Trình độ tập luyện, phương pháp đánh giá trình độ tập luyện và huấn luyện thể thao

vaøi ngaøy. + Raùch, ñöùt cô: Xaûy ra khi cô co giaät ñoät ngoät. Cuøng thôøi ñieåm ñoù xuaát hieän côn ñau maïnh vaø ñoäi khi coøn nghe ñöôïc aâm laïo xaïo cuûa ñöùt cô. Raùch vaø ñöùt cô bao giôø cuõng keøm theo chaûy maùu, thöôøng raát maïnh vaø taïo thaønh ñaùm tuï huyeát. Khôùp maát khaû naêng chuyeån ñoäng do ñau. Khi naén treân choã cô bò ñau coù caûm giaùc raén chaéc do ñau kích thích gaây phaûn xaï co cô vaø do söï cheøn eùp cuûa maùu tuï. Trong tröôøng hôïp bò ñöùt cô hoaøn toaøn coù theå sôø thaáy hoõm giöõa hai phaàn cô bò ñöùt khi caêng gaân. Cô thöôøng bò nhieàu nhaát laø cô töù ñaàu ñuøi vaø cô nhò ñaàu caùnh tay. Ngoaøi caùc cô treân coøn xaõy ra ôû cô nhò ñaàu ñuøi (boùng ñaù), 1/3 phía treân cuûa caùc cô kheùp ñuøi (ñieàn kinh), cô tam ñaàu caúng chaân (theå duïc). Sô cöùu ban ñaàu: Giaûm ñau vaø giaûm chaûy maùu cuøng phöông phaùp sô cöùu vaø ñieàu trò baèng nguyeân lyù cô baûn “RICE”. Neáu cô bò raùch ñöùt thì nhaát thieát phaûi coá ñònh khôùp sao cho hai ñaàu cô bò ñöùt thaät gaàn saùt nhau. + Bong gaân: Bong gaân laø söï toån thöông ôû caùc daây chaèng quanh khôùp vaø bao khôùp ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau. 426 Bong gaân vaø giaõn daây chaèng laø toån thöông thöôøng gaëp nhaát trong taäp luyeän vaø thi ñaáu theå thao. Caùc khôùp hay bò bong gaân nhaát laø caùc khôùp sau: khôùp coå chaân, khôùp goái (boùng ñaù, ñieàn kinh), khôùp coå tay, khôùp ngoùn caùi (theå duïc, boùng chuyeàn). OÅ khôùp laø choã noái caùc ñaàu xöông vôùi nhau, caùc ñaàu xöông ñöôïc boïc caùc suïn vieàn trôn, boùng trong moät heä thoáng bao khôùp coù caùc sôïi daây chaèng gaân cô quanh khôùp vöøa chaéc, meàm deûo ñeå khôùp hoaït ñoäng heát bieân ñoä maø ñaàu xöông khoâng bò traät ra ngoaøi. Khi hoaït quaù bieân ñoä, bao khôùp phaûi môû roäng cuøng caùc daây chaèng quanh khôùp phaûi giaõn maïnh do keùo caêng, coù theå bò ñöùt, gaây toån thöông bao khôùp, chaûy maùu vaø aûnh höôûng ñeán vaän ñoäng cuûa khôùp. Trieäu chöùng: Ñau, söng to ngay töø luùc chaán thöông, caùc hoõm quanh khôùp bò ñaåy leân do trong oå khôùp traøn dòch vaø maùu. Cöû ñoäng cuûa khôùp bò haïn cheá nhieàu bôûi ñau. Ñieàu trò: Phöông phaùp sô cöùu vaø ñieàu trò baèng nguyeân lyù cô baûn “RICE”. Giaûm ñau vaø khaùng vieâm. Khi bò toån thöông daây chaèng vaø bao khôùp VÑV phaûi nghæ ngôi töø 4 – 5 tuaàn. + Gaõy xöông: Laø söï phaù huyû caáu truùc giaûi phaãu bình thöôøng cuûa xöông döôùi taùc ñoäng cuûa cô hoïc tröïc tieáp hay giaùn tieáp gaây neân. Khi bò gaõy xöông bao giôø cuõng gaây toån thöông gaân cô, daây chaèng, thaàn kinh vaø maïch maùu bao quanh. Gaõy xöông laø moät toån thöông naëng trong chaán thöông theå thao. Thöôøng gaëp laø gaõy xöông kín (khoâng gaây toån thöông ôû beà maët da), gaõy xöông khoâng hoaøn toaøn (raïn, nöùt xöông) vaø gaõy xöông hoaøn toaøn ( gaõy 2 hay nhieàu ñoaïn), ít gaëp gaõy xöông hôû (Cô bò toån thöông, da raùch vaø ñaàu xöông gaõy loä ra ngoaøi). Khi bò gaõy xöông, VÑV caàn phaûi nghæ taäp luyeän trong moät thôøi gian daøi. Trieäu chöùng: Khi bò gaõy xöông keøm theo maát nhieàu maùu, raát ñau vaø nhieàu khi coù theå bò soác. Da xanh nhôït, chaân tay laïnh, ñoå moà hoâi. Maïch nhanh vaø nhoû, huyeát aùp haï thaáp Bieán daïng chi do xöông thay ñoåi höôùng truïc vaø chi ngaén ñi. Chi bò gaõy baát ñoäng, khoâng cöû ñoäng ñöôïc. Naén choã bò thöông, naïn nhaân raát ñau vaø coù tieáng laïo xaïo gaõy xöông do caùc maõnh xöông vôõ. Sô cöùu böôùc ñaàu: UÛ aám cho naïn nhaân vaø baát ñoäng chi bò gaõy baèng phöông phaùp baêng neïp (neïp phaûi ñuû daøi ñeå baát ñoäng chi toát), neáu veát 427 thöông hôû phaûi xöû lyù nhö moät veát thöông hôû, choáng vieâm nhieãm, khöû truøng, baêng boù vaø neïp baát ñoäng chi. Sau ñoù chuyeån naïn nhaân ñeán beänh vieän. Neáu gaõy xöông söôøn neân duøng baêng dính hay baêng cuoän baûn lôùn baêng eùp chung quanh vuøng ngöïc nôi xöông söôøn bò gaõy. Khi coù nghi vaán gaõy xöông coät soáng, trong moïi tröôøng hôïp phaûi ñeå naïn nhaân naèm yeân vaø luoân ñaët naïn nhaân treân caùng (vaùn) cöùng vaø chuyeån ñeán beänh vieän. Tai bieán naëng nhaát cuûa gaõy xöông laø soác. Vì vaäy, caàn phaûi khaån tröông, tích cöïc theo phöông phaùp toång hôïp, tieâm giaûm ñau (phomedol, morphin), phong beá novocain theo caùc phöông phaùp khaùc nhau. Moät phöông phaùp raát coù giaù trò vaø aùp duïng roäng raõi laø truyeàn dòch vaø maùu. Ñeå hoài phuïc roái loaïn tuaàn hoaøn ngoaïi bieân trong tröôøng hôïp tutï huyeát aùp neân duøng caùc loaïi trôï tim nhö: cofein, cordinamin, corgluconÑoàng thôøi duøng caùc loaïi vitamine hoaø tan trong dung dòch Glucose nöôùc truyeàn tónh maïch nhö: B6, C, PP, K) seõ raát coù taùc duïng trong vieäc taêng cöôøng hoaït ñoäng cuûa cô tim vaø bình thöôøng hoùa hoaït ñoäng heä thaàn kinh trung öông. + Traät xöông: Laø söï chuyeån dòch hai ñaàu xöông vaø dieän khôùp vöôït quaù giôùi haïn cuûa caáu truùc giaûi phaãu cho pheùp vaø dieän khôùp maát ñi söï tieáp xuùc, caûn trôû hoaït ñoäng töï nhieân cuûa khôùp. Sai khôùp coù theå gaây raùch bao khôùp, ñöùt vaø giaõn daây chaèng, gaây toån thöông caùc phaàn meàm. Sai khôùp coù theå hoaøn toaøn hoaëc khoâng hoaøn toaøn. Tröôøng hôïp sai khôùp khoâng hoaøn toaøn, dieän khôùp chæ sai leäch moät phaàn. Traät khôùp thöôøng laø do nhöõng chaán thöông maïnh taùc ñoäng giaùn tieáp vaøo thaân xöông. Löïc taùc ñoäng vöôït quaù giôùi haïn cuûa ñoä beàn vöõng cuûa heä thoáng daây chaèng – bao khôùp laøm ñaàu xöông baät ra khoûi bao khôùp. Trong hoaït ñoäng theå thao, caùc khôùp thöôøng deã traät nhaát laø khôùp vai, khôùp khuûy vaø khôùp ngoùn caùi. Trieäu chöùng: Khi bò traät khôùp, naïn nhaân raát ñau ôû vuøng khôùp toån thöông, chi bò toån thöông naèm ôû tö theá phôi töï nhieân, moïi coá gaéng ñeå ñöa chi trôû laïi vò trí bình thöôøng raát khoù khaên vaø gaây ñau ñôùn neân khôùp baát ñoäng, khoâng cöû ñoäng töï nhieân ñöôïc. Khi quan saùt so saùnh ta thaáy hình daïng khôùp thay ñoåi, bieán daïng khôùp, sôø vaøo oå khôùp thaáy roãng. 428 Sô cöùu ban ñaàu: Caàn phaûi baát ñoäng khôùp taïm thôøi, khoâng naén söûa khôùp. Baát ñoäng khôùp baèng neïp hoaëc baèng daây ñeo vaøo ngöôøi, tröôùc ngöïc neáu ôû khôùp vai. Baát ñoäng xong, nhanh choùng ñöa naïn nhaân ñeán beänh vieän ñeå naén, söûa khôùp vaø phuïc hoài cô naêng. Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc töï naén, keùo vaø söûa khôùp seõ laøm toån thöông oå khôùp, caùc daây chaèng, gaân cô gaây aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán cô naêng cuûa khôùp. 5. 3. Chaán thöông heä thaàn kinh. + Chaán thöông soï naõo: Phaàn lôùn caùc chaán thöông soï naõo trong theå thao ñeàu gaây neân toån thöông naõo boä. Do va ñaäp maïnh vaøo hoäp soï, chaán thöông ôû naõo vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau nhö chaán ñoäng naõo, daäp naõo, cheøn eùp naõo do maùu tuï Baát kyø daïng chaán thöông soï naõo naøo ít nhieàu cuõng gaây ñeán toån thöông cho naõo boä nhö chaûy maùu naõo do ñöùc caùc mao maïch trong naõo vaø gaây roái loaïn maïch daãn ñeán thieáu maùu naõo vaø hoaïi töû cuïc boä cuõng nhö roái loaïn caùc phaûn öùng cuûa tieåu naõo, thaân naõo vaø voû baùn caàu ñaïi naõo hoaëc huyû hoaïi caùc teá baøo thaàn kinh trung öông. Chaán thöông soï naõo chia laøm hai loaïi: - Chaán thöông soï naõo kín laø chaán thöông maø hoäp soï khoâng bò raïn nöùt hoaëc vôõ, neáu xaûy ra chæ coù theå raùch da ñaàu vaø chaûy maùu. Trong chaán thöông soï naõo ôû caùc moân theå thao, chaán thöông soï naõo kín laø thöôøng gaëp nhaát. - Chaán thöông soï naõo hôû laø chaán thöông khi hoäp soï bò raïn nöùt hoaëc vôõ, maùu vaø dòch naõo chaûy ra ngoaøi muõi, tai do bò raïn nöùt ôû vuøng thaùi döông, chaåm vaø vuøng traùn. Trieäu chöùng: Trieäu chöùng laâm saøng ñaëc tröng cuûa chaán thöông soï naõo soác hoaëc ngaát, ngaát coù theå keùo daøi töø vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy. Ngaát caøng keùo daøi thì möùc ñoä chaán thöông naõo caøng naëng. Khi tænh laïi, naïn nhaân caûm thaáy ñau vaø nhöùc ñaàu, buoàn noân hoaëc noân, suy nhöôïc cô theå, noùi yeáu vaø chaäm chaïp, coù theå bò roái loaïn taâm thaàn, noùi meâ saûng do maát yù thöùc, hieän töôïng naøy coù theå daàn daàn seõ maát ñi neáu ôû möùc ñoä nheï, hoài phuïc kòp. Khi ôû möùc ñoä naëng, naïn nhaân bò hoân meâ trong vaøi ngaøy vaø coù theå töû vong. Trong daäp naõo coù theå vôõ hoaëc ñöùt caùc maïch maùu lôùn, gaây chaûy maùu, taïo thaønh caùc oå tuï maùu, cheøn eùp naõo laøm naïn nhaân nhöùc ñaàu, noân möûa, choaùng vaùng vaø ngaát trôû laïi sau khi ñaõ tænh. ÔÛ möùc ñoä naøy coøn thaáy caùc 429 trieäu chöùng toån thöông naõo cuïc boä döôùi daïng teâ lieät, co giaät, roái loaïn caûm giaùc ôû nöõa thaân ñoái dieän vôùi khu vöïc toån thöông ôû naõo. Xöû trí böôùc ñaàu: Ñaët naïn nhaân ôû tö theá naèm ngöûa, ñaàu cao hôn thaân, chöôøm laïnh treân traùn vaø thaùi döông. Neáu naïn nhaân bò ngaát, ngöøng thôû, ngöøng tim caàn nhanh choùng tieán haønh phöông phaùp haø hôi, thoåi ngaït vaø xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc cho naïn nhaân (nôùi roäng quaàn aùo naïn nhaân) cho hít thôû amoniac. Chuyeån naïn nhaân ñeán beänh vieân gaáp ñeå caáp cöùu. Tröôøng hôïp chaán thöông soï naõo nheï, VÑV choaùng vaùng, ngaát thoaùng qua, ñau ñaàu, khoâng oùi möûa thì khoâng neân cho naïn nhaân tieáp tuïc taäp luyeän maø caàn phaûi nghæ ngôi, theo doõi vaø kieåm tra y hoïc tröôùc khi taäp laïi. + Chaán thöông coät soáng: Chaán thöông coät soáng ôû vaän ñoäng vieân thöôøng gaëp nhaát laø caùc daïng: chaán ñoäng, toån thöông thöïc theå tuyû soáng, tuyû soáng bò cheøn eùp, chaûy maùu, ñöùt hoaøn toaøn hay khoâng hoaøn toaøn tuyû soáng vaø maøng. Trong tröôøng hôïp chaán ñoäng tuyû soáng ta khoâng nhaän thaáy toån thöông veà giaûi phaãu, coù theå chæ thaáy xuaát hieän chaûy maùu nheï vaø phuø cuûa moâ. Caùc trieäu chöùng laâm saøng ñaëc tröng bao goàm: Aûnh höôûng taïm thôøi ñeán söï daãn truyeàn xung thaàn kinh, caûm giaùc meät moûi cuûa caùc cô töù chi, ñoâi khi coù söï roái loaïn caûm giaùc vaø chöùc naêng cuûa caùc cô quan vuøng chaäu. Caùc trieäu chöùng naøy xuaát hieän ngay sau chaán thöông vaø giaûm daàn, maát haún sau 1 – 3 tuaàn. Trong tröôøng hôïp chaán thöông thöïc theå tuyû soáng seõ xuaát hieän chaûy maùu, phuø neà vaø nhuõn töøng phaàn cuïc boä moâ thaàn kinh daãn tôùi giaûm suùt chöùc naêng nghieâm troïng. Söï phaù vôõ khaû naêng daãn truyeàn xung ñoäng thaàn kinh xuaát hieän ngay sau khi bò chaán thöông vaø keùo daøi raát laâu. Trieäu chöùng luùc ñaàu Nhö lieät caùc cô quan döôùi vuøng toån thöông, maát caûm giaùc, bí tieåu vaø ñaïi tieän. Phuï thuoäc vaøo möùc ñoä toån thöông maø khaû naêng hoài phuïc cuõng khaùc nhau, töø hoài phuïc hoaøn toaøn ñeán teâ lieät suoát ñôøi. Cheøn eùp tuyû soáng coù theå xuaát hieän do söï cheøn eùp cuûa caùc ñoát soáng trong tröôøng hôïp bò gaõy hay tröôøng hôïp tuï huyeát döôùi maøng tuyû soáng do maïch maùu bò ñöùt. Cheøn eùp tuyû soáng taêng leân cuøng vôùi söï taêng tuï huyeát seõ gaây roái loaïn caûm giaùc vaø ñieàu tieát khaû naêng hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan chòu söï chi phoái cuûa thaàn kinh tuyû soáng naèm döôùi khu vöïc bò toån thöông. 430 Cheøn eùp tuyû soáng keùo daøi daãn ñeán nhöõng tieân löôïng xaáu khoâng coù theå hoài phuïc ñöôïc. Trong tröôøng hôïp gaõy ñoát soáng kín vaø leäch khôùp thöôøng gaây neân ñöùt hoaøn toaøn hoaëc khoâng hoaøn toaøn tuyû soáng, daãn tôùi söï phaù huyû hoaøn toaøn khaû naêng daãn truyeàn, gaây lieät hai chi treân hoaëc hai chi döôùi, coù theå lieät caû 4 chi. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu chæ xuaát hieän caûm giaùc meät moûi chi, sau ñoù taêng daàn ñeán 3 – 4 tuaàn xuaát hieän lieät cöùng. Maát caûm giaùc, ñaïi tieän vaø tieåu maát töï chuû, nhanh choùng xuaát hieän phuø neà, lôû loeùt vaø co cöùng caùc chi. Sô cöùu ban ñaàu: Luoân ñeå naïn nhaân ôû tö theá naèm ñeå traùnh toån thöông phaàn toån thöông ôû coät soáng, ñöa naïn nhaân baèng caùng cöùng vaø chuyeån ñeán ngay beänh vieän ñeå xöû trí. Giaõn thaàn kinh ngoaïi bieân coù theå gaëp trong caùc moân theå duïc nhaøo loän, ñeàn kinhThöôøng xaûy ra laø thaàn kinh toaï . Khi thaàn kinh bò keùo giaõn thöôøng xuaát hieän caûm giaùc ñau nhoùi, sau ñoù ñau giaûm daàn vaø giöõ laïi raát laâu, coù theå xuaát hieän roái loaïn caûm giaùc, giaûm löïc cô taïi khu vöïc maø thaàn kinh ñoù ñieàu tieát chöùc naêng. 5. 4. Chaán thöông vuøng noäi taïng. Caùc va chaïm maïnh ôû vuøng buïng, ngöïc, thaét löng vaø caùc va chaïm maïnh naøy laøm chaán thöông keøm theo gaõy xöông söôøn, khung chaäucoù theå daãn ñeán chaán thöông vuøng noäi taïng nhö: gan, laù laùch, thaän, phoåi. + Toån thöông caùc cô quan vuøng oå buïng: Toån thöông vuøng oå buïng cuûa cô theå khi va ñaäp maïnh vaøo khu vöïc döôùi söôøn. Khi bò chaán thöông vuøng naøy, naïn nhaân thöôøng bò ngaát tuyø theo möùc ñoä naëng nheï khaùc nhau. Khi va chaïm maïnh, cô quan naøo ñoù bò toån thöông thöôøng keøm theo chaûy maùu (laù laùch, gan. Thaändo vôõ hoaëc raïn nöùt). Luùc naøy naïn nhaân xanh nhôït, maïch nhanh vaø yeáu, maát yù thöùc, khaùm vuøng buïng coù phaûn öùng thaønh buïng. + Khi bò toån thöông vuøng tieâu hoaù: Toån thöông caùc vuøng tieâu hoaù nhö daï daøy, ruoät thöôøng daãn ñeán vieâm phuùc maïc neáu bò vôõ hoaëc ñöùt. Ñaây laø tröôøng hôïp caàn phaûi caáp cöùu ngay nhö chöôøm laïnh vuøng buïng vaø nhanh choùng chuyeån beänh vieân gaáp, traùnh gaây töû vong do nhieãm truøng. + Toån thöông maøng phoåi vaø phoåi: Khi bò va ñaäp maïnh vaøo ngöïc laøm gaõy hoaëc luùn xöông söôøn, caùc xöông söôøn ñoù laøm toån thöông maøng phoåi hoaëc luûng phoåi. Khi bò chaán thöông coù 431 theå thaáy xöông söôøn gaõy bò bieán daïng döôùi da, caùc maïch maùu bò toån thöông vaø taïi phoåi cuõng bò toån thöông do xöông söôøn taùc ñoäng, gaây chaûy maùu vaø tuï maùu trong khoang phoåi. Toå chöùc moâ ôû phoåi bò toån thöông, naïn nhaân ho ra maùu, khi maùu vaø dòch traøn ñaày maøng phoåi gaây cheøn eùp phoåi vaø tim, töø ñoù laøm giaûm chöùc naêng hoâ haáp vaø tuaàn hoaøn. Khi loàng ngöïc bò toån thöông bôûi caùc vaät nhoïn saéc taùc ñoäng vaøo, trong loàng ngöïc seõ tích khí vaø gaây neân traøn khí maøng phoåi. Tröôøng hôïp naøy laù phoåi bò cheøn eùp maïnh vaø chöùc naêng hoâ haáp bò giaûm suùt ñaùng keå, aûnh höôûng ñeán tính maïng naïn nhaân. Khi maøng phoåi vaø phoåi bò toån thöông duø kín hay hôû bao giôø naïn nhaân cuõng coù caùc trieäu chöùng sau: da nhôït, maïch nhanh vaø yeáu, ho ra maùu vaø choaùng nheï. Sô cöùu ban ñaàu: Nhanh choùng duøng baêng vaûi baêng kín veát thöông, neáu veát thöông hôû vaø chuyeån gaáp ñeán beänh vieän. + Chaán thöông thaän vaø baøng quang: Xuaát hieän khi va chaïm vaø ñaäp maïnh vaøo vuøng thaét löng, buïng vaø vuøng mu. Chaán thöông thaän thöôøng keøm theo trieäu chöùng soác, xuaát hieän huyeát nieäu hay tuï huyeát vuøng quanh thaän. Ñoàng thôøi naïn nhaân ñau döõ doâi vaø bí tieåu. Baøng quang bò daäp, vôõ seõ gaây bí tieåu. Nöôùc tieåu tích tuï laïi trong moâ lieân keát gaàn baøng quang. Traïng thaùi soác trôû neân saâu hôn do bò nhieãm ñoäc. Sô cöùu ban ñaàu: Chöôøm ñaù leân vuøng bò toån thöông, aùp duïng phöông phaùp choáng soác vaø chuyeån ngay ñeán beänh vieän. 5. 5. Chaán thöông vuøng raêng – haøm – maët vaø tai – muõi – hoïng. + Chaán thöông vuøng muõi: Coù theå gaây neân do va ñaäp maïnh vaøo ñoái phöông hoaëc do moân theå thao ñaám boác. Trong caùc tröôøng hôïp bò chaán thöông vuøng muõi, muõi bò daäp vaø xuaát hieän chaûy maùu taïi muõi, gaõy xöông vaø suïn muõi. Sô cöùu: Tröôùc tieân cho naïn nhaân naèm hoaëc ngöõa ñaàu, caàm maùu ngay, (chöôøm laïnh treân soùng muõi, duøng ngoùn tay ñaåy eùp caùnh muõi beân toån thöông vaøo phía trong vaø ra sau trong 1 phuùt). + Chaán thöông vuøng tai (raùch hoaëc gaõy suïn): Thöôøng gaëp ôû caùc VÑV quyeàn anh vaø vaät. Trong tröôøng hôïp naøy maïch maùu taïi vaønh tai bò ñöùt hoaëc vôõ suïn seõ gaây tuï huyeát giöõa suïn vaø maøng suïn. Sô cöùu nhö trong phaàn veát thöông. + Chaán thöông thanh quaûn: 432 Phaàn lôùn thöôøng gaëp nhaát laø caùc VÑV moân quyeàn anh vaø voõ vaät hay khi bò chaán thöông do ñuïng daäp vôùi khi bò ngaõ hoaëc cheøn eùp. Trong tröôøng hôïp naøy thöôøng gaõy suïn thanh quaûn vaø chaûy maùu ngaàm döôùi nieâm maïc, töø ñoù gaây cheøn eùp vaø co thaét thöïc quaûn. Caùc daáu hieäu co thaét – ñau vuøng hoïng, gioïng thay ñoåi vaø caûm giaùc ngaït thôû. Neáu naëng phaûi chuyeån naïn nhaân ñeán ngay beänh vieän ñeå môû khí pheá quaûn. + Chaán thöông vuøng maét: Do taùc ñoäng löïc ñaám cuûa ñoái phöông cuûa moân ñaám boác hoaëc do boùng va maïnh vaøo maét Thoâng thöôøng tuï maùu vaø chaûy maùu döôùi da, phuø neà vuøng mi maét hay keát maïc. Tuï huyeát naøy neân aùp duïng bieän phaùp chöôøm noùng. Trong tröôøng hôïp quaù naëng daãn ñeán chaûy maùu ôû caùc vuøng phía sau cuûa nhaõn caàu – voõng maïc vaø maøng maïch laøm giaûm thò löïc, bong voõng maïc, ñöùt maøng maïch vaø caùc toån thöông taïi maét neân chuyeån naïn nhaân ñeán beänh vieän cöùu chöõa. B. BEÄNH LYÙ THÖÔØNG GAËP TRONG TAÄP LUYEÄN VAØ THI ÑAÁU THEÅ THAO. I. Khaùi nieäm: Beänh lyù laø quaù trình phaûn öùng phöùc taïp cuûa cô theå ñoái vôùi caùc taùc nhaân gaây beänh, quaù trình naøy seõ laøm roái loaïn moái quan heä caân baèng giöõa cô theå con ngöôøi vôùi hoaøn caûnh ngoaïi giôùi. Quaù trình naøy coøn laøm caûn trôû hoaëc laøm toån haïi ñeán chöùc naêng chung cuûa cô theå. Taát caû caùc phaûn öùng cuûa caùc loaïi beänh ñeàu xuaát hieän hai maët: - Chöùc naêng ñieàu tieát cuûa heä thoáng thaàn kinh trung öông ñoái vôùi chöùc naêng caùc heä thoáng khaùc trong cô theå bò caûn trôû hoaëc toån thöông. - Phaûn öùng phöùc taïp cuûa cô theå (phaûn öùng phoøng veä) choáng laïi caùc taùc nhaân gaây beänh laøm giaûm caùc roái loaïn giuùp cho cô theå hoài phuïc bình thöôøng. II. Caùc quaù trình sinh beänh: Taát caû caùc beänh lyù trong quaù trình phaùt beänh ñeàu chia laøm 3 thôøi kyø: - Thôøi kyø uû beänh. - Thôøi kyø tieàn phaùt. - Thôøi kyø phaùt beänh roõ. Ñaëc ñieåm cuûa caùc thôøi kyø: 2. 1. Thôøi kyø uû beänh(thôøi kyø tieàm phuïc): Taát caû caùc taùc nhaân gaây beänh xaâm nhaäp vaøo cô theå ñeán khi cô theå xuaát hieän phaûn öùng maø bieåu hieän caùc daáu hieäu laâm saøng thì goïi laø thôøi kyø uû 433 beänh. Thôøi kyø naøy keùo daøi hay ngaén tuyø thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö taùc nhaân gaây beänh beân ngoaøi, tuoåi taùc, giôùi tính, tình traïng söùc khoeû Vieäc xaùc ñònh thôøi kyø uû beänh raát coù yù nghóa trong coâng taùc phoøng vaø ñieàu trò. 2. 2. Thôøi kyø tieàm phaùt: Töø khi cô theå xuaát hieän daáu hieäu laâm saøng ñeán khi xuaát hieän roõ ñaëc ñieåm daáu hieäu laâm saøng cuûa töøng loaïi beänh. Cuï theå nhö mang beänh vieâm hoâ haáp, daáu hieäu laâm saøng ban ñaàu nhö: ngöôøi meät moûi, caûm giaùc khoù chòu, coù trieäu chöùng soát, nhöùc ñaàu, soå muõi, ho, chaùn aên 2. 3. Thôøi kyø phaùt beänh roõ: Thôøi kyø phaùt beänh coù nhöõng daáu hieäu roõ raøng veà laâm saøng töøng beänh. Caên cöù vaøo tính chaát bieåu hieän cuûa beänh ñöôïc chia laøm caùc giai ñoaïn sau: Giai ñoaïn caáp tính, aùc tính vaø maõn tính. Thôøi gian duy trì giai ñoaïn caáp tính thoâng thöôøng keùo daøi hai tôùi ba ngaøy, coøn giai ñoaïn aùc tính töø ba tôùi saùu tuaàn, giai ñoaïn maõn tính töø saùu tuaàn trôû ñi. Thôøi gian cuûa caùc giai ñoaïn treân ngaén daøi phuï thuoäc nhieàu yeáu toá nhö tính chaát, cöôøng ñoä taùc nhaân gaây beänh vaø thôøi gian nhöõng taùc nhaân naøy kích thích vaøo cô theå ngaén, daøi, söùc ñeà khaùng cuûa cô theå vaø ñaëc tính cuûa heä thoáng thaàn kinh. Thôøi kyø phaùt beänh roõ naøy laïi chuyeån sang hai höôùng : + Khoûi hoaøn toaøn (hoài phuïc hoaøn toaøn) hoaëc hoài phuïc khoâng hoaøn toaøn (coù di chöùng). + Töû vong: Neáu khaû naêng phaûn öùng cuûa cô theå suy giaûm, naêng löïc cuûa phaûn öùng maát ñi, hoaït ñoäng cuûa sinh maïng maát ñi, beänh nhaân töû vong. Töû vong ñöôïc chia laøm 2 daïng: Cheát daàn daàn vaø cheát ñoät töû. - Daïng cheát töø töø thöôøng gaëp ôû nhöõng ngöôøi cao tuoåi do chöùc naêng cuûa cô theå bò laõo hoaù vaø do moät soá beänh taät daãn ñeán. - Daïng cheát ñoät töû (cheát ñoät ngoät) thöôøng do hoaït ñoäng cuûa tuyû soáng hoaëc tuaàn hoaøn maùu ñoät nhieân caûn trôû nhö: maát nhieàu maùu, taéc ngheõn maïch maùu hoaëc do taïi tim Nguyeân nhaân gaây beänh thoâng thöôøng ñöôïc chia laøm 2 loaïi: - Nguyeân nhaân beân ngoaøi: Taát caû caùc taùc nhaân gaây beänh töø beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo cô theå maø khaû naêng cô theå chöa thích öùng vaø ñeà khaùng khoâng toát seõ gaây neân beänh. - Nguyeân nhaân beân trong: Taát caû caùc taùc nhaân beân trong cô theå phaùt sinh ra maø gaây beänh: nhö hoaït ñoäng taâm lyù, roái loaïn noäi moâi, di truyeàn teá baøo 434 Khi nghieân cöùu veà coâng taùc phoøng chöõa beänh khoâng neân taùch rôøi nguyeân nhaân gaây beänh, vì cô theå laø moät theå hoaøn chænh, taát caû moïi hoaït ñoäng cuûa cô theå ñeàu chòu söï chæ ñaïo cuûa heä thoáng thaàn kinh trung öông. Söï ñieàu tieát chæ ñaïo naøy ñeàu thoâng qua 2 con ñöôøng laø phaûn xaï coù ñieàu kieän vaø phaûn xaï khoâng coù ñieàu kieän. Taát caû caùc taùc nhaân gaây beänh ñeàu laø nhöõng kích thích, kích thích vaøo cô quan caûm thuï, cô quan caûm thuï truyeàn veà heä thoáng thaàn kinh trung öông maø xuaát hieän caùc phaûn öùng khaùc nhau. Tuyø cöôøng ñoä kích thích, tuyø toå chöùc cuûa cô theå khaùc nhau maø xuaát hieän phaûn öùng khaùc nhau vaø möùc ñoä roái loaïn chöùc naêng thöïc theå bò toån thöông cuõng khaùc nhau. III. Caùc beänh thöôøng gaëp trong hoaït ñoäng theå duïc theå thao. 3. 1. Ñoät töû trong theå thao: Trong taäp luyeän vaø thi ñaáu theå thao coù khi xuaát hieän trong hoaëc ngay sau khi taäp vaän ñoäng vieân cheát ñoät ngoät. Cheát ñoät töû thöôøng gaëp nhaát laø caùc moân söùc maïnh, söùc beàn. Cheát ñoät töû laø moät chaán thöông taâm lyù raát maïnh laøm aûnh höôûng lôùn ñeán söï nghieäp phaùt trieån theå thao. Nguyeân nhaân: Theo nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc (Rôleâ) ngöôøi Phaùp khi khaùm nghieäm treân 22 töû thi taäp luyeän vaø thi ñaáu theå thao thì phaùt hieän nguyeân nhaân chính gaây cheát ñoät töû laø do beänh lyù cuûa tim maïch. ( 7 tröôøng hôïp lieân quan ñeán maïch, 6 tröôøng hôïp do taät tim baåm sinh, 4 tröôøng hôïp taéc ñoäng maïch vaønh, 5 tröôøng hôïp nhoài maùu cô tim) Töø keát quaû treân caùc nhaø khoa hoïc cho raèng caùc moân söùc maïnh, söùc beàn do yeâu caàu cô theå phaûi hoaït ñoäng quaù caêng thaúng, vöôït giôùi haïn cho pheùp maø cô theå cuõng nhö caùc cô quan chöùc naêng khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc maø daãn ñeán ñoät töû. Ngoaøi ra moät soá nhaø khoa hoïc Myõ, Ñöùc, Nam trieàu Tieân cuõng coù keát luaän sau khi nghieân cöùu töû thi cheát ñoät töû laø do caùc nguyeân nhaân sau: - Cheá ñoä aên uoáng. - Caêng thaúng quaù ñoä. - Cao huyeát aùp. Phöông phaùp ñeà phoøng: Luoân thöïc hieän nguyeân taéc veä sinh taäp luyeän, khoâng taäp luyeän vôùi khoái löôïng quaù lôùn vaø caêng thaúng vöôït quaù söùc chòu ñöïng cuûa vaän ñoäng vieân. Khoâng ñöôïc thi ñaáu nhieàu moân trong moät thôøi gian ngaén, nhaát laø caùc moân söùc beàn, söùc maïnh. Trong taäp luyeän caàn phaûi thöïc hieän toát caùc cheá ñoä sinh hoaït, khoâng huùt thuoác laù vaø uoáng röôïu bia. 435 Taêng cöôøng coâng taùc kieåm tra y hoïc thöôøng xuyeân trong taäp luyeän vaø sôùm phaùt hieän nhöõng beänh lyù veà tim maïch ñeå phoøng ngöøa vaø ñieàu trò sôùm. 3. 2. Caêng thaúng quaù möùc: Laø hieän töôïng beänh lyù phaùt sinh ñoät ngoät, thöôøng xaûy ra trong vaø sau khi taäp luyeän - thi ñaáu do taäp luyeän – thi ñaáu vôùi löôïng vaän ñoäng quaù lôùn hoaëc do chöùc naêng tim maïch keùm khoâng ñaùp öùng nhu caàu taäp luyeän – thi ñaáu vaø cuõng coù theå do tình traïng söùc khoeû, traïng thaùi chöùc naêng cuûa VÑV bò giaûm suùt sau moät thôøi gian nghæ ngôi. Phaân loaïi: Trieäu chöùng laâm saøng cuûa caêng thaúng quaù möùc raát phöùc taïp, ña daïng vaø ñöôïc chia laøm caùc loaïi sau: - Caêng thaúng caáp tính ( beänh vaän ñoäng caáp tính). - Caêng thaúng maõn tính (Suy tim caáp tính). - Co thaét maïch maùu naõo. + Caêng thaúng caáp tính: Beänh naøy thöôøng gaëp ôû nhöõng VÑV hoaït ñoäng vôùi cöôøng ñoä cao cöïc ñaïi vaø döôùi cöïc ñaïi cuûa caùc moân söùc maïnh vaø beàn. Beänh xaûy ra sau khi keát thuùc baøi taäp hoaëc thi ñaáu. VÑV caûm thaáy meät moûi, choùng maët, buoàn noân, maët taùi, ñi khoâng vöõng, trí giaùc giaûm Sô cöùu: Ñöa ngay naïn nhaân vaøo nôi thoaùng maùt, traùnh gioù luøa, yeân tónh vaø naèm ngöûa, ñaàu thaáp hôn chaân cho maùu trôû veà naõo toát hôn, hít thôû saâu. Sau moät vaøi giôø nghæ naïn nhaân trôû laïi traïng thaùi tænh taùo nhöng vaãn coøn caûm giaùc meät moûi. Caàn phaûi nghæ ngôi töø 2 – 3 ngaøy môùi tham gia taäp luyeän vaø coù nguyeân taéc ñoái xöû caù bieät. + Suy tim caáp tính: Trong taäp luyeän hoaëc thi ñaáu theå thao, ñoät nhieân vaän ñoäng vieân caûm thaáy raát meät moûi, choùng maët, hoa maét, buoàn noân, khoù thôû, maët tím taùi vaø ñi ñöùng khoâng vöõng. Kieåm tra maïch, thaáy maïch nhanh vaø yeáu, coù theå loaïn nhòp. Huyeát aùp giaûm, coù khi xuaát hieän hoân meâ hoaëc baùn hoân meâ, neáu naëng naïn nhaân maët tím taùi, ñau nhoùi ôû vuøng tim. Sô cöùu: Ñöa naïn nhaân ñeán beänh vieän gaáp, neáu coù ñieàu kieän duøng thuoác trôï tim keøm theo. + Co thaét maïch maùu naõo: Beänh naøy thöôøng gaëp nhaát ôû caùc moân chaïy. Trong khi ñang chaïy vaän ñoäng vieân töï nhieân quî ngaõ, tri giaùc giaûm hoaëc maát, thöôøng keøm theo buoàn noân möûa, nhöùc ñaàu, thaäm chí coù theå lieät nöõa ngöôøi. 436 Sô cöùu: Ñöa ngay naïn nhaân vaøo nôi thoaùng maùt, naèm ngöûa, ñaàu thaáp hôn chaân, neáu coù ñieàu kieän cho naïn nhaân duøng thuoác an thaàn, tieâm tónh maïch 40ml dung dòch glucoza öu tröông vaø ñöa ñeán beänh vieän. 3. 3. Meät moûi quaù söùc trong TDTT. Taäp luyeän quaù söùc laø do cô theå hoaït ñoäng vôùi cöôøng ñoä vaø thôøi gian nhaát ñònh seõ xuaát hieän caûm giaùc meät moûi bieåu hieän bôûi söï giaûm tröông löïc chung cuûa cô theå, giaûm naêng löïc hoaït ñoäng, nhöng sau khi ñöôïc nghæ ngôi, caûm giaùc meät moûi maát ñi, tröông löïc chung vaø khaû naêng hoaït ñoäng laïi trôû laïi traïng thaùi bình thöôøng. Vì vaäy, traïng thaùi meät moûi laø traïng thaùi sinh lyù bình thöôøng cuûa cô theå. Yeâu caàu trong huaán luyeän phaûi naâng cao daàn löôïng vaän ñoäng vaø cô theå xuaát hieän meät moûi vaø thích nghi. Nhöng neáu taäp luyeän vôùi löôïng vaän ñoäng quaù möùc, taïo meät moûi quaù ñoä laø quaù trình tích luyõ cuûa meät moûi gaây neân vaø noù laø hieän töôïng beänh lyù vaø coù nhieàu bieåu hieän laâm saøng phöùc taïp. Nhöõng bieán ñoåi coù tính quy luaät cuûa söï meät moûi: Trong theå thao hieän ñaïi, yeâu caàu VÑV phaûi taäp luyeän vôùi löôïng vaän ñoäng cao, cô theå phaûi huy ñoäng khaû naêng toái ña chöùc naêng chung cuûa cô theå ñeå choáng laïi nhöõng kích thích cuûa hoaït ñoäng cô baép. Söï choáng ñôõ naøy chæ duy trì ñöôïc moät thôøi gian nhaát ñònh cô theå seõ xuaát hieän meät moûi. Khi meät moûi trong cô theå coù söï bieán ñoåi mang tính chaát quy luaät bôûi: - Giaûm naêng löôïng döï tröõ vaø caùc chaát men sinh hoùa. - Thay ñoåi thaønh phaàn cuûa maùu vaø caùc chaát dòch. - Taêng saûn phaåm caën baõ cuûa quaù trình trao ñoåi chaát. - Roái loaïn caân baèng cuûa quaù trình thaàn kinh. Nguyeân nhaân cuûa söï meät moûi quaù ñoä. - Do löôïng vaän ñoäng quaù lôùn trong thôøi gian daøi, chöa hoài phuïc kòp. - Tham gia nhieàu ñôït thi ñaáu vôùi traùch nhieäm cao. - Trong cô theå maéc phaûi beänh lyù. - Cheá ñoä dinh döôõng khoâng hôïp lyù. - EÙp caân voâ nguyeân taéc. 437 Caùc daáu hieäu bieåu hieän beân ngoaøi cuûa söï meät moûi quaù ñoä. Baûng 3. 1. Baûng ñaùnh giaù daáu hieäu bieåu hieän ra beân ngoaøi cuûa söï meät moûi. Möùc ñoä. Moà hoâi. Saéc maët. Söï chuù yù. Ñoä chính xaùc cuûa ñoäng taùc. Meät moûi nheï. Maët, coå, löng Bình thöôøng Bình thöôøng chuaån Meät moûi trung bình. Maët, thaân, töù chi Taùi hoaëc ñoû Giaûm Nhieàu ñoäng taùc chöa chính xaùc Raát meät moûi. Moà hoâi nhieàu Nhôït nhaït Giaûm, maát chuù yù Ñoäng taùc sai nhieàu Trieäu chöùng laâm saøng cuûa meät moûi quaù ñoä. Caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa meät moûi quaù ñoä raát ña daïng vaø phöùc taïp, nhöng caên cöù vaøo quaù trình tieán trieån cuûa beänh coù theå chia laøm 3 giai ñoaïn sau: + Giai ñoaïn nheï. VÑV caûm giaùc meät moûi, khoâng ham muoán taäp luyeän, nhìn thaáy duïng cuï, saân baõi caûm thaáy chaùn vaø sôï, toaøn thaân meät moûi, chaùn aên, aên raát ít, hoaït ñoäng taâm lyù deã bò kích ñoäng, maát nguû, nguû khoâng ngon giaác hay meâ saûng ( do quaù trình höng phaán ôû heä thaàn kinh trung öông taêng), giaûm troïng löôïng cô theå. Kieåm tra caùc chöùc naêng sinh lyù nhö huyeát aùp bieán ñoåi khoâng bình thöôøng, maïch nhanh, taàn soá hoâ haáp taêng, toác ñoä phaûn öùng ñoái vôùi caùc kích thích chaäm, kieåm tra nöôùc tieåu coù ureâ nieäu Xöû trí: Giaûm 50% khoái löôïng taäp luyeän, duøng thuoác an thaàn, neáu keùm aên phaûi tieâm Glucoza vaø Vitamin C vaøo tónh maïch. Duøng theâm caùc B1; B6, B12 ñaûm baûo cheá ñoä sinh hoaït boå sung caùc loaïi dinh döôõng ñeå tieâu cao naêng löôïng sau 2 – 3 tuaàn VÑV aên nguû ngon vaø cô theå trôû laïi traïng thaùi ban ñaàu. Kieåm tra y hoïc tröôùc khi taäp luyeän. + Giai ñoaïn trung bình: Neáu VÑV khoâng thöïc hieän ñuùng ôû giai ñoaïn nheï thì seõ chuyeån sang giai ñoaïn naëng hôn nhö caûm giaùc raát meät moûi, khoâng muoán aên, maát nguû, giaûm troïng löôïng roõ reät, khoâng muoán hoaït ñoäng, chæ muoán naèm nghæ ngôi, roái loaïn tieâu hoùa coù khi xuaát hieän choùng maët, buoàn noân, hoài hoäp, coù caûm giaùc ñau vuøng gan, vuøng tim vaø coù caûm giaùc khoù chòuKieåm tra caùc chöùc naêng sinh lyù: maïch vaø huyeát aùp taêng, coù roái loaïn nhòp tim hoaëc coù tieáng thoåi taâm thu, kieåm tra ñieän tim, taâm xung kích ñoà, 438 tim aâm ñoàñeàu xuaát hieän khoâng bình thöôøng, taàn soá hoâ haáp taêng, thaàn kinh phaûn öùng keùm. Xöû trí: Ñeå hoài phuïc hoaøn toaøn khaû naêng hoaït ñoäng cuûa VÑV, ngoaøi caùc bieän phaùp ôû giai ñoaïn nheï, caàn phaûi cho VÑV nghæ taäp töø 2 – 3 tuaàn, thöïc hieän cheá ñoä nghæ ngôi tích cöïc, ñöôïc baùc só theo doõi vaø ñieàu trò. + Giai ñoaïn naëng: Neáu tieáp tuïc khoâng thöïc hieän ñuùng nguyeân taéc huaán luyeän, taêng löôïng vaän ñoäng, nghæ ngôi khoâng ñaày ñuû seõ daãn ñeán beänh lyù, giai ñoaïn naëng vaø phöùc taïp cuûa taäp luyeän quaù söùc. Giai ñoaïn naøy VÑV töø choái taäp luyeän, yeáu ôùt, baát löïc, gaày roõ reät, da vaøng, maét vaøng, gan to, vieâm thaänMaát nguû vaøo ban ñeâm, buoàn nguû ban ngaøy. Chöùc naêng tim maïch giaûm suùt roõ reät, maïch nhanh vaø yeáu, huyeát aùp toái ña giaûm, toái thieåu taêng. Xöû trí. VÑV nghæ hoaøn toaøn vaø coù cheá ñoä ñieàu trò, saên soùc ñaëc bieät cuûa baùc só. 3. 4. Beänh cao huyeát aùp: Beänh cao huyeát aùp laø moät loaïi beänh thuoäc heä thoáng tim huyeát quaûn. Nguyeân nhaân sinh ra chuû yeáu cuûa beänh laø do tinh thaàn quaù caêng thaúng, tình caûm quaù kích ñoäng laøm cho quaù trình ñieàu tieát cuûa heä thoáng thaàn kinh trung öông. Ñoái vôùi tim huyeát quaûn maát caân baèng laøm cho ñaøn tính cuûa ñoäng maïch nhoû giaûm maát thaêng baèng laøm cho ñaøn tính cuûa ñoäng maïch nhoû giaûm hoaëc co laïi töø ñoù daãn ñeán cao huyeát aùp. Beänh cao huyeát aùp thöôøng gaëp ôû nhöõng ngöôøi thaønh thò nhieàu hôn ngöôøi noâng thoân, ngöôøi treân 40 tuoåi maéc beänh nhieàu hôn ngöôøi treû. Ngöôøi lao ñoäng trí oùc nhieàu hôn ngöôøi lao ñoäng chaân tay. Beänh cao huyeát aùp laø moät loaïi beänh coù tính maõn tính keùo daøi, beänh naøy aûnh höôûng ñeán hieäu suaát lao ñoäng coâng taùc, sinh hoaït bình thöôøng cuûa cô theå. Beänh phaùt trieån ñeán giai ñoaïn naëng raát deã cheát ñoät ngoät. Ñeå tieän cho vieäc huaán luyeän, yeâu caàu ngöôøi laøm coâng taùc theå thao phaûi phaân bieät ñöôïc beänh cao huyeát aùp vaø traïng thaùi cao huyeát aùp. Huyeát aùp ñöôïc phaân thaønh huyeát aùp toái ña vaø huyeát aùp toái thieåu. Huyeát aùp toái ña bình thöôøng laø: 110 – 130mmHg, huyeát aùp toái thieåu vaøo khoaûng 60 – 90mmHg. Vaän ñoäng vieân coù huyeát aùp thaáp hôn ngöôøi thöôøng khoâng taäp luyeän. Trieäu chöùng: Huyeát aùp taêng thöôøng coù caùc trieäu chöùng nhö nhöùc ñaàu vuøng sau gaùy, cô theå meät moûi, deã kích ñoäng. Neáu bò naëng coù caûm giaùc khoù chòu, tim ñaäp nhanh, maát nguû, tai bieán maïch maùu naõo, lieät thaân, hoân meâ 439 + Beänh cao huyeát aùp cuûa thanh - thieáu nieân taäp luyeän theå thao. Taêng cao huyeát aùp bôûi cô cheá cuûa beänh coù quan heä maät thieát ñeán söï bieán ñoåi cuûa tuyeán noäi tieát, thaàn kinh vaø söï phaùt trieån nhanh cuûa tim trong löùa tuoåi daäy thì. Ñaëc ñieåm beänh cao huyeát aùp cuûa thanh thieáu nieân. Huyeát aùp toái ña thöôøng khoâng cao quaù 150mmHg vaø khoâng oån ñònh, huyeát aùp toái thieåu trung bình hoaëc khoâng taêng, toác ñoä phaùt trieån cuûa cô theå so vôùi cuøng löùa tuoåi noùi chung toát hôn. Ñoái vôùi VÑV thanh thieáu nieân neáu xuaát hieän cao huyeát aùp, khoâng neân ñình chæ taäp luyeän nhöng cöôøng ñoä, maät ñoä taäp luyeän neân giaûm, taêng cöôøng quan saùt y hoïc, luyeän taäp phaûi ñaûm baûo nguyeân taéc khoa hoïc toaøn dieän vaø cheá ñoä sinh hoaït. Noùi chung ôû löùa tuoåi naøy khi heát tuoåi daäy thì, sinh duïc phaùt trieån hoaøn thieän huyeát aùp seõ trôû laïi bình thöôøng. + Beänh cao huyeát aùp cuûa VÑV theå thao. VÑV cao huyeát aùp trong ñoù chieám 33% laø do caêng thaúng hoaëc huaán luyeän quaù ñoä gaây neân, nhöõng VÑV taäp söùc maïnh nhieàu cuõng daãn ñeán cao huyeát aùp. VÑV coù trình ñoä thaáp khi thi ñaáu cuõng daãn ñeán vieäc cao huyeát aùp. Huyeát aùp toái ña khoaûng 140 – 150mmHg vaø huyeát aùp toái thieåu taêng ñoät ngoät khoaûng 90 – 100mmHg, tình hình phaùt trieån cuûa cô theå khoâng coù ñaëc ñieåm gì roõ reät, kieåm tra X quang coù khi tim to caáp tính, taâm ñieän ñoà kieåm tra sau vaän ñoäng xuaát hieän taàn soá tim ñaäp khoâng ñeàu, kieåm tra nöôùc tieåu bình thöôøng, thöû nghieäm coâng naêng lieân hôïp xuaát hieän phaûn öùng baäc thang hoaëc tröông löïc quaù cao, thôøi gian hoài phuïc laâu. VÑV coù caûm giaùc meät moûi khoâng muoán taäp, thaønh tích giaûm. Xöû lyù: Tìm nguyeân nhaân gaây beänh cao huyeát aùp, do caêng thaúng hay löôïng vaän ñoäng lôùn gaây neân? Saép xeáp löôïng vaän ñoäng, cheá ñoä huaán luyeän vaø sinh hoaït hôïp lyù, loaïi tröø nhöõng hieän töôïng caêng thaúng veà taâm lyù trong taäp luyeän vaø thi ñaáu. 3. 5. Roái loaïn tieâu hoaù. Roái loaïn tieâu hoùa laø moät loaïi beänh coù tính chaát toaøn thaân, do hoaït ñoäng cuûa thaàn kinh caáp cao bò caûn trôû, chöùc naêng cuûa heä thoáng thaàn kinh thöïc vaät maát thaêng baèng, laøm cho söï baøi tieát vaø chöùc naêng vaän ñoäng cuûa daï daøy vaø treân maët keát caáu giaûi phaãu cuûa daï daày vaø ruoät khoâng coù gì bieán ñoåi, loaïi beänh naøy laø moät trong bieåu hieän cuûa hieän töôïng taäp luyeän quaù söùc. 440 Nguyeân nhaân: Do taäp luyeän vôùi löôïng vaän ñoäng quaù lôùn hoaëc lao ñoäng trí oùc quaù nhieàu taïo neân meät moûi, phaù vôõ cheá ñoä aên uoáng hoaëc do cheá ñoä aên uoáng quaù ñoä Trieäu chöùng: Trieäu chöùng chuû yeáu thaàn kinh ñieàu tieát ruoät, daï daøy, roái loaïn nhö ôï chua, khoâng muoán aên, buïng treân coù caûm giaùc khoù chòu, ñaày buïng,ñau buïng, ñaïi tieän baát thöôøng. Coù khi VÑV noân möûa do roái loaïn cuûa thaàn kinh ñieàu tieát daï daøy. Phaân loûng coù dòch nhôøn hoaëc taùo boùn nhöng xeùt nghieäm phaân noùi chung bình thöôøng. Xöû lyù: Loaïi beänh naøy deã nhaàm laãn vôùi beänh loeùt daï daøy taù traøng, do ñoù caàn xöû trí toát vaø duøng nhieàu phöông phaùp chaån ñoaùn beänh, tích cöïc nghæ ngôi, nguû nhieàu, traùnh duøng thöùc aên coù môõ, chaát tanh, aên neân chia thaønh nhieàu böõa, neáu ñau buïng coù theå duøng Benladon vaø caùc loaïi Sulfaguianidin. 3. 6. Choaùng troïng löïc. (Shock) Choaùng troïng löïc laø moät loaïi beänh caáp tính xaûy ra sau khi VÑV chaïy xong ngaõ xuoáng vaø maát tri giaùc. Nguyeân nhaân: Sau khi VÑV chaïy veà tôùi ñích, töï nhieân giaûm toác ñoä ñoät ngoät hoaëc döøng laïi laøm cho maùu tónh maïch maát ñi taùc duïng ñeø eùp khi cô co duoãi coäng vôùi taùc duïng troïng löïc cuûa maùu laøm cho maùu doàn xuoáng chi döôùi quaù nhieàu, maùu trôû veà tim khoù khaên, laøm cho cung tim giaûm ñoät ngoät, quaù trình ñoù laøm cho naõo thieáu maùu vaø oxy ñoät ngoät laøm cho VÑV choaùng. Trieäu chöùng: VÑV maát tri giaùc vaø ngaõ xuoáng, choùng maët, hoa maét, uø tai, tay chaân laïnh, ngöôøi meät.tim ñaäp chaäm, yeáu, ñoàng töû co laïi. Trieäu chöùng naøy chæ xuaát hieän thôøi gian ngaén cô theå seõ hoài phuïc laïi. Xöû trí: Ñöa naïn nhaân vaøo nôi thoaùnh maùt, naèm ñaàu thaáp hôn chaân, nôùi loûng quaàn aùo, baám huyeät nhaân trung. Neáu coù ngöøng thôû duøng phöông phaùp haø hôi thoåi nhaït, xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc, cho VÑV uoáng nöôùc traø ñöôøng noùng. Caùch ñeà phoøng: Chaïy veà ñích khoâng neân döøng ñoät ngoät, tieáp tuïc chaïy vaø giaûm toác ñoä, hít thôû saâu, khoâng neân ngoài ngay sau khi chaïy xong. Neáu coù VÑV coù bieåu hieän choaùng, neân soác hai vai VÑV ñi tieáp, hít thôû saâu, sau ñoù cho naèm nghæ, ñeå ñaàu thaáp hôn chaân cho maùu trôû veà naõo. 3. 7. Hoäi chöùng ñau buïng trong taäp luyeän vaø thi ñaáu. Caùc VÑV taäp luyeän vaø thi ñaáu söùc beàn nhö caùc moân chaïy daøi, ñi boä, xe ñaïpthöôøng xuaát hieän hieän töôïng ñau buïng (ñau khu söôøn phaûi hoaëc 441 buïng treân). Daïng ñau naøy xuaát hieän tröôùc, trong hoaëc sau taäp luyeän vaø thi ñaáu. Khi ñau naëng phaûi ngöøng taäp luyeän. Cô cheá cuûa hoäi chöùng ñau buïng trong taäp luyeän, thi ñaáu do caùc nguyeân nhaân sau: - Trình ñoä huaán luyeän keùm: Khi tieán haønh vaän ñoäng vôùi cöôøng ñoä cao do coâng naêng tim keùm, khoâng toáng maùu ra ngoaøi heát, maùu ôû tónh maïch lôùn veà tim khoù khaên, taäp trung nhieàu ôû gan, tuî laøm cho maøng gan vaø tuî caêng leân daàn ñeán ñau buïng. - Phöông phaùp thôû khoâng ñuùng: phaù roái nhòp thôû laøm quan heä cuûa maùu vaø tuaàn hoaøn hoâ haáp roái loaïn, maùu tuï laïi nhieàu ôû tónh maïch maø daãn ñeán ñau buïng, hôn nöõa do thôû quaù gaáp hoaït ñoäng cuûa cô hoaønh roái loaïn, cô hoaønh thieáu oxy taïo ruùt cô taïi cô hoaønh gaây neân ñau buïng. - Chuaån bò hoaït ñoäng khoâng toát: Baét ñaàu chaïy quaù nhanh coâng naêng cuûa heä thoáng tieâu hoùa khoâng thích nghi vôùi hoaït ñoäng laøm cho moät soá thöùc aên tuï laïi ôû moät ñoaïn naøo ñoù laøm caêng leân daãn ñeán ñau buïng, ngoaøi ra maøng ruoät caêng leân cuõng daãn ñeán ñau buïng. Xöû trí: - Neáu xuaát hieän ñau buïng nheï duøng tay aán vaøo choå ñau, giaûm toác ñoä chaïy, duøng söùc hít - thôû saâu vaø ñeàu. - Neáu naëng quaù, döøng vaän ñoäng vaø caàn coù baùc só khaùm ñeå chaån ñoaùn vaø phaân bieät beänh ñeå ñieàu trò. Caùch ñeà phoøng: - Taêng cöôøng huaán luyeän toaøn dieän veà caùc toá chaát vaän ñoäng, chuû yeáu söùc maïnh vaø söùc beàn. - Chuù yù taäp trung hít thôû thaät saâu vaø coù phöông phaùp. - Chuaån bò hoaït ñoäng chu ñaùo, bieát phaân söùc trong taäp luyeän vaø thi ñaáu, nhaát laø ôû nhöõng moân söùc beàn. - Tuaân thuû nguyeân taéc vaø cheá ñoä huaán luyeän. 3. 8. Caûm naéng: Taäp luyeän vaø thi ñaáu vaøo muøa heø, VÑV thöôøng deã bò caûm naéng do khí haäu oi böùc, ñöùng ngoaøi naéng laâu. Nhöõng VÑV coù trình ñoä thaáp deã bò maéc phaûi do chöa thích nghi vaø chöùc naêng cô theå chöa ñaùp öùng kòp. Caûm naéng thuoäc loaïi beänh caáp tính, phaùt sinh bôûi khí haäu oi böùc. Nguyeân nhaân : do cô cheá ñieàu hoøa thaân nhieät, söï ñieàu tieát naøy bôûi söï chæ 442 ñaïo cuûa heä thaàn kinh trung öông qua heä thoáng thaàn kinh thöïc vaät vaø moät loaïi phaûn xaï khaùc söï saûn sinh vaø tieâu hao luoân luoân töông öùng. Neáu nhieät ñoä ôû cô theå con ngöôøi quaù cao seõ ñöôïc ñieàu tieát vaø ñöa ra ngoaøi cô theå. Taùn nhieät cuûa cô theå xaûy ra theo 3 phöông thöùc: Chuyeån nhieät böùc xaï vaø boác hôi (chuyeån nhieät 30%; böùc xaï 45%; boác hôi 25%). Khi khí haäu treân 30 ñoä do chuyeån nhieät, böùc xa, boác hôi khoù khaên, do ñoù söï taùn nhieät cuûa cô theå bò caûn trôû. Söï taùn nhieät cuûa cô theå nhanh chaäm coù quan heä ñeán ñoä aåm thaáp, nhieät ñoä vaø toác ñoä gioù. Khi taäp luyeän döôùi khí haäu oi böùc vôùi khoái löôïng naëng, maät ñoä cao, cô theå saûn sinh ra nhieät, nhieät tích luyõ ôû trong cô theå cao, coù khi leân 40 – 42 ñoä laøm aûnh höôûng söï hoaït ñoäng cuûa caùc chöùc naêng vaø cô cho sinh lyù cô theå, keát hôïp maát nöôùc vaø muoái trong cô theå daãn ñeán söï caûm naéng. Trieäu chöùng: Tuyø beänh naëng hay nheï maø coù caùc trieäu chöùng khaùc nhau: - Nheï: Ngöôøi meät moûi, suy nhöôïc do maát nhieàu nöôùc vaø muoái. - Naëng: Nhieät ñoä cô theå bò soát cao khoaûng 40 – 41 ñoä, maïch vaø taàn soá hoâ haáp taêng, cô theå maát nhieàu nöôùc vaø muoái. Choaùng, buoàn noân, sôï aùnh saùng, naïn nhaân coù theå bò ngaát vaø hoân meâ. Xöû trí: Ñöa naïn nhaân vaøo nôi thoaùng maùt, nôùi roäng quaàn aùo, naèm ñaàu cao ñeå giaûm xung huyeát naõo, chöôøm laïnh leân ñaàu vaø lau öôùt khaép ngöôøi ñeå giaûm soát, uoáng traø noùng ñaëc coù ñöôøng hoaëc nöôùc chanh pha ñöôøng, khoâng neân cho naïn nhaân uoáng nöôùc laïnh, nöôùc ñaù vì noù seõ laøm ngaên caûn quaù trình haáp thuï nöôùc vaø muoái, neáu caàn thieát neân duøng thuoác haï soát. Naëng chuyeån beänh vieän ñeå theo doõi vaø ñieàu trò. 3. 9. Chuoät ruùt: Chuoät ruùt laø moät loaïi beänh thöôøng gaëp taäp luyeän vaø thi ñaáu theå thao. Do cô co laïi quaù ñoä, khoâng duoãi ra ñöôïc gaây neân, thöôøng gaëp nhaát laø cô sau caúng chaân, cô co duoãi baøn chaân, cô buïng. Nguyeân nhaân: - Do khí haäu laïnh: Taäp luyeän vaø thi ñaáu trong muøa reùt cuøng vôùi söï khôûi ñoäng khoâng kyõ, cô bò kích thích daãn ñeán chuoät ruùt. - Do khí haäu oi böùc, noùng nöïc, taäp luyeän vôùi löôïng vaän ñoäng lôùn, thôøi gian daøi, cöôøng ñoä cao. Saûn löôïng nöôùc vaø muoái khoaùng trong cô theå maát nhieàu daãn ñeán chuoät ruùt. - Trong tình traïng cô theå quaù meät moûi, khi hoaït ñoäng cô co duoãi quaù nhanh, cô khoâng thay nhau co duoãi ñöôïc cuõng gaây neân chuoät ruùt. 443 Xöû trí: - Xaùc ñònh cô bò chuoät ruùt vaø keùo caêng cô chuoät ruùt khoaûng 30 – 40 giaây. Ví duï: chuoät ruùt ôû cô sau caúng chaân, duøng tay keùo ngöôïc baøn chaân ñoù leân treân eùp vaøo maët tröôùc caúng chaân laøm caêng cô sau caúng chaân sau ñoù xoa boùp cô bò chuoät ruùt, neáu khoâng khoûi neân baám huyeät, chaâm cöùu huyeät thöøa sôn, uyû trung. - Neáu chuoät ruùt ôû gan baøn chaân, chaâm cöùu huyeät duõng truyeàn. - Neáu chuoät ruùt ôû coå chaân thì chaâm cöùu hai ñaàu maét caù. Caùch ñeà phoøng: - Chuaån bò theå löïc toát. - Khôûi ñoäng kyõ, nhaát laø muøa ñoâng. - Neáu bôi vaøo muøa ñoäng, phaûi lau ngöôøi baèng nöôùc laïnh tröôùc khi xuoáng hoà bôi. - Boå sung muoái vaø nöôùc trong khaåu phaàn aên. 3. 10. Haï ñöôøng huyeát: Vaän ñoäng vieân hoaït ñoäng vôùi löôïng vaän ñoäng lôùn trong moät thôøi gian daøi thì löôïng ñöôøng trong cô theå VÑV tieâu hao nhieàu do quaù trình chuyeån hoùa naêng löôïng cho cô hoaït ñoäng, noàng ñoä glucoza trong maùu giaûm maïnh laøm haï ñöôøng huyeát. Haï ñöôøng huyeát thöôøng xaûy ra vôùi caùc VÑV söùc beàn nhö chaïy cöï ly daøi, ñua xe ñaïp vaø xuaát hieän trieäu chöùng haï ñöôøng huyeát sau khi taäp luyeän hoaëc thi ñaáu. Theo Jamahob cho raèng, cô cheá ñieàu tieát trao ñoåi chaát ñöôøng cuûa voû naõo bò roái loaïn vaø chaát insulin taêng cuõng thuùc ñaåy trieäu chöùng giaûm ñöôøng trong maùu. Do ñoù khi tình caûm bò kích ñoäng, traïng thaùi tröôùc thi ñaáu cuõng laø nguyeân nhaân daãn ñeán haï ñöôøng huyeát. Trieäu chöùng: Theo nghieân cöùu cuûa Fobrykank 1943, khi cô hoaït ñoäng maïnh trong moät thôøi gian daøi, haøm löôïng ñöôøng trong maùu giaûm xuoáng roõ reät, khi haøm löôïng ñöôøng trong maùu giaûm 50%mg, cô theå xuaát hieän meät moûi, buïng ñoùi, ngoài ñöùng khoâng yeân, choùng maët, ra moà hoâi laïnh, caûm giaùc voâ löïc. Neáu giaûm döôùi 50%mg, cô theå VÑV suy suïp, maát trí nhôù vaø coù theå hoân meâ. Kieåm tra caùc chæ tieâu sinh lyù: Maïch nhanh, yeáu, ñöôøng trong maùu giaûm xuoáng döôùi 40 – 50mg. 444 Xöû trí: Cho naïn nhaân nghæ ngôi, uoáng nöôùc cheø pha ñaëc ñöôøng, neáu ñöôïc cho aên moät ít thöùc aên nhö baùnh ngoïtNeáu bò soác do haï ñöôøng huyeát, truyeàn tónh maïch dung dòch glucoza 50%. 3. 11. Cheát ñuoái vaø caáp cöùu: Cheát ñuoái laø moät daïng cheát ngaït döôùi nöôùc do nöôùc traøn vaøo trong phoåi ngaên caûn ñöôøng hoâ haáp laøm naïn nhaân suy hoâ haáp vaø cheát. Naïn nhaân bò cheát ñuoái (neáu sôùm) coù caùc trieäu chöùng sau: - Bò ngaït do nöôùc traøn vaøo mieäng, muõi vaø phoåi. - Naïn nhaân lô mô, thaân ngöôøi tím taùi. - Thôû yeáu, tim coøn ñaäp nhöng raát yeáu hoaëc coù theå ngöng thôû, ngöøng tim. Vieäc cöùu soáng naïn nhaân phuï thuoäc vaøo thôøi gian cöùu vôùt naïn nhaân leân bôø vaø phöông phaùp caáp cöùu taïi choã. Caáp cöùu: Khi vôùt naïn nhaân leân bôø, ngöôøi cöùu vaùc naïn nhaân leân vai, buïng naïn nhaân uùp vaøo vai, ñaàu doác ngöôïc xuoáng vaø chaïy khaûng 15 - 20m ñeå nöôùc ôû trong daï daøy, phoåi cuûa naïn nhaân thoaùt ra ngoaøi baèng mieäng, muõi. Sau ñoù ñaët naïn nhaân naèm xuoáng, laáy khaên lau saïch caùc dòch traøn töø mieäng, muõi vaø moùc caùc dò vaät trong mieäng, muõi ñeå laøm thoâng ñöôøng hoâ haáp. Ngay laäp töùc tieán haønh phöông phaùp haø hôi thoåi ngaït vaø xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc. Phaûi luoân kieân trì caáp cöùu töø 15 ñeán 30 phuùt baèng phöông phaùp haø hôi thoåi ngaït keát hôïp xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc lieân tuïc (4 laàn xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc thì thöïc hieän 1 laàn haø hôi thoåi ngaït). Neáu cô theå naïn nhaân aám, thôû ñöôïc, tim ñaäp trôû laïi, nhanh choùng chuyeån beänh vieän ñeå ñieàu trò. Phöông phaùp haø hôi thoåi ngaït: Phöông phaùp haø hôi thoåi ngaït laø phöông phaùp caáp cöùu ñôn giaûn nhöng mang hieäu quaû raát cao trong caùc tröôøng hôïp ngöøng thôû hoaëc thôû raát yeáu, tim coøn ñaäp (cheát ñuoái, ñieän giaät, chaán thöông soï naõo) Thao taùc: - Ñaët naïn nhaân naèm ngöõa, ngöôøi caáp cöùu quyø moät beân ñaàu naïn nhaân. - Laøm saïch ñöôøng hoâ haáp cuûa naïn nhaân( mieäng, muõi vaø laáy caùc dò vaät trong mieäng). - Ngöûa coå naïn nhaân ra phía sau ñeå thoâng ñöôøng hoâ haáp. 445 - Moät tay bòt muõi naïn nhaân vaø duøng hôi hít thaät saâu aùp mieäng cuûa mình vaøo mieäng naïn nhaân roài thoåi moät hôi thaät maïnh, thöïc hieän xong thaû tay bòt muõi, tieáp tuïc thöïc hieän laàn sau nhö treân sao cho 15 – 20 laàn/phuùt, vì taàn soá hoâ haáp cuûa ngöôøi soáng bình thöôøng laø 16 – 20 laàn/phuùt. Khi thöïc hieän luoân nhôù mieäng, muõi cuûa naïn nhaân phaûi saïch ñeå thoâng ñöôøng hoâ haáp. Phöông phaùp xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc: Trong tröôøng hôïp naïn nhaân ngöøng thôû, tim ñaäp yeáu hoaëc ngöøng ñaäp, khoâng baét maïch ñöôïc, khoâng nghe thaáy tieáng tim thì phaûi tieán haønh xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc ngay. Thao taùc: - Ñaët naïn nhaân naèm ngöûa nôi thoaùng. - Ngöôøi caáp cöùu quyø beân caïnh naïn nhaân, ñaët baøn tay phaûi leân ngöïc traùi (ngay nuùm vuù) vaø baøn tay traùi ñaët choàng treân baøn tay phaûi, duøng söùc maïnh vöøa ñuû cuûa caû hai tay aán maïnh vaøo ngöïc traùi (khoâng duøng löïc quaù maïnh laøm gaõy xöông söôøn naïn nhaân) vaø thaû ra ngay, tieáp tuïc thöïc hieän lieân luïc nhö theá, sao cho nhòp nhaøng vaø soá laàn töø 60 – 80 laàn/phuùt, vì nhòp tim ngöôøi soáng trung bình laø 60 – 80 laàn/phuùt. - Thöïc hieän phaûi kieân trì töø 20 – 30 phuùt, neáu nhòp tim ñaõ trôû laïi, phaûi tieáp tuïc thöïc hieän vaø theo doõi nhòp tim, nhieàu tröôøng hôïp tim ngöøng ñaäp trôû laïi. Daáu hieäu cuûa tim ñaõ hoài phuïc sau khi xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc: - Moãi laàn eùp tim, thaát ñoäng maïch ôû beïn ñaäp. - Saéc maët naïn nhaân bôùt tím taùi. - Ñoàng töû giaõn to. Ghi chuù: Neáu hai ngöôøi caáp cöùu thì 1 ngöôøi haø hôi thoåi ngaït vôùi 16 – 20 laàn/phuùt vaø 1 ngöôøi xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc vôùi 60 – 80 laàn/phuùt, Ñoái vôùi treû em thì soá laàn taêng leân khoaûng 5 – 10 laàn. Choáng chæ ñònh: Khoâng duøng phöông phaùp xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc trong caùc tröôøng hôïp sau: Chaán thöông vuøng ngöïc, öù maùu, chaûy maùu ngoaøi maøng phoåi, traøn dòch maøng phoåi, khí thuûng phoåi. 446 Taøi lieäu tham khaûo. 1. Caùc phöông phaùp theo doõi ñaùnh giaù möùc ñoä meät moûi vaø caùc giaûi phaùp hoài phuïc dinh döôõng cho VÑV, Vieän Khoa hoïc TDTT. Haø Noäi, 1999. 2. Các phương pháp y – sinh học kiểm tra đánh giá LVĐ của bài tập. Vieän Khoa hoïc TDTT. Haø Noäi, 1999. 3. Chaán thöông theå thao. Vieän Khoa hoïc TDTT. Haø Noäi, 1999. 4. Cơ sở sinh học và sự phát triển tài năng thể thao. Nhà xuất bản TDTT, 1993 5. Đặc điểm sinh lý các môn thể thao. Nhà xuất bản TDTT, 1999. 6. Meät moûi, hoài phuïc vaø dinh döôõng cuûa VÑV. Vieän Khoa hoïc TDTT. Haø Noäi, 2000. 7. Y hoïc theå thao, Vieän khoa hoïc TDTT. Haø Noäi, 1996. 8. Veä sinh vaø y hoïc TDTT. Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, 1998. 9. Giải phẫu học TDTT. Nguyễn Đăng Chiêu. 2005. 10. Sinh lý học TDTT. Nguyễn Đăng Chiêu. 2005 11. Hồi phục sức khỏe cho VĐV. P. I. Gotosev – V. I. Dubrovski. 1983. 12. Nghiên cứu LVĐ sinh lý của các VĐV bóng đá trẻ. Nguyễn Đăng Chiêu, 2004.