhân dân tham gia xây dựng Đảng chính quyền và hệ thống chính trị. Về phần mình MTTQ, các đoàn thể và các hội quần chúng cần đổi mới mạnh mẽ và nâng cao chất lượng hoạt động , khắc phục cho được tình trạng hành chính hóa, phô trương, hình thức; làm tốt công tác dân vận theo phong cách trọng dân , gần dân, hiểu dân, học dân và có trách nhiệm với dân , nghe dân nói, nói dân hiểu, làm dân tin.”[7] Tuy nhiên trên thực tế ở Việt Nam hiên nay mặc dù ban hành nhiều văn bản, nghị quyết được đưa ra nhưng việc thực hiện nó còn chưa có hiệu quả. Mặt trận, đoàn thể vẫn chưa làm hết trách nhiệm trong khi đó người dân vẫn còn bàng quan với vấn đề chính trị. Người dân vẫn tham gia vào quá trình xây dựng các quyết sách qua nhiều kênh khác nhau trong đó có kênh MTTQ (Chẳng hạn MTTQ tổ chức để đại diện cho nhân dân đóng góp ý kiến cho các dự án luật trước khi quốc hội họp). Thực tế cho thấy nhân dân chưa có cơ hội tiếp xúc với các dự thảo quyết sách mà mới chỉ tiếp xúc với các quyết sách đã được ban hành vì vậy việc phản biện vấn chưa thực sự mang tính chuyên nghiệp. Hiện nay ở nước ta tồn tại 3 hình thức Phản biện xã hội chủ yếu là hội nghị trao đổi trực tiếp giữa ban thường trực UBNDMTTQ với ban lãnh đạo hội đồng nhân dân, UBND, Hội nghị phản biện do UBMTTQ tổ chức với thành phần tham gia là những nhà khoa học, chuyên gia, nhà hoạt dộng thực tiễn, nhà quản lý am hiểu chủ đề mà dự thảo các quyết sách đề cập. UBMTTQ tập hợp các ý kiến kiến nghị của cử tri đóng góp qua các cuộc tiếp xúc cử tri và dư luận báo chí để phản ánh với chính quyền. Những hoạt động trên đây ta có thể thấy sự tham gia trực tiếp của người dân là rất ít mà chủ yếu là thông qua các kênh trung gian như các nhà trí thức hay báo chí. Trên thực tế có thể thấy người dân vẫn rất thờ ơ với các vấn đề chính trị. Trong các cuộc họp muốn lấy ý kiến của người dân cũng là một vấn đề khó khăn do đa phần người dân ngại, sợ đụng chạm đến vấn đề chính trị. Năm 1998 nhà nước đã ban hành quy chế dân chủ cơ sở nhằm đưa dân chủ về tay nhân dân nhưng để thực hiện “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”vẫn là một vấn đề khó khăn. Phản biện xã hội gần đây được đề cập nhiều tới mức tưởng như là chức năng đương nhiên của tổ chức xã hội dân sự. Đúng là chức năng quan trọng nhất của xã hôi dân sự chính là tham gia giám sát và phản biện xã hội kèm với mục tiêu vì lợi ích và quyền lợi của cả cộng đồng. Thành phần quan trọng nhất của xã hội dân sự là các hội và các hiệp hội trong dân chúng, trong làng xã, mang tính chất liên kết cộng đồng. Theo đó ở Việt Nam, MTTQVN là tổ chức xã hội dân sự lớn nhất bao gồm các đoàn thể (Công đoàn, phụ nữ, thanh niên, nông dân ….) hội nghề nghiệp, các NGO… Xã hội dân sự có thể coi là các diễn đàn, là nơi mọi người bắt tay nhau để thúc đẩy quyền lợi chung. Xã hội dân sự hỗ trợ người dân thực thi luật pháp , đồng thời phản ánh nguyện vọng của người dân. Nếu thể chế nhà nước hoạt động dựa vào luật, thể chế thị trường hoạt động dựa vào lợi nhuận thì xã hội dân sự vẫn tuân theo pháp luật, tuân theo quy luật thị trường, nhưng thúc đẩy đạo đức, khai thác tính nhân văn, tính cộng đồng. Xã hội dân sự là môi trường, là một kênh để người dân tham gia góp tiếng nói của mình đối với quyết sách của nhà nước. Nhưng gần đây, trong xã hội chúng ta cũng xuất hiện nhiều vấn đề tranh luận về phản biện xã hội. Về phía nhà nước cũng có những chính sách vĩ mô khuyến khích phản biện xã hội, cụ thể là mặt trận Tổ Quốc Việt Nam đã được giao phản biện xã hội. Đấy là những dấu hiệu tích cực. Tuy nhiên một vấn đề nên xem xét là có nên giao cho MTTQVN thực hiện hoạt động vốn dĩ là quyền tự nhiên của xã hội?[2]. Tranh cãi này cũng giống tranh cãi rằng liệu MTTQVN có phải là một xã hội dân sự không? Theo cá nhân tôi với thể chế chính trị một đảng cầm quyền đồng thời với trình độ phát triển như nước ta hiện nay thì có thể coi MTTQVN là một tổ chức xã hội dân sự mặc dù yếu tố nhà nước vẫn chưa được tách biệt rạch ròi về tài chính nhưng nó không nằm ngoài mục tiêu đem dân chủ vào trong nhân dân. Tuy nhiên MTTQ không nên làm nhiệm vụ phản biện mà có nhiệm vụ là tập hợp lực lượng quần chúng, hưỡng dẫn, lãnh đạo hoạt động phản biện. Hiện nay hoạt động phản biện ở Việt Nam đang phát triển tuy nhiên với một nước mang nền dân chủ thực sự thì với thực trạng phản biện xã hội như hiện nay sẽ không phát huy được tính dân chủ thực sự. 5. Nguyên nhân của thực trạng trên Về phía nhà, nước tuy đã ban hành nhiều văn bản tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động phản biện nhưng chưa hữu hiệu để nhân dân tự mình thông qua các tổ chức của mình thực hiện quyền giám sát và phản bện xã hội đối với hoạt động xã hội của các Đảng viên. Mặc dù hiến pháp và pháp luật MTTQVN, quy chế dân chủ cơ sở … có nhiệm vụ giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tập hợp ý kiến, kiến, kiến nghị của nhân dân dể phản ánh, kiến nghị với Đảng và nhà nước nhưng trên thực tế MTTQ là tổ chức chính trị mang tính xã hội cao, mang nhiều chức năng khác nhau lại không có thiết chế cụ thể để thực hiện quyền giám sát các hoạt động của Đảng và nhà nước, thông tin cung cấp cho nhân dân chưa thực sự đầy đủ nhất là các hồ sơ, báo cáo kiểm toán, tài liệu về ngân sách. Về phía xã hội: các tổ chức xã hội dân sự ở nước ta đang phát triển tuy nhiên ranh giới giữa các tổ chức (Nhà nước, xã hội dân sự và kinh tế) không hoàn toàn rạch ròi, mà có sự chồng lấn. Vì vậy hoạt động phản biện cũng còn rất lung tung, không dân chủ. Hơn nữa xã hội dân sự ở Việt Nam xuật hiện rất tự phát. Chúng ta chưa có đủ khung pháp lý và không gian cho xã hội dân sự hình thành tự giác. Về phía nhân dân:Có 3 vật cản về tâm lý đối với phản biện xã hội: Sự khó chịu thường tình với ai trái ý. Người ta vẫn hay ca ngợi “người hay cãi”cụ thể trong đơn vị mình, dưới quyền của mình. Theo lối thông thường mọi người vẫn chuộng “Lời nói chẳng mất tiền mua, lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau” hơn là “Thẳng mực tàu, đau lòng gỗ.” Sự lo ngại sẽ nảy sinh cái gì đó bất ổn, gây ảnh hưởng đến vị thế của cá nhân hay cơ quan quyền lực. Lo lắng quá chuyện phản biện sẽ dẫn đến phản kháng gây mất ổn định. Trong đa số trường hợp xuất phát từ căn bệnh ích kỉ của con người . Mà căn bệnh ấy rất tự nhiên, rất khó tránh. Một số yếu tố rất ư chủ quan của con người: Ngại việc, ngại mất việc, ngại mất thời gian, ngại tốn tiền bạc.[1] Chính tâm lý trên đã tạo nên một thói quen độc thoại, văn hóa tranh luận kém. Ngoài ra do nước ta có nửa già dân số làm nông nghiệp nên trình độ dân trí còn thấp. Việc tiếp cận với các chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng và nhà nước còn hạn chế. Điều này gây hạn chế cho hoạt động phản biện xã hội. 6. Biện pháp Tạo hành lang pháp lý cho hoạt động phản biện. Gây dựng ý thức tâm huyết, nhu cầu và khả năng của các giai tầng khác nhau trong xã hội về tinh thần phản biện xã hội. Nâng cao tinh thần phản biện cho nhân dân nói chung, cán bộ quản lý, nhà khoa học, nhà báo nói riêng. Điều quan trọng ở đây là để người dân tham gia nhiều hơn vào phản biện xã hội thì điều kiện cần là phải tiếp tục nâng cao trình độ dân trí. Trình độ dân trí càng cao người dân càng tự nguyện tham gia nhiều hơn vào hoạt động phản biện xã hội đồng thời đưa ra những ý kiến phản biện đúng đắn, sát hợp. Sự tiến bộ xã hội phải dựa trên sự tham gia rộng rãi của người dân vào các tiến trình hoạt động của nhà nước, phụ thuộc vào việc nhân dân được coi trọng đến đâu và được tạo điều kiện tham gia vào công việc của nhà nước như thế nào. Nâng cao trình độ dân trí của người dân cần quan tâm trước hết và quan trọng nhất đến trình độ hiểu biết của dân về các văn bản quy phạm pháp luật và thiết chế phân chia quyền lực nhà nước bởi phản biện phải bằng pháp luật và thông qua pháp luật. Thông qua phát triển dân trí tạo văn hóa tranh luận trong nhân dân, thẳng thắn bày tỏ quan điểm của mình. Giúp dân nhận thức được quyền làm chủ của mình. Nói lên tiếng nói của mình. Ngoài ra còn không ngừng nâng cao năng lực trình độ, phẩm chất đạo đức, văn hóa chính trị của đội ngũ cán bộ công chức trong bộ máy chính quyền các cấp như dư luận đặt ra không chỉ nâng cao trình độ dân trí mà cả quan trí. III. Kết luận và đề xuất hướng nghiên cứu Phản biện xã hội là một hoạt động chính trị - xã hội. Đó là hoạt động mang tính tự nhiên của con người. Thế kỉ XIX, thế kỷ của khoa học và tri thức, tầm nhìn sẽ vươn xa hơn nếu biết quan sát bằng lăng kính nhiều chiều xuất phát từ thực tiễn cuộc sống mà trong đó phản biện xã hội là một bức tranh sinh động nhất trong đó nội dung của phản biện xã hội rất rộng . Lực lượng lãnh đạo trong xã hội có những đường lối, hệ thống các quan điểm lãnh đạo về kinh tế, chính trị, xã hội cho từng giai đoạn, thể chế và pháp chế hóa các chủ trương, quan điểm đó, đồng thời phải thường xuyên cụ thể hóa đường lối của mình thành các chính sách và quá trình tổ chức thực hiện. Đó là đối tượng của phản biện xã hội. Ngoài ra đối tượng của phản biện xã hội còn là những quyết định có ảnh hưởng đến đời sống và và tâm trạng của toàn xã hôi hoặc của một bộ phận, tầng lớp dân cư, vùng, miền…. Có sự thống nhất giữa ý nguyện, tri thức, sự hiểu biết và thể chế, cơ chế, môi trường, lực lượng nòng cốt của xã hội dân sự và nhiều điều kiện cần thiết thì mới thực hiện được phản biện xã hội có hiệu quả. Phản biện xã hội là phương thức và xu hướng của nền dân chủ hiện đại. Nghiên cứu về phản biện xã hội có nhiều lĩnh vực quan tâm nhất là với báo chí. Dưới đây xin đưa ra một vài hướng nghiên cứu mang màu sắc xã hội học: - Phản biện xã hội trong tổ chức xã hội dân sự ở Việt Nam – thực trạng và giải pháp - Yếu tố xã hội tác động đến hoạt động phản biện xã hội ở Việt Nam – giải pháp cho các vấn đề - Mối quan hệ giữa trình độ dân trí và tính tích cực tham gia hoạt động phả biện xã hội của người dân. Danh mục tài liệu tham khảo 1, ,Ngày đăng: 6/8/2007 2, Nguyễn Trần Bạt, Chủ tịch / Tổng giám đốc, InvestConsult GroupTạp chí The Journal of Global Issues & Solutions năm 2007 của Nhà xuất bản "Bibliotheque: World Wide International Publishers" 3, 4 5 Mai Thị Thúy Hường – “Báo chí với vấn đề kiểm soát quyền lực và phản biện xã hội”- luận văn thạc sỹ ngành báo chí. 6 Trương Thị Hồng Hà – “Xây dựng cơ chế pháp lý đảm bảo cho nhân dân tham gia hoạt động giám sát và phản biện xã hội”, tạp chí cộng sản 778-2008 (56, 61) 7 TH.S Đỗ Văn Quân – “ Vai trò của phản biện xã hội ở Việt Nam hiện nay”, tạp chí lý luận và chính trị 2009, số 2(59-63) 8 Hồ Bá Thâm – “ Những tiền đề và điều kiện hình thành xã hội dân sự hiện nay ở Việt Nam” 9 Bùi Quang Dũng – “Xã hội dân sự - khái niệm và các vấn đề ở Việt Nam.”, tạp chí triết học 10 Dương Xuân Ngọc – “một số ấn đề lý luận thực tiễn về vấn đề xây dựng xã hội dân sự ở nước ta” 11 Ngô Văn Du, Hồng Hà, Trần Xuân Giá – “Tìm hiểu một số thật ngữ trong văn kiện đại hội X của Đảng”