Tình hình chuyển dịch cơ cấu ngành của Việt nam trong quá trình đổi mới

Lêi më ®Çu Môc tiªu cña bÊt kú nÒn kinh tÕ nµo còng ®Òu h­íng tíi sù ph¸t triÓn. Trong ba tiªu thøc ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn, c¬ cÊu kinh tÕ ®­îc coi lµ tiªu thøc ®Ó ®¸nh gi¸ sù thay ®æi vÒ chÊt, lµ dÊu hiÖu ®Ó ®¸nh gi¸, so s¸nh c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña mét nÒn kinh tÕ. C¬ cÊu kinh tÕ biÓu hiÖn d­íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau: c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ, c¬ cÊu vïng kinh tÕ, c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ… Trong ®ã c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ lµ d¹ng quan träng nhÊt, nã ph¶n ¸nh trùc tiÕp sù ph¸t triÓn cña LLSX, cña khoa häc kü thuËt vµ cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Sù chuyÓn dÞchc¬ cÊu ngµnh ph¶n ¸nh xu thÕ c«ng nghiÖp ho¸ (CNH) vµ lµ dÊu hiÖu ph¶n ¸nh chÊt l­îng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, lµ néi dung quan träng nhÊt cña ph¸t triÓn kinh tÕ. Nã lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cèt lâi, lµ néi dung quan träng cña tiÕn tr×nh CNH- H§H cña bÊt kú mét quèc gia nµo kh«ng muèn ®øng trong danh s¸ch c¸c n­íc nghÌo nhÊt thÕ giíi. Trong xu h­íng vËn ®éng chung ®ã, chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo h­íng CNH-H§H lµ con ®­êng ®· ®­îc §¶ng vµ Nhµ n­íc ta x¸c ®Þnh lµ h­íng ®i tÊt yÕu ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, ®­a ®Êt n­íc tho¸t khái t×nh tr¹ng l¹c hËu, chËm ph¸t triÓn ®Ó trë thµnh mét quèc gia v¨n minh, hiÖn ®¹i. NghÞ quÕt §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII cña §¶ng ®· x¸c ®Þnh: "Thóc ®Èy sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo h­íng CNH-H§H" vµ coi "®©y lµ nhiÖm vô träng t©m quan träng hµng ®Çu trong thêi gian tíi","CNH- H§H lµ con ®­êng tho¸t khái nguy c¬ tôt hËu so víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi". §Æc biÖt trong nÒn kinh tÕ héi nhËp quèc tÕ vµ khu vùc ngµy cµng ph¸t triÓn. ViÖt Nam s¾p trë thµnh thµnh viªn cña tæ chøc th­¬ng m¹i thÕ giíi th× viÖc lùa chän vµ chuyÓn dÞch hîp lý c¬ cÊu ngµnh hîp lý sÏ thÓ hiÖn ®­îc c¸c lîi thÕ t­¬ng ®èi vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh khi tham gia vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu, lµ c¬ së cho ViÖt Nam chñ ®éng héi nhËp th¾ng lîi. Víi mong muèn ®­îc nghiªn cøu s©u h¬n t×nh h×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh cña ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ®æi míi. T×m hiÓu nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®­îc vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn nay. PhÇn I: Lý luËn vÒ c¬ cÊu kinh tÕ vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸. PhÇn II: Qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh cña ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ®æi míi. PhÇn III: Quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p thóc ®Èy chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ë ViÖt Nam hiÖn nay. PhÇn I: Lý luËn vÒ c¬ cÊu kinh tÕ vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ trong thêi kú CNH I. Kh¸i niÖm 1.1. Kh¸i niÖm vÒ c¬ cÊu kinh tÕ C¬ cÊu (hay kÕt cÊu) lµ mét kh¸i niÖm mµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng dïng ®Ó chØ c¸ch thøc tæ chøc bªn trong cña mét hÖ thèng, biÓu hiÖn sù thèng nhÊt cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i v÷ng ch¾c gi÷a c¸c bé phËn cña nã. Trong khi chØ râ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c bé phËn vµ toµn thÓ, nã biÓu hiÖn ra nh­ lµ mét thuéc tÝnh cña sù vËt, hiÖn t­îng vµ biÕn ®æi cïng sù vËt, hiÖn t­îng. Nh­ vËy cã thÓ thÊy cã rÊt nhiÒu tr×nh ®é, nhiÒu kiÓu tæ chøc c¬ cÊu cña c¸c kh¸ch thÓ vµ c¸c hÖ thèng (Tõ ®iÓn TriÕt häc, NXB TiÕn bé, Matxc¬va, 1975, tr 269-270). Còng nh­ vËy, ®èi víi nÒn kinh tÕ quèc d©n, khi xem nã lµ mét hÖ thèng phøc t¹p th× cã thÓ thÊy rÊt nhiÒu c¸c bé phËn vµ c¸c kiÓu c¬ quan hîp thµnh chóng, tuú theo c¸ch mµ chóng ta tiÕp cËn khi nghiªn cøu hÖ thèng Êy. §Æc biÖt sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ theo thêi gian bao hµm trong ®ã sù thay ®æi b¶n th©n c¸c bé phËn còng nh­ sù thay ®æi cña c¸c kiÓu c¬ cÊu. V× vËy, cã thÓ thÊy r»ng c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ quèc d©n lµ tæng thÓ nh÷ng mèi quan hÖ vÒ mÆt chÊt l­îng vµ sè l­îng gi÷a c¸c bé phËn cÊu thµnh trong thêi gian vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. C¬ cÊu kinh tÕ biÓu hiÖn d­íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau c¬ cÊu c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, c¬ cÊu t¸i s¶n xuÊt x· héi, c¬ cÊu tæ chøc - qu¶n lý nÒn kinh tÕ quèc d©n, c¬ cÊu vïng l·nh thæ, c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ, c¬ cÊu ngµnh… Trong ®ã c¬ cÊu ngµnh lµ d¹ng quan träng nhÊt, ph¶n ¸nh trùc tiÕp sù ph¸t triÓn cña LLSX cña KH-KT vµ sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi. C¬ cÊu ngµnh kinh tÕ lµ t­¬ng quan gi÷a c¸c ngµnh trong tæng thÓ kinh tÕ, thÓ hiÖn mèi quan hÖ h÷u c¬ vµ sù t¸c ®éng qua l¹i vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng gi÷a c¸c ngµnh víi nhau. C¸c mèi quan hÖ nµy ®­îc h×nh thµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh lu«n vËn ®éng vµ h­íng vµo nh÷ng môc tiªu cô thÓ. HiÓu theo nghÜa réng, ngµy nay c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ®­îc ph©n chia nh­ sau. Theo quan ®iÓm cña LHQ: c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ®­îc chia lµm 3 nhãm ngµnh lín: KV1 lµ nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt s¶n phÈm s¬ chÕ, cã ®Çu vµo tõ tù nhiªn: N«ng nghiÖp, thuû s¶n, l©m nghiÖp vµ c«ng nghiÖp khai th¸c. KV2: C«ng nghiÖp chÕ biÕn, x©y dùng KV3: dÞch vô: s¶n xuÊt vµ ph©n phèi ®iÖn n­íc, th­¬ng m¹i, ng©n hµng, tµi chÝnh, b¶o hiÓm, gi¸o dôc, y tÕ … Theo quan ®iÓm ph©n ngµnh cña Viªt Nam, do ViÖt Nam cã nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c biÖt nªn c¸ch ph©n ngµnh cña ViÖt Nam cã mét sè kh¸c biÖt so víi c¸ch ph©n ngµnh cña LHQ. C«ng nghiÖp khai th¸c ë khu vùc I vµ s¶n xuÊt ph©n phèi ®iÖn n­íc ë khu vùc III theo c¸ch ph©n ngµnh cña LHQ ®­îc ®­a vµo khu vùc II theo c¸ch ph©n ngµnh cña ViÖt Nam . C¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ®­îc hiÓu theo nh÷ng néi dung sau: - Tr­íc hÕt, ®ã lµ sè l­îng c¸c ngµnh kinh tÕ ®­îc h×nh thµnh. Sè l­îng ngµnh kinh tÕ kh«ng cè ®Þnh, nã lu«n lu«n ®­îc hoµn thiÖn theo sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Nguyªn t¾c ph©n ngµnh xuÊt ph¸t tõ tÝnh chÊt ph©n c«ng lao ®éng, biÓu hiÖn cô thÓ qua sù kh¸c nhau vÒ quy tr×nh c«ng nghÖ cña c¸c ngµnh trong qu¸ tr×nh t¹o ra s¶n phÈm vËt chÊt vµ dÞch vô. C¸c ngµnh kinh tÕ ®­îc ph©n thµnh 3 khu vùc: khu vùc 1 baogåm c¸c ngµnh n«ng l©m - ng­ nghiÖp; khu vùc II lµ ngµnh c«ng nghiÖp vµ x©y dùng; khu vùc III gåm c¸c ngµnh dÞch vô. - Thø ®Õn, c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ t­¬ng hç gi÷a c¸c ngµnh víi nhau. Mèi quan hÖ nµy bao gåm c¶ vÒ mÆt sè vµ chÊt l­îng. MÆt sè l­îng thÓ hiÖn ë tû träng (tÝnh theo GDP, lao ®éng, vèn…) cña mçi ngµnh trong tæng thÓ nÒn kinh tÕ quèc d©n. Cßn khÝa c¹nh chÊt l­îng ph¶n ¸nh vÞ trÝ cña tõng ngµnh vµ tÝnh chÊt cña sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c ngµnh víi nhau. 1.2. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh. C¬ cÊu ngµnh kinh tÕ lµ mét ph¹m trï ®éng, nã lu«n lu«n thay ®æi theo tõng thêi kú ph¸t triÓn bëi c¸c yÕu tè hîp thµnh c¬ cÊu kh«ng cè ®Þnh. Qu¸ tr×nh thay ®æi cña c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ngth¸i kh¸c ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n, phï hîp h¬n víi m«i tr­êng vµ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn gäi lµ sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kh«ng chØ lµ sù thay ®æi vÒ sè l­îng c¸c ngµnh, tû träng cña mçi ngµnh mµ cßn bao gåm sù thay ®æi vÞ trÝ, tÝnh chÊt mèi quan hÖ trong néi bé c¬ cÊu ngµnh. ViÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh ph¶i dùa trªn c¬ së cña mét c¬ cÊu hiÖn cã vµ néi dung cña sù chuyÓn dÞch lµ c¶i t¹o c¬ cÊu cò, l¹c hËu hoÆc ch­a phï hîp ®Ó x©y dùng c¬ cÊu tiªn tiÕn, hoµn thiÖn vµ bæ sung c¬ cÊu cò nh»m biÕn c¬ cÊu cò thµnh c¬ cÊu míi hiÖn ®¹i vµ phï hîp h¬n. 1.3. ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ. C¬ cÊu ngµnh ®­îc coi lµ x­¬ng sèng cña c¬ cÊu kinh tÕ, lµ dÊu hiÖu ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cña mçi n­íc, sù ph¸t triÓn cña KHCN, cña LLSX vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Tr¹ng th¸i c¬ cÊu ngµnh lµ dÊu hiÖu ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cña mçi quèc gia. Do vËy nghiªn cøu c¬ cÊu ngµnh ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng t×nh tr¹ng ph¸t triÓn cña quèc gia m×nh trªn c¬ së ®ã cã nh÷ng chÝnh s¸ch, ®Þnh h­íng ph¸t triÓn phï hîp. Qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh lµ mét qu¸ tr×nh diÔn ra liªn tôc vµ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Ng­îc l¹i nhÞp ®é ph¸t triÓn, tÝnh chÊt bÒn v÷ng cña qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng l¹i phô thuéc vµo kh¶ n¨ng chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh linh ho¹t, phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong, bªn ngoµi vµ c¸c lîi thÕ t­¬ng ®èi cña nÒn kinh tÕ. Mèi quan hÖ gi÷a chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh vµ sù ph¸t triÓn chung cña nÒn kinh tÕ cã ý nghÜa hÕt søc quan träng v× g¾n víi nã lµ c¶ mét ®éng th¸i vÒ ph©n bæ nguån lùc h¹n hÑp cña mét quèc gia trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh thÓ hiÖn tÝnh hiÖu qu¶ cña viÖc ph©n bè nguån lùc. Trong nÒn kinh tÕ héi nhËp quèc tÕ vµ khu vùc ngµy cµng ph¸t triÓn th× viÖc lùa chän vµ chuyÓn dÞch hîp lý thÓ hiÖn ®­îc c¸c lîi thÕ t­¬ng ®èi vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña mét quèc gia trong nÒn kinh tÕ toµn cÇu, lµ c¬ së cho sù chñ ®éng tham gia vµ thùc hiÖn héi nhËp th¾ng lîi. 1.4. Nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh quy luËt vÒ xu h­íng chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ. . 1.4.1. C¬ së lý thuyÕt. a) Quy luËt tiªu dïng cña E. Engel (§øc). Ngay tõ thÕ kû 19, mét sè quy luËt tiªu dïng thùc nghiÖm ®· ®­îc E. Engel ®Ò x­íng. Quy luËt nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a thu nhËp vµ ph­¬ng ph¸p thu nhËp cho c¸c nhu cÇu t¸c ®éng. B»ng quan s¸t thùc nghiÖm, Engel ®· nhËn thÊy r»ng khi thu nhËp cña c¸c gia ®×nh t¨ng lªn ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh th× tû lÖ chi tiªu cña hä cho l­¬ng thùc, thùc phÈm gi¶m ®i. Nh­ vËy cã thÓ suy ra lµ tû träng n«ng nghiÖp trong toµn bé nÒn kinh tÕ sÏ gi¶m ®i khi thu nhËp t¨ng lªn ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh. C¸c nhµ kinh tÕ sau khi nghiªn cøu quy luËt cña E.Engel, hä ph¸t hiÖn ra r»ng trong qu¸ tr×nh gia t¨ng thu nhËp, tû lÖchi tiªu cho hµng ho¸ thiÕt yÕu cã xu h­íng gi¶m, tû lÖ chi tiªu cho hµng ho¸ l©u bÒn cã xu h­íng gia t¨ng nh­ng víi møc ®é nhá h¬n møc gia t¨ng thu nhËp, cßn tû lÖ chi tiªu cho hµng ho¸ dÞch vô cã xu h­íng ngµy cµng t¨ng, ®Õn mét møc thu nhËp nµo ®ã th× tèc ®é t¨ng tiªu dïng sÏ lín h¬n tèc ®é t¨ng thu nhËp. Nh­ vËy, khi kinh tÕ ph¸t triÓn, tû träng khu vùc I sÏ gi¶m vµ tû träng khu vùc I, khu vùc III sÏ t¨ng lªn. b) Quy luËt n¨ng suÊt lao ®éng cña A. Fisher (Mü). A. Fisher ®· ph©n tÝch: Theo xu thÕ ph¸t triÓn KHCN, ngµnh n«ng nghiÖp dÔ cã kh¶ n¨ng t¨ng c­êng lao ®éng nhÊt, viÖc t¨ng c­êng sö dông m¸y mãc thiÕt bÞ vµ c¸c ph­¬ng thøc canh t¸c míi ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho n«ng d©n n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng. Nh­ vËy, ®Ó ®¶m b¶o nhu cÇu l­¬ng thùc, thùc phÈm cÇn thiÕt cho x· héi th× kh«ng cÇn ®Õn mét l­îng lao ®éng nh­ cò vµ nh­ vËy tû lÖ lao ®éng n«ng nghiÖp cã xu h­íng gi¶m trong c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ. Trong khi ®ã, ngµnh c«ng nghiÖp Ýt cã kh¶ n¨ng thay thÕ lao ®éng h¬n n«ng nghiÖp do tÝnh chÊt phøc t¹p h¬n cña viÖc sö dông c«ng nghÖ míi, mÆt kh¸c cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, nhu cÇu vÒ s¶n phÈm c«ng nghiÖp t¨ng nhanh ®ßi hái ph¶i më réng quy m« s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cho nªn nhu cÇu lao ®éng c«ng nghiÖp t¨ng. Do vËy theo sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, tû träng lao ®éng c«ng nghiÖp chÕ biÕn xu h­íng t¨ng lªn. Ngµnh dÞch vô ®­îc coi lµ khã cã kh¶ n¨ng thay thÕ lao ®éng nhÊt do ®Æc ®iÓm kü thuËt cña viÖc t¹o ra nã, rµo c¶n cho sù thay thÕ c«ng nghiÖp vµ kü thuËt míi rÊt cao. H¬n thÕ, khi kinh tÕ ph¸t triÓn, nhu cÇu tiªu dïng dÞch vô t¨ng rÊt nhanh (t¨ng cao h¬n møc t¨ng thu nhËp) yªu cÇu quy m« c¸c ngµnh dÞch vô kh«ng ngõng t¨ng. V× vËy tû träng lao ®éng cña ngµnh dÞch vô sÏ cã xu h­íng t¨ng vµ t¨ng nhanh khi nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. Nh­ vËy, trªn c¬ së lý luËn, nhu cÇu chuyÓn dÞch lao ®éng lµ gi¶n ®¬n lao ®éng trong ngµnh n«ng nghiÖp vµ t¨ng ®Õn tû träng lao ®éng trong c«ng nghiÖp vµ dÞch vô. 1.4.2. Xu h­íng chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh. Tõ nh÷ng c¬ së lý thuyÕt nªu trªn cã thÓ rót ra xu h­íng cã tÝnh quy luËt chung cña sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ lµ chuyÓn dÞch theo h­íng CNH, H§H ®Êt n­íc. Muèn chuyÓn mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ c«ng nghiÖp ®Òu ph¶i tr¶i qua c¸c b­íc: ChuyÓn tõ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ n«ng - c«ng nghiÖp, c«ng - n«ng nghiÖp ®Ó tõ ®ã chuyÓn sang c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ hËu c«ng nghiÖp. Xu h­íng ph¸t triÓn cô thÓ ®­îc thÓ hiÖn: - ChuyÓn dÞch c¬ cÊu GDP theo ngµnh: gi¶n ®¬n tû träng n«ng nghiÖp/GDP, t¨ng dÇn tû träng c«ng nghiÖp vµ dÞch vô trong GDP. - ChuyÓn dÞch c¬ cÊu lao ®éng theo ngµnh: lao ®éng n«ng nghiÖp trong tæng lao ®éng gi¶m, t¨ng dÇn lao ®éng c«ng nghiÖp vµ dÞch vô trong tæng lao ®éng. - ChuyÓn dÞch c¬ cÊu trong néi bé ngµnh: C«ng nghiÖp: tû träng lùc l­îng lao ®éng c«ng nghiÖp lao ®éng cao gi¶m, c«ng nghiÖp hµm l­îng chÊt x¸m cao t¨ng. DÞch vô: dÞch vô cao t¨ng. II. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng tíi sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ trong qu¸ tr×nh CNH. ë gãc ®é cña chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ vÜ m«, nh©n tè t¸c ®éng tíi chuyÓn dÞchc¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ®­îc chia lµm 3 nhãm sau: - Nhãm c¸c nh©n cè "cung" (®©u vµo cña s¶n xuÊt) - Nhãm c¸c nh©n tè "cÇu" (®Çu ra cña s¶n xuÊt) - Nhãm nh©n tè vÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch. 2.1. Nhãm c¸c nh©n tè "cung" (®Çu vµo s¶n xuÊt). 2.1.1. C¸c nguån lùc tù nhiªn. Nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn W.Petty ®· tõng nãi "lao ®éng lµ cha cña cña c¶i, cßn ®Êt lµ mÑ cña nã". C¬ cÊu kinh tÕ cña mét quèc gia h×nh thµnh nh­ thÕ nµo ®Òu chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c tõ nguån tµi nguyªn mµ thiªn nhiªn ban tÆng. Quy m« ®Êt ®ai, ®Þa h×nh, khÝ hËu, nguån n­íc… lµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kh¸c nhau: khu vùc §«ng Nam ¸ s¶n sinh ra nÒn n«ng nghiÖp lóa n­íc mang ®Æc thï "Ch©u ¸ giã mïa", nh÷ng vïng mua nhiÖt ®íi ë ch©u ¸, ch©u Mü La tinh… lµ ®iÒu kiÖn tèt ®Ó ph¸t triÓn l©m nghiÖp, nh÷ng quèc gia nhiÒu dÇu má ph¸t triÓn m¹nh c«ng nghiÖp khai má… Tãm l¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ c¬ së xuÊt ph¸t tù nhiªn quan träng ®Ó h×nh thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña c¸c nÒn kinh tÕ trªn thÕ giíi. Trong nhiÒu tr­êng hîp tµi nguyªn thiªn nhiªn t¹o nªn "lîi thÕ tuyÖt ®èi" trong ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ cña c¸c nÒn kinh tÕ. N¾m v÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn trªn c¬ së ®ã x©y dùng c¬ cÊu kinh tÕ, c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ thÝch hîp sÏ ph¸t huy "lîi thÕ tuyÖt ®èi" rót ng¾n qu¸ tr×nh CNH, H§H. 2.1.2. Nguån lùc con ng­êi. Nguån l­c con ng­êi tõ l©u ®· ®­îc coi nh­ lµ mét nh©n tè cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. ë nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, viÖc ph©n bæ nguån lùc nµy nh­ thÕ nµo cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi viÖc h×nh thµnh c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ. Nh÷ng khÝa c¹nh cÇn l­u ý cña nguån lùc con ng­êi lµ: + Quy m« nguån nh©n lùc. Quy m« nguån nh©n lùc lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng gãp phÇn h×nh thµnh c¬ cÊu nÒn kinh tÕ. §Ó cho c¸c ho¹t ®éng kinh doanh ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ kinh tÕ theo qui m«, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ KH-CN nhÊt ®Þnh, ph¶i cã mét l­îng lao ®éng thÝch hîp. §èi víi nh÷ng n­íc cã qui m« lao ®éng, qui m« d©n sè bÐ nhá lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y khã kh­an trong mét sè lÜnh vùc do vËy cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch nhËp khÈu lao ®éng, nhËp c­ hîp lý vµ x©y dùng mét c¬ cÊu kinh tÕ phï hîp. Cßn ®èi víi nh÷ng quèc gia ®ang ph¸t triÓn cã hiÖn t­îng d­ thõa lao ®éng th× x©y dùng c¬ cÊu kinh tÕ cã kh¶ n¨ng toµn dông nh©n c«ng l¹i lµ ­u thÕ hµng ®Çu. + ChÊt l­îng nguån nh©n lùc. ChÊt l­îng nguån nh©n lùc lµ yÕu tè quan träng nhÊt ®Ó h×nh thµnh c¬ cÊu kinh tÕ ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngµnh, nh÷ng lÜnh vùc ®ßi hái lao ®éng tay nghÒ cao, nh÷ng ngµnh g¾n víi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. ChÊt l­îng nguån nh©n lùc g¾n víi gi¸o dôc, v× thÕ ®Çu t­ cho gi¸o dôc lµ ®Çu t­ ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ- x· héi tæng hîp lín nhÊt. X¸c ®Þnh mét nguån nh©n lùc cã chÊt l­îng cao sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cã viÖc h×nh thµnh mét c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ hiÖn ®¹i. + Xu h­íng nh©n khÈu häc. Xu h­íng nh©n khÈu häccã ý nghÜa kh¸ quan träng ®èi víi viÖc h×nh thµnh c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ. T¸c nh©n nµy biÓu hiÖn ë c¶ 2 khÝa c¹nh cung vf cÇu. ë khÝa c¹nh cung, xu h­íng biÕn ®éng d©n sè sÏ quyÕt ®Þnh xu h­íng biÕn ®éng cña qui m« LLL§XH. Cßn xu h­íng biÕn ®éng sÏ cã ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi qui m« vµ c¬ cÊu nhu cÇu thÞ tr­êng. 2.1.3. Nguån vèn. Lµ nh©n tè quan träng lu«n ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ. Do khëi ph¸t qu¸ tr×nh CNH trong ®iÒu kiÖn mét nÒn kinh tÕ nghÌo nµn, hÇu nh­ ®èi víi toµn bé c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, nguån vèn ®Çu t­ lu«n lµ chiÕc "cæ häng hÑp" ®èi víi qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng vµ CDCCKT. Ngµy nay d­íi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ kinh tÕ víi mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng næi bËt nhÊt cña toµn cÇuho¸ tµi chÝnh, dßng ch¶y vèn ®Çu t­ tµi chÝnh mang tÝnh chÊt toµn cÇu ®ang gia t¨ng víi tèc ®é nhanh, qui m« lín, ®· gãp phÇn quan träng vµo biÕt níi bít "nót th¾t" vÒ nguån vèn ®Çu t­ ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Nh­ng xÐt mét c¸ch tæng qu¸t, kh¸t vèn vÉn lµ c¨n bÖnh dai d¼ng ®èi víi nh÷ng quèc gia ®ang mong muèn ®Èy nhanh qu¸ tr×nh CNH, H§H. V× lÏ ®ã, x¸c ®Þnh c¬ cÊu kinh tÕ kh«ng thÓ kh«ng tÝnh tíi kh¶ n¨ng cña nguån vèn ®Çu t­ cã thÓ huy ®éng ®­îc. 2.2. Nhãm c¸c nh©n tè ®Çu ra cña s¶n xuÊt (yÕu tè thÞ tr­êng). 2.2.1. Dung l­îng thÞ tr­êng. §é lín cña dung l­îng thÞ tr­êng lµ mét trong nh÷ng nh©n tè rÊt cã ý nghÜa ®èi víi sù di chuyÓn c¸c nguån lùc ®­îc ph©n bè vµo c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau. C¸c nhµ kinh doanh lµ nh÷ng ng­êi ph©n tÝch rÊt kü quy m« vµ xu h­íng vËn ®éng cña thÞ tr­êng khi quyÕt ®Þnh ®Çu t­ kinh doanh mét s¶n phÈm nµo ®ã. Dung l­îng thÞ tr­êng ®­îc quyÕt ®Þnh bëi quy m« d©n sè vµ møc thu nhËp. Khi thu nhËp cßn thÊp, hÇu hÕt møc thu nhËp ®­îc chi dïng mÆt hµng thiÕt yÕu nh­ng khi thu nhËp t¨ng lªn, c¬ cÊu tiªu dïng thay ®æi theo h­íng chi cho nh÷ng s¶n phÈm cao cÊp t¨ng lªn. Sù thay ®æi c¬ cÊu t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn sù h×nh thµnh c¬ cÊu kinh tÕ. 2.2.2. Thãi quen tiªn dïng. Cïng víi quy m« thÞ tr­êng, thãi quen tiªu dïng lµ 1 trong nh÷ng nh©n tè rÊt cã ý nghÜa ®èi víi c¸c nhµ kinh doanh khi bá vèn ®Çu t­ vµ lùa chän vµ ®­a ra thÞ tr­êng. Tuy ®©y lµ nh÷ng quyÕt ®Þnh thuéc ph¹m vi qu¶n lý vi m« nh­ng l¹i cã ý nghÜa to lín ®Õn sù h×nh thµnh c¬ cÊu s¶n phÈm (c¬ cÊu ph©n ngµnh) cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. 2.3. C¸c nh©n tè vÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch. Víi t­ c¸ch lµ mét lo¹i nh©n tè ®éc lËp, c¬ chÕ chÝnh s¸ch thùc sù cã t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn xu h­íng vËn ®éng tæng qu¸t cña sù h×nh thµnh vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vÒ c¸c … chuyÓn dÞch thµnh phÇn vµ c¬ cÊu vïng l·nh thæ. Nh÷ng vÝ dô chøng minh cho vai trß t¸c ®éng cña c¬ chÕ chÝnh s¸ch ®èi víi sù h×nh thµnh c¬ cÊu tæng qu¸t cña ViÖt Nam lµ t×nh h×nh ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng. Tõ sù chØ ®¹o nµy, phÇn lín nguån lùc dµnh cho ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng. Ch­¬ng tr×nh ®· kh«ng thµnh c«ng v× c¬ cÊu kh«ng hîp lý. Vµ ®Õn nh÷ng n¨m 80 "3 ch­¬ng tr×nh kinh tÕ lín l­¬ng thùc - thùc phÈm - hµng tiªu dïng - hµng xuÊt khÈu". C¬ cÊu kinh tÕ nhê ®ã mµ cã sù chuyÓn dÞch nhÊt ®Þnh, hîp lý h¬n. III. Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong mét sè ngµnh c«ng nghiÖp hãa. MÆc dï qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa ë mét m« h×nh ®Òu cã chung ®Æc ®iÓm vÒ c¬ cÊu lµ chuyÓn tõ khu vùc s¶n xuÊt l¹c hËu, s¶n xuÊt thÊp sang khu vùc hiÖn ®¹i, n¨ng suÊt cao, trong ®ã phæ biÕn lµ tõ khu vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp truyÒn thèng sang khu vùc s¶n xuÊt c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. N«ng nghiÖp ë mçi m« h×nh c«ng nghiÖp hãa, qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu l¹i mang nh÷ng nÐt ®Æc thï rÊt riªng biÖt vÒ quy m«, tèc ®é vµ kÕt qu¶. Trong tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp hãa, ®· cã nh÷ng h×nh thøc chuyÓn dÞch c¬ cÊu nÒn kinh tÕ nh­ sau: 3.1. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ trong m« h×nh c«ng nghiÖp hãa kiÓu cæ ®iÓn Nh÷ng n­íc c«ng nghiÖp hãa kinh tÕ cæ ®iÓn lµ nh÷ng n­íc ®i ®Çu trong cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp håi thÕ kû 17 - 18 vµ ngµy nay lµ nh÷ng n­íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nhÊt bao gåm Anh, Ph¸p, Mü, §øc, Nga vµ NhËt B¶n. §Æc ®iÓm chung cña m« h×nh c«ng nghiÖp hãa nµy lµ: - Cuéc c¸ch m¹ng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp x¶y ra tr­íc, trë thµnh mét trong sè nh÷ng tiÒn ®Ò tiªn cho sù ra ®êi cña c¸ch m¹ng c«ng nghÖ (hay c«ng nghiÖp hãa. Cuéc c¸ch m¹ng n«ng nghiÖp trong ®· lµm cho s¶n l­îng vµ n¨ng suÊt lao ®éng trong n«ng nghiÖp t¨ng lªn. Sù t¨ng tr­ëng nµy mét mÆt lµm t¨ng khèi l­îng hµng hãa n«ng s¶n cã thÓ cung cÊp cho x· héi, vµ do ®ã cã thÓ chuyÓn bít 1 phÇn lao ®éng x· héi tõ n«ng nghiÖp sang c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c mµ kh«ng g©y sù suy gi¶m s¶n l­îng n«ng nghiÖp còng nh­ nh÷ng ®¶o lén trong ®êi sèng x· héi. MÆt kh¸c, l­îng cÇu vÒ t­ liÖu lao ®éng vµ hµng tiªu dïng trong khu vùc n«ng nghiÖp t¨ng lªn ®· kÝch thÝch më réng s¶n xuÊt ë nh÷ng khu vùc phi n«ng nghiÖp. Qu¸ tr×nh nµy ®· dÇn dÇn ph¸ vì nÒn kinh tÕ tù nhiªn chuyÓn thµnh nÒn kinh tÕ hµng hãa vµ h×nh thµnh thÞ tr­êng d©n téc. - Tr×nh tù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ trong m« h×nh cæ ®iÓn lµ c«ng nghiÖp nÆng - c«ng nghiÖp nhÑ - giao th«ng vËn t¶i vµ b­u ®iÖn - n«ng nghiÖp vµ lÜnh vùc dÞch vô l­u th«ng lµ cuèi cïng. - C«ng cuéc c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh ®· diÔn ra mét c¸ch tõ tõ, tiªn tiÕn vµ ®· kÐo dµi hµng tr¨m n¨m. - Trong m« h×nh c«ng nghiÖp hãa kiªn cè cæ ®iÓn, sù chuyÓn dÞch lao ®éng tõ n«ng nghiÖp sang c«ng nghiÖp ®· kh«ng g©y ra nh÷ng c¨ng th¼ng qu¸ møc vÒ vÊn ®Ò thÊt nghiÖp. Nh­ vËy, sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong m« h×nh c«ng nghiÖp hãa kiÓu cæ ®iÓn ®· diÔn ra "nh­ 1 qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn", ®Ó l¹i 1 h×nh mÉu "chuÈn mùc" cho nh÷ng n­íc ®i sau trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa. Ngµy nay, nh÷ng ®iÒu kiÖn rµng buéc qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ ®· cã nh÷ng ph¸t triÓn c¨n b¶n nªn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i b¾t buéc lÆp l¹i qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu cña m« h×nh cæ ®iÓn. Song tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i v× vËy mµ cã thÓ tiÕn hµnh nh÷ng b­íc ®i tïy tiÖn trong viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu. Sù ph¸t triÓn cña nh÷ng ®iÒu kiÖn võa t¹o ra nh÷ng c¬ héi ®i nhanh h¬n, l¹i võa g©y ra nh÷ng th¸ch thøc to lín h¬n, kh«ng hÒ lµm ph¸t triÓn môc ®Ých cña c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu. Nã chØ cã nghÜa r»ng, dùa trªn h×nh mÉu "chuÈn mùc" cæ ®iÓn, ®iÒu kiÖn míi lµm n¶y sinh nh÷ng nh©n tè thay thÕ cho phÐp rót ng¾n toµn bé qu¸ tr×nh, thay v× trong m« h×nh cæ ®iÓn, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa ph¶i dµi hµng tr¨m n¨m. 2.3. chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong m« h×nh c«ng nghiÖp hãa theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch tËp trung. Tuy lµ m« h×nh do Liªn x« vµ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa tr­íc ®©y tiÕn hµnh. Sù kh¸c biÖt lín nhÊt gi÷a m« h×nh c«ng nghiÖp hãa x· héi chñ nghÜa víi m« h×nh c«ng nghiÖp hãa "cæ ®iÓn" lµ ë khÝa c¹nh thÓ chÕ x· héi. ViÖc tËp trung mäi nguån lùc kinh tÕ vµo tay Nhµ n­íc t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c n­íc theo m« h×nh c«ng nghiÖp hãa tËp trung tiÕp cËn c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu hoµn toµn kh¸c víi m« h×nh cæ ®iÓn. M« h×nh nµy cã nh÷ng ®Æc tr­ng næi bËt sau: - Nhµ n­íc trùc tiÕp tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa b»ng c¸ch tËp trung ­u tiªn cao ®é cho sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng ngay trong giai ®o¹n ®Çu cña thêi kú c«ng nghiÖp hãa. - ViÖc duy tr× tÝnh c©n ®èi gi÷a c¸c ngµnh cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa ®­îc tÝnh to¸n dùa trªn c¸c chØ tiªu hiÖn vËt. §©y lµ thuéc tÝnh riªng cã, g¾n liÒn víi yÕu tè thÓ chÕ cña m« h×nh c«ng nghiÖp hãa theo kiÓu kÕ ho¹ch hãa tËp trung. - Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ®Èy nhanh b»ng c¸ch ¸p dông nhiÒu biÖn ph¸p hµnh chÝnh phi kinh tÕ. §©y lµ hÖ qu¶ ph¸t sinh trùc tiÕp tõ 2 ®Æc ®iÓm nªu trªn. ViÖc thùc hiÖn m« h×nh c«ng nghiÖp hãa theo c¬ chÕ tËp trung trong 3 ®o¹n ®Çu ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Song, nh÷ng kÕt qu¶ nµy kh«ng duy tr× ®­îc bao l©u vµ chuyÓn sang t×nh tr¹ng tr× trÖ kÐo theo cña khñng ho¶ng cã tÝnh chÊt hÖ thèng dÉn ®Õn sù sôp ®æ cña Liªn x« vµ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u. 3.3. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vµ m« h×nh c«ng nghiÖp hãa thay thÕ nhËp khÈu M« h×nh CNH thay thÕ nhËp khÈu víi t­ t­ëng chñ ®¹o lµ thay thÕ nh÷ng mÆt hµng tr­íc ®©y ph¶i nhËp khÈu b»ng s¶n xuÊt trong n­íc, ®· tõng lµ 1 trµo l­u phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c n­íc thuéc thÕ giíi thø 3 sau khi dµnh ®éc lËp lÆp trÞ sau ®¹i chiÕn thÕ giíi thø 2. §Æc tr­ng cña m« h×nh nµy lµ - ChÝnh s¸ch b¶o hé mËu dÞch: L«gic t­ nhiªn cña t­ t­ëng s¶n xuÊt hµng CN ®· thay thÕ nhËp khÈu lµ h×nh thµnh 1 hÖ thèng c¸c chÝnh s¸ch ng¨n chÆn hµng ngo¹i nhËp trµn vµo trong n­íc vµ cø thÕ, chÝnh s¸ch b¶o hé mËu dÞch lµ hÖ thèng chÝnh s¸ch dïng phæ biÕn. C¸c c«ng cô cña chÝnh s¸ch nµy lµ thuÕ quan, h¹n ng¹ch nhËp khÈu. - ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i: ChÝnh phñ ph¶i duy tr× 1 tû gi¸ hèi ®o¸i trªn c¬ së n©ng cao gi¸ trÞ ®ång tiÒn néi ®Þa lµm cho c¸c nhµ c«ng nghiÖp cã thÓ cã lîi do b¸n hµng trªn thÞ tr­êng trong n­íc vµ do ®ã h¹n chÕ nhÊp khÈu. Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong m« h×nh nµy tá ra cã kÕt qu¶ trong giai ®o¹n ®Çu tiªn trong nã ®· kh«ng chÞu ®ùng næi thö th¸ch cña thêi gian . Nh­îc ®iÓm cña nã lµ sù tr× trÖ cña qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ: s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kh«ng ®­îc chó ý ®óng møc nªn ph¸t triÓn chËm ch¹p, thÞ tr­êng néi ®Þa kh«ng ®­îc më réng nªn sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp còng r¬i vµo bÕ t¾c. Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu lao ®éng tõ n«ng nghiÖp sang c«ng nghiÖp chËm dÇn vµ kh«ng theo kÞp tèc ®é gia t¨ng lao ®éng míi. Kh«ng cã søc Ðp ®Ó c¶i tiÕn kü thuËt vµ t¨ng n¨ng suÊt còng nh­ chÊt l­îng s¶n phÈm. C¸n c©n ngo¹i th­¬ng th©m hôt do chÝnh s¸ch b¶o hé mËu dÞch. 3.4. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong m« h×nh c«ng nghiÖp ho¸ h­íng vÒ xuÊt khÈu. Víi t­ c¸ch lµ 1 m« h×nh c«ng nghiÖp ho¸ mang nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt, vÒ c¬ b¶n kh¸c h¼n víi chÝnh s¸ch CNH thay thÕ nhËp khÈu, c«ng nghiÖp hãa h­íng vÒ xuÊt khÈu ngµy cµng ®­îc biÕt ®Òu do kÕt qu¶ t¨ng tr­ëng kinh tÕ "thÇn kú" cña mét sè Ýt nhãm n­íc ®i theo m« h×nh nµy ®Æc biÖt lµ c¸c nhãm n­íc NICS Ch©u ¸: Hµn Quèc, §µi Loan, Hång K«ng, Singapo. VÒ mÆt lý thuyÕt m« h×nh nµy ®­îc ph©n tÝch vÒ xu h­íng quèc tÕ hãa ®êi sèng kinh tÕ d­íi t¸c ®éng cña c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i t¹o ra vµ lùa chän m«t c¬ cÊu kinh tÕ kh«ng c©n ®èi ®Ó h×nh thµnh viÖc t¨ng tr­ëng dùa trªn nh÷ng lîi thÕ so s¸nh trong quan hÖ ngo¹i th­¬ng. M« h×nh c«ng nghiÖp hãa nµy cã mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc tr­ng lµ: 1. Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa b¾t ®Çu b»ng viÖc tËp trung khai th¸c c¸c thÕ m¹nh cña nÒn kinh tÕ, t¹o ra nh÷ng lÜnh vùc ph¸t triÓn cã lîi thÕ so s¸nh trªn thÞ tr­êng thÕ giíi ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, nh÷ng thÕ m¹nh kh¶ dÜ cã lîi thÕ so s¸nh lµ ng­êi lao ®éng dåi dµo, gi¸ rÎ, tµi nguyªn kho¸ng s¶n vµ n«ng s¶n. 2. Toµn bé hÖ thèng chÝnh s¸ch ®Òu chó ý nh»m vµo khuyÕn khÝch t¨ng tr­ëng xuÊt khÈu. ( ¦u tiªn gi¶n hãa miÔn thuÕ nhËp khÈu c¸c lo¹i vËt t­, nguyªn liÖu, thiÕt bÞ, phôc vô cho s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu hoÆc trî cÊp cho hµng hãa xuÊt khÈu. ( T¹o m«i tr­êng thuËn lîi cho ho¹t ®éng h­íng ra thÞ tr­êng thÕ giíi. §­a ra nhiÒu chÝnh s¸ch hÊp dÉn khuyÕn khÝch ®Çu t­ n­íc ngoµi. C¸c quèc gia ®i theo m« h×nh c«ng nghiÖp hãa nµy ®· ®¹t ®­îc tèc ®é t¨ng tr­ëng kinh tÕ vµ nh÷ng c¬ cÊu hÕt søc nhanh chãng khiÕn m« h×nh nµy trë thµnh xu h­íng phæ biÕn. Tuy nhiªn, m« h×nh nµy còng cã 1 sè h¹n chÕ lµ lµm cho kinh tÕ trong n­íc phô thuéc nhiÒu vµo sù biÕn ®éng cña thÞ tr­êng thÕ giíi, vµ kh«ng ch¾c ch¾n nh÷ng ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng kinh tÕ quèc tÕ sÏ cßn ®­îc thuËn lîi cho viÖc thùc thi chÝnh s¸ch nh­ trong nh÷ng thËp niªn võa qua . TÊt c¶ nh÷ng nghiªn cøu trªn cho thÊy r»ng, ®Õn nay c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu c«ng nghiÖp ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi hÕt søc ®a d¹ng vµ c¸c kÕt qu¶ ®¹t ®­îc còng rÊt kh¸c nhau. Nh­ng viÖc lùa chän mét chÝnh s¸ch c«ng nghiÖp hãa thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña mçi quèc gia hiÖn vÉn lµ mét th¸ch thøc to lín ®Æc biÖt lµ trong bèi c¶nh míi cña kinh tÕ chóng ta hiÖn nay. §øng tr­íc nh÷ng th¸ch thøc ®ã, nhiÖm vô cÇn gi¶i quyÕt ®èi víi nh÷ng nÒn kinh tÕ nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng lµ xem xÐt c¸c ®iÒu kiÖn kÕt qu¶ vµ chñ quan ®Ó cã thÓ lîi dông c¸c m« h×nh sao cho cã hiÖu qu¶ nhÊt. PhÇn II Qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh cña ViÖt Nam trong thêi kú ®æi míi. I. Qu¸ tr×nh thay ®æi t­ duy c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ ë ViÖt Nam Ngay tõ ®¹i héi lÇn thø III cña §¶ng (1960) vÊn ®Ò c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ ®· ®­îc ®Ò cËp tíi víi quan ®iÓm chØ ®¹o lµ "thùc hiÖn c«ng nghiÖp hãa x· héi chñ nghÜa b»ng c¸ch ­u tiªn ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng mét c¸ch hîp lý, ®ång thêi ra søc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ c«ng nghÖ nhÑ" (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam - V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng bé toµn quèc lÇn thø III - NXB Sù thËt - Hµ Néi 1960, tr 79). Lý do tiÕp cËn c«ng nghiÖp hãa tõ c«ng nghiÖp nÆng lµ - XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm chuyÓn dÞch víi viÖc kh¼ng ®Þnh ®ã lµ sù tr­ëng thµnh duy nhÊt ®óng víi häc thuyÕt kinh tÕ Macxit - Vai trß ®ßn bÈy cña c«ng nghiÖp nÆng ®èi víi toµn bé kÒn kinh tÕ - ¸p lùc cña hoµn c¶nh quy ®Þnh tÝnh chÊt cÊp thiÕt: nÒn s¶n xuÊt nhá lµ phæ biÕn, x©y dùng hËu ph­¬ng lín miÒn b¾c ®Ó chi viÖn cho cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng miÒn nam víi hoµn c¶nh ®Êt n­íc chia c¾t, m« h×nh ph¸t triÓn nµy ®· lµ tiÒn ®Ò quan träng ®Ó miÒn b¾c trë thµnh hËu ph­¬ng lín cho miÒn nam. Sau khi hoµn thµnh c«ng cuéc thèng nhÊt ®Êt n­íc. §¹i héi lÇn thø IV cña §¶ng (1976) ®· t¸i kh¼ng ®Þnh viÖc "§Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa x· héi chñ nghÜa n­íc nhµ" víi ph­¬ng ch©m "­u tiªn ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng mét c¸ch hîp lý" nh­ng kh«ng ph¶i "®ång thêi" mµ thay vµo ®ã lµ "trªn c¬ së ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nhÑ". MÆc dï sù thay thÕ nµy cã hµm nghÜa thay ®æi nhÊt ®Þnh vÒ viÖc x¸c ®Þnh râ vai trß lµm c¬ së cña n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nhÑ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp nÆng song t­ t­ëng qu¸n xuyÕn vµ xuyªn suèt vÉn lµ nhÊn m¹nh c«ng nghiÖp nÆng. ChÝnh sù nhÊn m¹nh c«ng nghiÖp nÆng trong hoµn c¶nh ®Êt n­íc cßn khã kh¨n, vèn Ýt mµ m« h×nh nµy kh«ng nh÷ng kh«ng t¹o ra nh÷ng b­íc ph¸t triÓn tÝch cùc trong nÒn kinh tÕ mµ cßn lµm cho nÒn kinh tÕ ®øng tr­íc nguy c¬ cña 1 cuéc khñng ho¶ng. ChÝnh sù duy ý chÝ trong viÖc vËn dông m« h×nh c«ng nghiÖp hãa mµ giai ®o¹n nµy ®· ®Ó l¹i nh÷ng bµi häc ®¾t gi¸. §øng tr­íc nguy c¬ cña mét cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ. §¹i héi lÇn thø V cña §¶ng (1982), quan ®iÓm vÒ c«ng nghiÖp hãa ®· ®­îc nhËn thøc l¹i. Vµ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh ®­êng lèi nhÊt qu¸n coi c«ng nghiÖp hãa lµ nhiÖm vô träng t©m cña thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, nh÷ng §¹i héi ®· b­íc ®Çu chØ ra nh÷ng sai lÇm vÒ chÝnh s¸ch c¬ cÊu mµ ®iÓm mÊu chèt lµ thiÕn chuÈn bÞ ®Çy ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn ®Ó cã tÝnh chÊt thiÕt yÕu cña nã. Thay v× quan ®iÓm cho r»ng ph¶i "thóc ®Èy thùc hiÖn c«ng nghiÖp hãa", vÊn ®Ò c¬ cÊu ®­îc nhËn thøc l¹i lµ "tËp trung søc ph¸t triÓn m¹nh n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp lµ mÆt trËn hµng ®Çu, ra søc ®Èy m¹nh s¶n xuÊt hµng tiªu dïng vµ tiÕp tôc x©y dùng mét sè ngµnh c«ng nghiÖp nÆng quan träng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam - v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng bé toµn quèc lÇn thø V - TËp 1 - NXB sù thËt. Hµ Néi 1982 tr 62). Nh÷ng ®iÒu chØnh b­íc ®Çu trong quan ®iÓm c¬ cÊu thêi kú ®Çu thùc hiÖn c«ng nghiÖp hãa cña §¹i héi V vÒ thùc chÊt lµ thõa nhËn møc ®é ch­a chÝn muèi cho nªn kinh tÕ cã thÓ chuyÓn dÞch c¬ cÊu sang phÝa c«ng nghiÖp. MÆc dï vËy, viÖc söa ch÷a nµy vÉn ®­îc ®¸nh gi¸ lµ ch­a ®¹t yªu cÇu. §¹i héi VI (1986) víi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò "ch­¬ng tr×nh ®æi míi t­ duy kinh tÕ" ®· ®¸nh dÊu b­íc ngoÆt c¨n b¶n trong nhËn thøc lý luËn vÒ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa. §¹i héi ®· thõa nhËn "nh÷ng sai lÇm trong bè trÝ c¬ cÊu kinh tÕ" vµ nguyªn nh©n chñ yÕu ®­îc chØ ra lµ do "t­ t­ëng chØ ®¹o chñ quan, nãng véi, muèn bá quan nh÷ng b­íc ®i cÇn thiÕt… Trong viÖc bè trÝ c¬ cÊu kinh tÕ, tr­íc hÕt lµ c¬ cÊu s¶n xuÊt vµ ®Çu t­ th­êng chØ xuÊt ph¸t tõ lßng mong muèn ®i nhanh kh«ng tiÕn tíi ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng thùc tÕ (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam - V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI - NXB Sù thËt - Hµ Néi 1987, tr 19 - 20). Tõ ®¸nh gi¸ l¹i thùc tr¹ng cña xuÊt ph¸t ®iÓm nh­ trªn, §¹i héi VI (1986) x¸c ®Þnh gi¶i ph¸p c¬ cÊu lµ "ph¶i thËt sù tËp trung søc ng­êi, søc cña vµo viÖc thùc hiÖn cho ®­îc 3 ch­¬ng tr×nh môc tiªu vÒ l­¬ng thùc, thùc phÈm, hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu". §Õn §¹i héi VII (1991), sau khi ®¸nh gi¸ t×nh h×nh tiÕn hµnh c«ng cuéc "®Êu tranh míi" ®· ghi nhËn nh÷ng tiÕn bé râ rÖt trong viÖc thùc hiÖn môc tiªu ba ch­¬ng tr×nh kinh tÕ vÒ l­¬ng thùc, thùc phÈm, hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu, ®ång thêi nhËn ®Þnh r»ng "khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi vÉn ch­a chÊm døt". X¸c ®Þnh môc tiªu cho kÕ ho¹ch 5 n¨m tiÕp theo (1991 - 1995) lµ v­ît qua khã kh¨n thö th¸ch, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi… ®­a ®Êt n­íc ta c¬ b¶n ra khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng hiÖn nay" vµ coi viÖc ph¸t triÓn n«ng, l©m ng­ nghiÖp g¾n víi c«ng nghiÖp chÕ biÕn, ph¸t triÓn toµn diÖn kinh tÕ n«ng th«n vµ x©y dùng n«ng th«n míi lµ nhiÖm vô hµng ®Çu ®Ó æn ®Þnh kinh tÕ - x· héi" (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII - Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi 1991 tr 63). §¹i héi lÇn thø VIII cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam (1996) trªn c¬ së b­íc ®Çu cña 10 n¨m ®æi míi vµ nh÷ng xu h­íng vËn ®éng mµ cña kinh tÕ quèc tÕ, ®· ®Ò ra môc tiªu tæng qu¸t lµ "ra søc phÊn ®Êu ®­a n­íc ta trë thµnh 1 n­íc c«ng nghiÖp vµo n¨m 2020". Tõ môc tiªu tæng qu¸t ®ã, ph­¬ng h­íng chung vÒ m« h×nh c«ng nghiÖp hãa lµ "x©y dùng mét nÒn kinh tÕ më, héi nhËp víi khu vùc vµ thÕ giíi, h­íng m¹nh vÒ xuÊt khÈu, ®ång thêi thay thÕ nhËp khÈu b»ng nh÷ng s¶n phÈm trong n­íc s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶" (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam - V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. NXB ChÝnh trÞ quèc gia - Hµ Néi 1996, tr 84 - 85). §¹i héi còng nhËn ®Þnh "ph¶i ®Æc biÖt coi träng c«ng nghiÖp hãa n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n, ra søc ph¸t triÓn n«ng l©m ng­ nghiÖp vµ c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng - l©m - thñy s¶n, c«ng nghiÖp hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu, c¸c ngµnh du lÞch dÞch vô. Kh«i phôc, ph¸t triÓn tõng b­íc hiÖn ®¹i hãa c¸c ngµnh nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®i ®«i víi më mang nh÷ng ngµnh nghÒ míi" (§¶ng céng s¶n ViÖt Nam - V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, NXBCTQG - Hµ Néi 1996, tr 22-23). Riªng ®èi víi khu vùc c«ng nghiÖp, §¹i héi x¸c ®Þnh "­u tiªn c¸c ngµnh chÕ biÕn l­¬ng thùc - thùc phÈm, s¶n xuÊt hµng tiªu dïng, hµng xuÊt khÈu, c«ng nghiÖp ®Çu t­ vµ c«ng nghiÖp th«ng tin. Ph¸t triÓn cã chän läc mét sè c¬ së c«ng nghiÖp nÆng" cßn ®èi víi khu vùc dÞch vô, nh÷ng ngµnh cÇn ph¸t triÓn nhanh lµ "du lÞch, hµng kh«ng, hµng h¶i, b­u chÝnh viÔn th«ng, th­¬ng m¹i, vËn t¶i, TCNH, kiÓm to¸n, B¶o hiÓm, c«ng nghÖ, ph¸p lý… vµ c¸c dÞch vô phôc vô cuéc sèng nh©n d©n. Tõng b­íc ®a n­íc ta trë thµnh mét trung t©m du lÞch th­¬ng m¹i, dÞch vô cã tÇm cì trong khu vùc). §¹i héi lÇn thø IX cña §¶ng (4/2001) ®· ®Æt dÇn mèi quan hÖ trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc. §¹i héi th«ng qua môc tiªu chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi "§­a n­íc ta tho¸t khái t×nh tr¹ng kÐm ph¸t triÓn, n©ng cao râ rÖt ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n. T¹o nÒn t¶ng ®Õn n¨m 2020 n­íc ta c¬ b¶n trë thµnh mét n­íc c«ng nghiÖp theo h­íng hiÖn ®¹i". §¹i héi tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh ph¸t triÓn kinh tÕ, c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa lµ nhiÖm vô trung t©m "ChuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, chuyÓn dÞch ®Çu t­ dùa trªn c¬ së ph¸t huy c¸c thÕ m¹nh vµ c¸c lîi thÕ so s¸nh cña ®Êt n­íc, t¨ng søc c¹nh tranh, g¾n víi nhu cÇu thÞ tr­êng trong n­íc vµ ngoµi n­íc". §Æc biÖt lÇn ®Çu tiªn CDCC lao ®éng ®­îc ®­a vµo nh­ mét môc tiªu quan träng cña vÊn ®Ò chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ.