Tiểu luận Vài nét về nghi thức tang lễ và thờ cúng của người Tày ở Trùng khánh - Cao bằng

§¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Khoa lÞch sö --------------- tiÓu luËn gi÷a kú m«n: D©n téc häc Vµi nÐt vÒ nghi thøc tang lÔ vµ thê cóng cña ng­êi tµy ë trïng kh¸nh - cao b»ng Ng­êi Tµy ë huyÖn Trïng Kh¸nh, tØnh Cao B»ng chñ yÕu sèng b»ng nghÒ trång lóa n­íc, bªn c¹nh ®ã trång thªm hoa mµu. Do kh«ng cã nghÒ phô nªn ®êi sèng cña c­ d©n ë ®©y cßn nhiÒu khã kh¨n. Hä sèng trªn nhµ sµn lµm b»ng gç, bao gåm 3 tÇng, tÇng thø nhÊt dïng ®Ó nhèt tr©u, bß, lîn, gµ, vÞt,…; tÇng thø hai dµnh cho ng­êi ë; cßn tÇng thø ba dïng ®Ó chøa thãc, ng«, khoai, s¾n… sau mçi vô thu ho¹ch. Ng«i nhµ cña ng­êi Tµy ë ®©y th­êng rÊt réng, gåm nhiÒu gian, gian bÕp th­êng ®­îc ®Æt ë gÇn cöa sau, cßn bµn thê th× ®Æt ë gian chÝnh gi÷a th¼ng víi cöa tr­íc, b­íc vµo nhµ qua cöa tr­íc ®Çu tiªn sÏ nh×n thÊy bµn thê. Ng­êi ta quan niÖm r»ng ®Ó bµn thê nh­ thÕ sÏ ®uæi ®­îc nh÷ng hån ma xÊu xa kh«ng cho chóng vµo nhµ lµm h¹i mäi ng­êi. 1. Tr×nh tù nghi thøc tang lÔ. a. §èi víi ng­êi chÕt lµ ng­êi giµ, ng­êi ®· cã gia ®×nh: Sau khi ng­êi chÕt t¾t thë th× mäi ng­êi th©n trong gia ®×nh sÏ khãc thËt to ®Ó d©n lµng biÕt nhµ m×nh cã tang. Sau ®ã hä mang quÇn ¸o míi ra mÆc cho ng­êi chÕt, th­êng mÆc 2 quÇn vµ 3 ¸o, sau ®ã nh÷ng con ch¸u trong nhµ sÏ th¸o hÕt nh÷ng ®å trang søc ®ang ®eo trªn ng­êi. V× ng­êi ta quan niÖm r»ng c¸c hån ma sî kim lo¹i, nÕu ®eo ®å trang søc kim lo¹i hån ma sÏ kh«ng d¸m vÒ ®Ó nhËn nh÷ng ®å thê cóng cña nh÷ng ng­êi th©n. §èi víi ng­êi chÕt t¾t thë ë trong nhµ th× thi thÓ cña ng­êi chÕt sÏ ®­îc mang ra tr­íc bµn thê, ch©n quay ra phÝa cöa chÝnh, thÓ hiÖn t­ thÕ ra ®i cña ng­êi chÕt. Thi thÓ cña ng­êi chÕt sÏ ®­îc phñ kÝn b»ng v¶i tr¾ng. Sau ®ã sÏ nhê mét ng­êi trong lµng ®i mêi thÇy mo. Khi thÇy mo ®Õn, thÇy sÏ dùa vµo ngµy giê mµ ng­êi chÕt t¾t thë ®Ó xem lóc nµo cã thÓ ph¸t tang. NÕu thÇy mo nãi cã thÓ ph¸t tang ngay, th× tang lÔ sÏ diÔn ra ngay trong ngµy h«m ®ã, cßn nÕu kh«ng ph¸t tang ®­îc ngay th× thÇy sÏ nãi lóc nµo cã thÓ. NhiÒu khi tang lÔ ph¶i ®Ó ®Õn 20, 25 ngµy sau míi cã thÓ tiÕn hµnh. Trong tr­êng hîp nµy th× thi thÓ cña ng­êi chÕt sÏ ®­îc ®em vµo quan tµi vµ ph¶i mang ®i ch«n ngay sau ®ã, nh­ng ph¶i ch«n mét c¸ch lÆng lÏ vµo ban ®ªm vµ kh«ng ®­îc tiÕn hµnh bÊt k× mét nghi thøc g×. V× ng­êi ta quan niÖm ng­êi chÕt mµ ch­a ®­îc lµm tang lÔ th× linh hån ng­êi chÕt sÏ kh«ng thÓ siªu tho¸t ®­îc, sang thÕ giíi bªn kia sÏ kh«ng ®­îc hä hµng, tæ tiªn tiÕp nhËn. Do ®ã, hä kh«ng tiÕn hµnh nghi lÔ v× sî nh÷ng oan hån ®ang l­u l¹c sÏ ®Õn b¾t n¹t ng­êi chÕt, v× lóc nµy linh hån ng­êi chÕt ®ang ph¶i lang thang kh«ng cã n¬i ë cô thÓ. Sau khi ch«n cÊt ng­êi chÕt mét c¸ch bÝ mËt nh­ vËy, tÊt c¶ con ch¸u trong gia ®×nh sÏ trë vÒ nhµ vµ ngåi tr­íc bµn thê suèt ®îi cho ®Õn ngµy ®­îc ph¸t tang. Nghi thøc tang lÔ ®­îc b¾t ®Çu b»ng viÖc tÊt c¶ nh÷ng ng­êi th©n trong gia ®×nh sÏ nh×n mÆt ng­êi chÕt lÇn cuèi vµ sau ®ã c¸c con ®Î cña ng­êi chÕ sÏ lÇn l­ît tõng ng­êi röa mÆt, ch©n, tay cho ng­êi chÕt b»ng n­íc l¸ b­ëi, råi ®­a thi thÓ ng­êi chÕt vµo quan tµi theo lÖnh cña thµy mo. Quan tµi th­êng ®­îc lµm to, tr­íc khi ®­a thi thÓ ng­êi chÕt vµo quan tµi, ng­êi ta d¶i mét líp tro bÕp, ®Æt mÊy tÊm ngãi xuèng ®Ó lµm gèi cho ng­êi chÕt, ®Æt thi thÓ ng­êi chÕt vµo cïng víi quÇn ¸o, ch¨n mµn, ®å dïng c¸ nh©n sau ®ã ®Ëy l¹i. Tang lÔ sÏ ®­îc diÔn ra Ýt nhÊt lµ 3 ngµy, tïy thuéc vµo viÖc chän ngµy ch«n cÊt cña thÇy mo. Trong ngµy ®Çu tiªn tÊt c¶ con ch¸u sÏ kh«ng ®­îc ¨n uèng, b­íc sang ngµy thø 2 sÏ ®­îc ¨n nh­ng chØ ®­îc ¨n chay. Trong nh÷ng ngµy diÔn ra tang lÔ, tÊt c¶ con c¸i cña ng­êi chÕt sÏ ph¶i ngåi bªn c¹nh quan tµi c¶ ngµy lÉn ®ªm, hä sÏ khãc trong khi khãc hä kÓ lÓ vÒ c«ng lao cña ng­êi chÕt, nçi ®au ®ín cña m×nh… Trong ngµy ®Çu tiªn nµy thÇy mo sÏ viÕt nh÷ng l¸ bïa treo xung quanh quan tµi ®Ó b¶o vÖ linh hån ng­êi chÕt. §Õn ®ªm b­íc sang ngµy thø hai ng­êi con tr­ëng sÏ cïng thÇy mo ra bÕn s«ng ®Ó lÊy mét b¸t n­íc mang vÒ, n­íc ®ã sÏ ®­îc thÇy mo dïng ®Ó lµm lÔ röa s¹ch mäi téi lçi tr­íc ®©y ®Ó ng­êi chÕt ®­îc ra ®i thanh th¶n. Trong khi nh÷ng ng­êi th©n ph¶i tóc trùc bªn quan tµi th× nh÷ng ng­êi d©n trong lµng sÏ lµm mét c¸i nhµ dµi b»ng khung c©y vµu d¸n giÊy kÝn ®Ó khi mang quan tµi ng­êi chÕt ®i ch«n th× sÏ ®Æt lªn quan tµi t­îng tr­ng cho h×nh ¶nh ng«i nhµ che n¾ng che m­a cho ng­êi chÕt khi sang thÕ giíi bªn kia. Trong mÊy ngµy diÔn ra tang lÔ, thÇy mo sÏ lµm viÖc liªn tôc, hä võa khÊn, võa ®äc nh÷ng lêi cÇu nguyÖn ®Ó ng­êi chÕt khi xuèng câi ©m th× sÏ gÆp ®­îc nh÷ng ®iÒu tèt lµnh vµ cÇu xin linh hßn tæ tiªn hay b¶o vÖ linh hån ng­êi chÕt. Mét ngµy tr­íc khi ch«n cÊt, ng­êi con tr­ëng sÏ cïng thÇy mo ®i ®Õn ®Þa ®iÓm ch«n cÊt ®Ó chän n¬i ®µo huyÖt. N¬i ch«n chÊt th­êng lµ b·i ®Êt réng, cao, cã h­íng th«ng tho¸ng, mçi dßng hä cã mét b·i ®Êt riªng vµ nh÷ng ng­êi cïng hµng trong mét hä sÏ ®­îc ch«n chÊt ngang hµng nhau. Ngµy vµ giê ®­îc phÐp mang ®i ch«n cÊt sÏ do thÇy mo ®Þnh, nh­ng th­êng lµ vµo buæi s¸ng sím. Tr­íc khi ®­a quan tµi ®Õn n¬i ch«n cÊt, tÊt c¶ mäi ng­êi th©n sÏ ra ®øng quay l­ng vÒ phÝa quan tµi, cÇm mét b¸t r­îu hÊt qua trªn vai. ViÖc lµm nµy cã nghÜa lµ thÓ hiÖn sù li biÖt m·i m·i gi÷a ng­êi chÕt ®èi víi nh÷ng ng­êi th©n. Quan tµi sÏ do nh÷ng ng­êi d©n trong lµng khiªng. Khi quan tµi ®­îc nhÊc lªn th× con c¸i cña ng­êi chÕt sÏ quú xuèng s¸t ®Êt ®Ó mäi ng­êi khiªng quan tµi ®i qua, sau ®ã l¹i ®øng dËy chay ra ®o¹n tiÕp theo ®Ó quú, cø nh­ vËy cho ®Õn hÕt ®o¹n ®­êng tr­íc nhµ. Mçi mét ng­êi con quú cµng ®­îc nhiÒu lÇn sÏ cµng nhËn ®­îc nhiÒu phóc ®øc do ng­êi chÕt ®Ó l¹i. Con trai tr­ëng sÏ câng mét t¶ng ®¸ to trªn l­ng dïng ®Ó ®Æt ë ®Çu mé, con trai thø còng câng mét bã ®uèc cÇm theo tõ nhµ ®Õn n¬i ch«n cÊt, con g¸i thø sÏ mang theo nh÷ng ®å dïng hµng ngµy cña ng­êi chÕt vµ c¶ nh÷ng tói ®ùng tiÒn ©m võa ®i võa d¶i suèt däc ®­êng ®Õn n¬i ch«n cÊt. Cßn mét ng­êi trong gia ®×nh sÏ mang theo mét con gµ trèng vµ mét chai r­îu. §Õn n¬i ch«n cÊt, ng­êi ta dïng bã ®uèc ®Ó khua chung quanh huyÖt ch«n ®Ó xua ®uæi nh÷ng hån ma l­u l¹c ®i, kh«ng cho nh÷ng hån ma ®ã lµm h¹i ng­êi chÕt. V× ng­êi ta quan niÖm r»ng löa cã thÓ ®uæi ®­îc tµ ma. Sau ®ã thÇy mo sÏ cho con gµ trèng uèng r­îu vµ nÐm con gµ xuèng huyÖt ch«n. NÕu con gµ kh«ng g¸y tøc lµ ng­êi chÕt ®· ra ®i thanh th¶n, nÕu con gµ g¸y th× ng­êi chÕt vÉn cßn nhiÒu ®iÒu oan khuÊt vµ tr¨n trë. TiÕp ®ã ®­a quan tµi xuèng huyÖt vµ ®¾p ®Êt lªn thµnh mé. Ng­êi ta dïng bã ®uèc ®Ó ®èt mét ®èng löa mang tÊt c¶ nh÷ng ®å dïng cña ng­êi chÕt ra ®èt, c¶ vßng hoa cña nh÷ng ng­êi ®Õn viÕng vµ c¶ ng«i nhµ lµm b»ng c©y vÇu. Ng­êi ta quan niÖm ®èt nh÷ng thø nµy ®i th× sang thÕ giíi bªn kia ng­êi chÕt sÏ nhËn ®­îc nh÷ng ®å dïng ®ã. Sau ®ã mäi ng­êi sÏ cëi quÇn ¸o tang ra h¬ qua ®èng löa råi ®i vÒ. §èi víi ng­êi chÕt ngoµi ®ång ruéng hay trªn m­¬ng th× sÏ kh«ng ®­îc mang thi thÓ vµo nhµ mµ sÏ dùng mét c¸i l¸n ë tr­íc nhµ vµ mäi nghi thøc tang lÔ sÏ ®­îc diÔn ra ë ®ã. V× ng­êi ta cho r»ng, ng­êi chÕt ®· bÞ nh÷ng hån ma xÊu xa lµm h¹i, nÕu ®em x¸c ng­êi chÕt vµo nhµ th× nh÷ng hån ma xÊu ®ã sÏ theo linh hån ng­êi chÕt vµo nhµ lµm h¹i mäi ng­êi. §èi víi nh÷ng ng­êi nµy, nghi thøc tang lÔ vÉn diÔn ra theo tr×nh tù b×nh th­êng. Cßn ®èi víi ng­êi chÕt bÞ giÕt h¹i hoÆc bÞ n­íc cuèn th× ng­êi ta cho r»ng ®©y lµ nh÷ng c¸i chÕt oan khuÊt vµ ph¶i tiÕn hµnh gi¶i oan. Mäi tang lÔ vÉn diÔn ra b×nh th­êng, nh­ng ®Õn buæi tèi tr­íc h«m mang ®i ch«n cÊt th× sÏ lµm lÔ gi¶i oan. Ng­êi ta ®em d¶i mét ®èng than hång ra tr­íc quan tµi, con ch¸u trong nhµ sÏ lÇn l­ît tõng ng­êi d©m ch©n lªn ®èng than hång ®ã. Lµm nh­ vËy cã nghÜa lµ nh÷ng ng­êi cßn sèng ®· chÞu thay ng­êi chÕt nh÷ng ®au ®ín, oan khuÊt, vµ ng­êi chÕt sÏ ®­îc ra ®i thanh th¶n. b. §èi víi ng­êi chÕt lµ trÎ em, thanh niªn ch­a cã gia ®×nh. §èi víi trÎ em s¬ sinh ng­êi ta kh«ng ch«n mµ ®Æt ®øa trÎ vµo mét chiÕc sät vµ sÏ ®em vµo rõng treo lªn mét c¸i c©y to nµo ®ã. V× ng­êi ta cho r»ng linh hån trÎ em th­êng rÊt yÕu ít, cÇn ph¶i dÊu ®i ®Ó tr¸nh bÞ nh÷ng linh hån xÊu b¾t n¹t, lµm h¹i. §èi víi ng­êi chÕt lµ thanh niªn ch­a lËp gia ®×nh th× kh«ng ®­îc tiÕn hµnh tang lÔ, mµ ng­êi ta cho ng­êi chÕt vµo quan tµi sau ®ã nh÷ng ng­êi th©n sÏ ®eo tang ®Õn th¾p h­¬ng råi mang ®i ch«n cÊt ngay trong ngµy h«m ®ã. Nh÷ng ng­êi nµy sÏ kh«ng ®­îc ch«n cÊt cïng khu mé cña dßng hä mµ mang ®i ch«n ë mét n¬i kh¸c vµ sau ®ã còng kh«ng ®­îc thê cóng nh÷ng ngµy nµy. V× ng­êi ta cho r»ng nh÷ng ng­êi nµy ch­a sèng l©u ®­îc ë câi ©m mµ ®· ph¶i chÕt, do ®ã linh hån kh«ng thÓ tho¸t khái x¸c ®­îc. Qua ®©y ta thÊy nh÷ng nghi thøc tang lÔ cña ng­êi Tµy ë huyÖn Trïng Kh¸nh, tØnh Cao B»ng, nh×n chung rÊt phøc t¹p, th­êng kÐo dµi nhiÒu ngµy g©y tèn kÐm tiÒn b¹c vµ thêi gian, thËm chÝ nh÷ng ho¹t ®éng phôc vô cho tang lÔ nh­ giÕt mæ gia sóc cßn g©y « nhiÔm m«i tr­êng, vµ viÖc kh«ng ch«n trÎ em chÕt còng vËy. 2. Nh÷ng thay ®æi trong nghi thøc tang lÔ hiÖn nay: HiÖn nay, trong tang lÔ ë ®©y ®· cã mét sè thay ®æi tiÕn bé h¬n nh­: tÊt c¶ mäi ng­êi chÕt ®Òu ®­îc mang vµo quan tµi råi ®em ch«n cÊt, kÓ c¶ trÎ em, vµ tang lÔ hiÖn nay th­êng diÔn ra nhiÒu nhÊt lµ 3 ngµy, ®ì tèn kÐm h¬n so víi phong tôc cò. 3. ViÖc thê cóng ®èi víi ng­êi chÕt. Sau khi ch«n cÊt xong, ng­êi ta sÏ lËp mét bµn thê nhá bªn c¹nh bµn thê tæ tiªn ®Ó thê ng­êi chÕt. Trªn bµn thê ®Ó mét b¸t h­¬ng, mét tÊm bµi vÞ do thÇy mo viÕt vµ mét chiÕc ®Ìn dÇu ®­îc th¾p s¸ng c¶ ngµy lÉn ®ªm. Sau khi ch«n cÊt ng­êi chÕt ®­îc 3 ngµy th× nh÷ng ng­êi trong gia ®×nh sÏ ®Õn Mé ®Ó rµo xung quanh mé, mé ®­îc rµo cÈn thÈn b»ng c©y vÇu vµ phñ mét tÊm cãt lªn, trong nh­ ng«i nhµ må. Tõ ®ã mäi ng­êi th©n trong gia ®×nh sÏ ®Ó tang suèt ba n¨m, ban ®Çu ®Ó tang tr¾ng, sau khi ®­îc 100 ngµy th× chuyÓn sang tang ®en. Trong vßng 3 n¨m ®ã, mçi ngµy tr­íc khi ¨n c¬m mét ng­êi trong gia ®×nh sÏ mang mét phÇn c¬m lªn bµn thê ng­êi chÕt vµ th¾p h­¬ng. Ng­êi ta quan niÖm r»ng mÆc dï thÓ x¸c kh«ng cßn, nh­ng linh hån ng­êi chÕt vÉn l­u luyÕn nh÷ng ng­êi trong gia ®×nh vµ trong thêi gian ®Çu nµy ng­êi chÕt kh«ng ®­îc nh÷ng ng­êi hä hµng ë câi ©m cho ¨n chung, v× vËy ph¶i cóng c¬m. Sau khi ®­îc mét th¸ng tÝnh tõ ngµy ng­êi chÕt ra ®i th× sÏ lµm mét lÔ cóng nhá. Nh÷ng ng­êi trong gia ®×nh, hä hµng sÏ mang b¸nh tr­ng, b¸nh dµy vµ thÞt gµ ®Õn ®Æt tr­íc bµn thê. Lµm nh­ vËy lµ ®Ó bµy tá sù t­ëng nhí ®èi víi ng­êi ®· khuÊt. Vµ khi ®­îc 100 ngµy th× sÏ lµm mét lÔ cóng to h¬n. LÇn cóng nµy sÏ mêi thÇy cóng ®Õn. ThÇy cóng sÏ mêi linh hån ng­êi chÕt vÒ ®Ó nãi ra nh÷ng g× mµ ng­êi chÕt cßn tr¨n trë vµ nh÷ng ®iÒu mµ ng­êi chÕt ch­a hµi lßng víi viÖc thê cóng cña nh÷ng ng­êi th©n, hay nh÷ng thø ®å dïng cßn thiÕu ë câi ©m… Trong tang lÔ nµy ng­êi ta th­êng lµm trong kho¶ng hai ngµy mét ®ªm, vµ th­êng ®èt rÊt nhiÒu tiÒn ©m cho ng­êi chÕt. Tõ sau lÔ nµy trë ®i mäi ng­êi sÏ chuyÓn sang ®eo tang ®en vµ sÏ t¾t chiÕc ®Ìn ë trªn bµn thê ®i, chØ ®Õn lóc mang c¬m lªn cóng th× míi th¾p ®Ìn lªn. Sau lÔ còng 100 ngµy, ng­êi th©n trong gia ®×nh vÉn tiÕp tôc cóng c¬m hµng ngµy. Cho ®Õn khi ®­îc trßn 3 n¨m th× lµm lÔ bá tang, trong lÔ nµy l¹i mêi thÇy cóng ®Õn lµm lÔ. Sau khi xong lÔ thÇy cóng sÏ ®èt bµi vÞ cïng víi bµn thê riªng cña ng­êi chÕt, chØ cßn ®Ó l¹i b¸t h­¬ng th× ®æ dån vµo b¸t h­¬ng cña bµn thê tæ tiªn vµ kh«ng cßn thê cóng riªng n÷a, mµ thê cóng chung víi bµn thê tæ tiªn. Tõ sau lÔ nµy nh÷ng ng­êi trong tang gia còng kh«ng ®eo tang n÷a. Sau khi chÕt vµ ®­îc thê cóng 3 n¨m th× linh hån ng­êi chÕt ®· chuyÓn sang câi ©m thùc sù vµ kh«ng cßn trë vÒ n÷a. Trªn ®©y lµ mét vµi nÐt s¬ l­îc vÒ nh÷ng nghi thøc tang lÔ vµ viÖc thê cóng ng­êi chÕt cña ng­êi d©n téc Tµy ë huyÖn Trïng Kh¸nh, tØnh Cao B»ng. MÆc dï cßn nhiÒu ®iÒu cÇn ph¶i nghiªn cøu thªm nh­ng qua ®ã ta thÊy ®­îc ®êi sèng t©m linh phong phó cña ng­êi d©n n¬i ®©y. MôC LôC