Tiểu luận Vùng văn hoá Việt Bắc

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA VĂN HỌC --------------- Bài tập về không gian văn hoá Vùng văn hoá Việt Bắc Bộ môn : Cơ sở văn hoá Việt Nam Lời mở đầu “Văn hoá là sơi chỉ đỏ xuyên suốt toàn bộ lịch sử của dân tộc, nó làm nên sức sống mãnh liệt, giúp cộng đồng dân tộc Việt Nam vượt qua biết bao sóng gió và thác ghềnh tưởng chừng không thể vượt qua được, để không ngừng phát triển và lớn mạmh”. (Phạm Văn Đồng) Dân tộc Việt Nam ta từ xưa đến nay vốn có một truyền thống văn hoá lâu đời, đậm đà bản sắ- phong vị quê hương. Mỗi miền quê, mỗi vùng đất đều tự nó mang trong mình dấu ấn văn hoá riêng biệt, vừa có những nét đặc thù, lại vừa thống nhất trong tính chỉnh thể của nền văn hoá dân tộc Việt Nam. Đo dọc dải đất hình tia chớp, ở nơi nào chúng ta cũng bắt gặp bản sắc, phong vị văn hoá của mỗi địa danh. Việt Nam là một trong những vùng đất của quê hương- một không gian văn hoá có nhiều nét đặc sắc, tiêu biểu. Tuy nhiên, trước khi tìm hiểu vùng văn hoá Việt Bắc, chúng ta hãy xét đến một số khái niệm liên quan. * Không gian văn hoá Việt Nam dùng để chỉ chỗ ở của người Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử. Không gian văn hoá liên quan đến lãnh thổ nhưng không đồng nhất với không gian lãnh thổ. Nó bao quát tất thảy những vùng lãnh thổ mà ở đó dân tộc ta đã tồn tại qua các thời đại. Do vậy, không gian văn hoá bao giờ cũng rộng hơn không gian lãnh thổ, không gian văn hoá của 2 dân tộc ở cạnh nhau thường có phần chồng lên nhau, có miền giáp ranh. Trong phạm vi hẹp, không gian gốc của văn hoá Việt Nam nằm trong khu vực cư trú của người Bách Việt mà có thể hình dung nó như một hình tam giác, cạnh đáy là sông Dương Tử, đỉnh là vùng Bắc Trung Bộ Việt Nam. * Lãnh thổ văn hoá dùng để chỉ chỗ ở cụ thể của từng nhóm tộc người trên dải đất hình chữ S. Lãnh thổ văn hoá liên quan đến chủ quyền lãnh thổ, được xác định bằng cột mốc, hải phận rõ ràng. * Vùng văn hoá: Là vùng lãnh thổ nhỏ của một tộc người cư trú. * Tiểu vùng văn hoá: Phạm vi nhỏ hơn vùng văn hoá là nơi đẹp nhất của vùng văn hoá. Hiện nay, việc phân vùng văn hoá trong lãnh thổ Việt Nam được nhiều học giả bàn đến với nhiều cách phân chia. Tuy nhiên, hợp lý và khách quan hơn cả là cách phân chia thành 6 vùng văn hoá của giáo sư Trần Quốc Vượng. Vùng văn hoá Việt Bắc là một trong số 6 vùng văn hoá nói trên. I. Đặc điểm tự nhiên và xã hội Trong tâm thức người dân Việt Nam, Việt Bắc là tên gọi một vùng đất gắn bó với một thời gian khổ và oanh liệt của quân và dân ta dưới sự lãnh đạo của Đảng: Là quê hương cách mạng, là chiến khu, là nơi ghi dấu bao chiến công anh hùng của quân và dân toa như bài thơ “Việt Bắc” của Tố Hữu mô tả. Nói tới Việt Bắc là nới tới địa bàn của 6 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Hà Giang, Tuyên Quang. Tuy nhiên ranh giới vùng văn hoá Việt Bắc sẽ rộng hơn địa bàn này. Nó bao gồm cả phần đồi núi của các tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Quảng Ninh. Địa hình Việt Bắc có cấu trúc theo kiểu cánh cung, tụ lại ở Tam Đảo, các cánh cung này mở ra ở phía Bắc và Đông Bắc, phần hướng lồi quay ra biển, thứ tự từ trong ra biển là: Sông Gâm, Ngân Sơn, Yên Lạc, Bắc Sơn, Đông Triều. Toàn vùng có 5 hệ thông sông chính: Sông Thao, sông Lô, hệ thống sông Cầu, sông Thương, sông Lục Nam. Với nét đặc trưng là độ dốc lòng sông lớn, mùa lũ là thời gian dòng chảy mạnh nhất. Mặt khác, trong vùng còn có nhiều hồ như hồ Ba Bể, hồ Thang Hen v.v.. Cư dân chủ yếu của vùng Việt Bắc là người Tày, người Nùng; Ngoài ra còn có một số dân tộc ít người khác như Dao, H’mông, LôLô, Sán chay. Trong diễn trình lịch sử, cư dân Việt Bắc và chủ yếu là cư dân Tày- Nùng cùng gắn bó số phận với các dân tộc ở vùng xuôi trong thời kỳ đánh giặc cứu nước. Dù hiện tại là 2 dân tộc, nhưng người Tày và người Nùng có những nét gần gũi tương đối. Trong quan hệ với văn hoá Hán, người Nùng chịu ảnh hưởng của Hán tộc nhiều hơn người Tày, người Tày chịu ảnh hưởng văn hoá Việt nhiều hơn. Về phương diện tổ chức xã hội, cư dân Tày- Nùng chủ yếu sống ở các bản ven đường; Bản là một công xã nông thôn đường lối lấy đơn vị nhà làm cơ sở. Nó không làm chức năng về mặt sản xuất mà chỉ là một cộng đồng về mặt xã hội. Đơn vị xã hội nhỏ nhất của người Tày- Nùng là gia đình, lại là gia đình phụ hệ, người đàn ông làm chủ tài sản và quyết định mọi việc trong nhà, ngoài làng. Do vậy, ý thức trọng nam khinh nữ khá đậm trong cộng đồng. II. Đặc điểm vùng văn hoá Việt Nam Tất cả những đặc điểm trên về điều kiện tự nhiên, lịch sử, xã hội của vùng Việt Bắc sẽ tác động đến văn hoá của vùng này. a. Văn hoá vật chất: - Ở - Mặc - Ăn Văn hoá ở: * Người Tày- Nùng có 2 loại nhà chính: - Nhà sàn: Dạng nhà phổ biến, gồm 2 loại là: Sàn 2 mái và sàn 4 mái. Nếu là nhà sàn 4 mái thì 2 mái đầu hồi bao giờ cũng thấp hơn 2 mái chính. Cầu thang lên xuống bằng tre, số bậc bao giờ cũng lẻ, không dùng bậc chẵn. Nhà đất: Loại nhà xuất hiện nhiều, về qui mô, kết cấu, bố cục có nhiều thay đổi so với nhà sàn. * Trang phục của người Tày có tính thống nhất, được phân biệt theo giới tính, địa vị, lứa tuổi, theo nhóm địa phương. - Y phục của nam giới Tày theo một kiểu: Áo cánh 4 thân, áo dài 5 thân, khăn đội đầu và giày vải. Chiếc áo 4 thân được cắt may theo kiểu xẻ ngực, cổ áo tròn, cao, khong có cầu vai, tà áo xẻ cao, co hàng cúc vải trước ngực và hai túi. Quần của nam giới được may theo kiểu đũng chéo, cả quân lẫn áo của nam giới Tày may bằng vải chàm. Họ ít dùng đồ trang sức, trang phục của đàn ông Tày khá giản dị. Giữa nam giới Tày và Nùng khác đôi chút về kích thước trang phục. - Y phục của nữ giới lại đa dạng và phong phú hơn. Người phụ nữ Nùng chỉ mặc một màu chàm, khác với người phụ nữ Tay mặc chiếc áo lót trong màu trắng. Y phục của phụ nữ Tày- Nùng gồm áo cánh, áo dài 5 thân, quần, thắt lưng, khăn đội đầu, hài vải. Đồ trang sức cũng đơn giản, vòng cổ, vòng tay, vòng chân, xà tích bằng bạc. Chiếc khăn của phụ nữ Tày là khăn vuông. Phụ nữ Nùng có khác đôi chút là họ thường bịt răng vàng, ưa thích vòng chân, vòng tay, khuyên tai bằng bạc. * Về ăn uống, tuỳ theo từng tộc người mà cách thức chế biến thức ăn và khẩu vị của cư dân Việt Bắc có hương vị riêng. Việc chế biến món ăn của cư dân Tày Nùng một mặt có những sáng tạo, một mặt tiếp thu kỹ thuật chế biến của tộc lân cận như Hoa, Việt.v.v…. Thức ăn chính là gạo tẻ, nhưng việc chế biến món ăn từ gạo nếp được chú trọng hơn. Trong ngày tết, cốm và các loại xôi màu là những món ăn đặc biệt hấp dẫn. Ngoài ra còn có thịt lợn quay Lạng sơn, vịt quay Thất Khê. Bữa ăn của cư dân Việt Bắc mang tính bình đẳng, nhân ái. * Ngoài ra, điểm đáng chú ý trong văn hoá vùng Việt Bắc là tầng lớp tri thức Tày- Nùng hình thành từ rất sớm. Ban đầu là các tri thức dân gian: Thầy Mo, Then, Tào, Pụt. Sau này, giáo dục càng được chú trọng, phát triển, đẩy mạnh đào tạo trí thức, cán bộ khoa học cho Việt Bắc. b. Văn hoá tinh thần. Đời sống văn hoá tinh thần của cư dân Việt Bắc có những nét cơ bản giống với các khu vực khác. Về tín ngưỡng tôn giáo, tín ngưỡng dân gian của cư dân Tày- Nùng hướng niềm tin của con người tới thần bản mệnh, trời- đất, tổ tiên. Các thần linh của họ rất đa dạng, có khi là nhiều thần như thần núi, thần sông, thần đất. Ngoài ra lại có các vua, có giàng then, ý thức cộng đồng được củng cố thông qua việc thờ thần bản mệnh của mường hay của bản. Ý thức về gia đình, dòng họ được củng cố thông qua việc thờ phụng tổ tiên. Mỗi gia đình có một ban thờ tổ tiên đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà. Ngoài ra, trong nhà họ còn thờ vua bếp. Diện mạo tôn giáo Việt Bắc cũng có những nét khác biệt. Các tôn giáo như khổng giáo, Phật giáo, Đạo giáo đều có ảnh hưởng đến đời sống tâm linh của người dân ở Việt Bắc. Chùa thờ Phật ít hơn dưới đồng bằng, nhưng cũng có những chùa đáng lưu ý, như chùa Hang, chùa Úc Kỳ ở Bắc Thái, chùa Diên Khánh, chùa Linh Quang, chùa Nhị Thanh, chùa Tam Thanh ở Lạng Sơn. Tam giáo được cư dân Tày tiếp thu gần giống với người Việt, nhưng ở mức độ thấp, trong sự kết hợp với các tín ngưỡng vật linh vốn có từ lâu đời trong dân gian. Về chi tiết, vùng Việt Nam với người Tày- Nùng, chữ viết trải qua các giai đoạn: Giai đoạn cổ đại không có chữ viết, giai đoạn cận đại có chữ Nôm, giai đoạn hiện đại, vừa có chữ Nôm, vừa có chữ Latinh. Năm 1960, Đảng và Nhà nước ta đã giúp người Tày- Nùng xây dựng hệ thống chữ viết theo lối chữ Quốc ngữ, bằng chữ cái Latinh. Cũng chính vì vậy, nét đáng chú ý là cư dân Tày- Nùng ở Việt Nam đã có những nhà văn viết bằng chữ viết dân tộc. Đáng kể là các tác giả như Hoàng Đức Hậu, Nông Quốc Chấn, Bàn Tài Đoàn v.v… Đặc biệt, nhà thơ Nông Quốc Chấn còn cho xuất bản tập thơ “Tiếng hát người Việt Bắc” mang đậm tình cảm, tâm hồn của Việt Bắc. Trong khi đó, văn hoá dân gian Việt Bắc khá đa dạng về thể loại, phong phú về số lượng tác phẩm như thành ngữ, tục ngữ, truyện cổ tích, nói ví, câu đố và đồng dao, dân ca. Riêng dân ca, loại phong phú là loại khá riêng biệt được viết trên nền giấy vải khá công phu. Đặc biệt, lời ca giao duyên: Lượn cọi và lượn slương là những thể loại tiêu biểu được các thế hệ trẻ Tày- Nùng ưa chuộng; Ngoài ra còn có lượn Nàng hai- nằm trong hát lượn (gồm 3 loại) của người Tày. Nếu như lượn cọi và lượn Nàng hai có địa bàn chính ở Tây Việt Nam thì lượn slương lưu hành ở địa bàn Lạng Sơn là chính. Vì thế, lượn slương còn gọi là lượn Lạng. Hơn cả nhu cầu giao duyên, lượn slương chủ yếu bộc bạch niềm thương nhớ nhuốm màu đau thương, diễn tả tình yêu nặng sâu. Chẳng hạn: Gà gáy dạo chơi ta kết giao. Trông lên trời thẳm sáng đầy sao Trăng lên sáng trời trăng phải lặn. Giờ này đôi ta biết làm sao? Bên cạnh đó, người Nùng còn có lối hát giao duyên rất độc đáo là sli. Sli thường được hát theo lối có tổ chức hoặc không có tổ chức trong dịp mừng nhà mới, mừng sinh nhật, ngày Tết, ngày hội đầu xuân… Sli rất phong phú, thường mỗi nhánh Nùng có một loại sli như người Nùng Giang có Sli giang, người Nùng Cháo có Shi sình lăng, người Nùng Phàn sình có “nhì hau” “soong hâu”… Trai gái Tày còn có một sinh hoạt dân ca độc đáo là Phong Slư- những bức thư tình, những người đang yêu đều tìm thấy trong phong slư tiếng nói thầm kín của lòng mình, tâm tư tình cảm của mình, thấm đãm nỗi buồn tuyệt vọng vì xa cách. Trong đám cuói của người Tày còn có điệu “hát quan lang”; hát quan lang do người đại diện tỏng đoàn nhà trai đi đón dâu hát, đóng vai trò quan trọng, có thẩm quyền giải quyết mọi việc liên quan đến nghi lễ. Dân tộc Tày- Nùng còn có “Then” là một diễn xướng nghi lễ mang tính tổng hợp của các bộ môn nghệ thuật dân gian. Về mặt nghi lễ, then chứa đựng trong mình những tôn giáo nguyên thuỷ nhất và thiết thân nhất với loài người như lễ cầu an, cầu mùa, nghi thức chữa bệnh. Về mặt nghệ thuật dân gian, then được thể hiện sinh động bằng lời ca, tiếng hát, trang phục, điệu múa dân gian hết sức phong phú hấp dẫn. Bên cạnh những điệu hát dân ca hết sức độc đáo, cư dân Việt Bắc còn có một kho tàng truyện cổ tích, truyền thuyết và đặc biệt là những câu chuyện mang tính chất thần thoại nhằm giải thích các địa danh. Chẳng hạn như dân tộc Tày có truyện giải thích vì sao có núi dê, núi ngựa, núi thóc, suối rau, ruộng chuột trên đất Cao Bằng? Sài Hồ là nghĩa thế nào? Vì sao có núi Cốc- sông Công? Sự tích hồ Ba Bể thường thường mỗi câu chuyện địa danh như vậy gắn với một truyền thuyết hay truyện cổ tích những câu chuyện hoàn toàn là do sự tưởng tượng có phần bay bổng hoặc có phần hồn nhiên của người dân bình thường, người dân thời cổ hay trung cận đại, vẫn tồn tại lâu dài bền vững đi vào tâm thế các dân tộc. * Lễ hội của cư dân Tày- Nùng rất phong phú. Ngày hội của toàn cộng đồng là Hội lồng tồng (hội xuống đồng) diễn ra gần 2 phần: Lễ và hội. Nghi lễ chính là rước thần đình và thần nông ra nơi mở hội ở ngoài đồng. Một bữa ăn được tổ chức ngay tại đây. Phần hội căn bản là các trò chơi như đánh quay, đánh yến, tung còn, ảo thuật v.v… Như vậy, về bản chất, hội xuống đồng là một sinh hoạt văn hoá xã hội, tín ngưỡng, một lễ hội nông nghiệp, một nghi lễ cầu mùa có ý nghĩa phồn thực, cầu mong mùa màng bội thu, nhân khang, vật thịnh. Hội xuống đồng tuy phần lớn chỉ mang tính nghi lễ, tượng trưng, đơn giản nhưng nó thật sự là một lễ hội trình nghề (cày cấy, nông nghiệp) với ước mong mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, con người thao việc và khoẻ mạnh. Tính cộng đồng được phát huy khiến con người chung sức cho mục đích chung. Đây là một nghi lễ nông nghiệp đẹp cần được khôi phục, phát huy. Nói đến sinh hoạt văn hoá của cư dân vùng Việt Bắc không thể không nói đến sinh hoạt hội chợ ở đây- là nơi để trao đổi hàng hoá, nhưng cũng là nơi để nam nữ thanh niên trao duyên, tỏ tình. Người ta đã từng nói đến một loại sinh hoạt văn hoá hội chợ ở vùng này, và có thể coi như một sinh hoạt văn hoá đặc thù của vùng Việt Bắc. Nhìn đến vùng văn hoá Việt Bắc, chúng ta không thể bỏ qua Thái Nguyên- một trong những tiểu vùng đẹp nhất, một trong những điểm sáng của vùng. Trong năm 2007, Thái Nguyên vinh dự được chọn là địa điểm tổ chức năm “Du lịch về nguồn” với đặc điểm là thành phố nằm bên dòng sông Câu thơ mộng, Thái Nguyên tập trung một số dân tộc ít người như: Tày, Nùng, Sán chay… ở đây có các lễ hội đầu xuân rất độc đáo: Hội lồng tồng, hội đền Ruẩn… cùng những điệu hát lượn, hát Sli thật trữ tình, mựơt mà. Có lẽ đây là một nét đẹp riêng của Thái Nguyên- Việt Bắc thu hút du khách bốn phương. Ngoài ra, Thái Nguyên còn nổi tiếng với những danh lam thắng cảnh đẹp tuyệt vòi hang phượng hoàng, hồ núi cốc. ở Trung tâm thành phố Thái Nguyên là Bảo tàng văn hoá các dân tộc Việt Bắc- nơi lưu giữ tất cả nét văn hoá của cộng đồng dân tộc ít người ở Việt Bắc; Khu ATK Định Hoá (An toàn khu- ghi dấu một thời kỳ kháng chiến hào hùng, anh dũng của nhân dân).Chính bởi những nét đẹp đặc thù, những ưu thế về cảnh quan thiên nhiên, về truyền thống văn hoá và dấu ấn lịch sử mà Thái Nguyên xứng đáng được chọn là nơi tổ chức năm “Du lịch về nguồn”. Tên gọi “về nguồn” là để nhắc nhở du khách thập phương cũng như nhân dân luôn một lòng hướng về cội nguồn, về quê hương- linh hồn xứ sở, về một trang sử oai hùng gắn với chiến khu Việt Bắc. Nói tóm lại, Việt Bắc là một vùng văn hoá có nhiều đặc thù. Tộc người chủ thể: Tày- Nùng với lịch sử và văn hoá của họ đã tạo ra nét đặc thù này. Tuy nhiên những đặc thù này không phá vỡ tính thống nhất của văn hoá Việt Bắc và văn hoá cả nước. MỤC LỤC