Y học hạt nhân và kỹ thuật xạ trị

Mở đầu 3 Phần1: Tổng quan về y học hạt nhân và kĩ thuật xạ trị 4 A. Lịch sử y học hạt nhân và kĩ thuật xạ trị: 4 B. Nhận diện vấn đề 5 Phần 2: Những kiến thức cơ bản về y học hạt nhân và kĩ thuật xạ trị 6 A. Tìm hiểu về hạt nhân nguyên tử: 6 B. Khái niệm cơ bản trong y học hạt nhân: 7 B.1.Các loại bức xạ ion hoá: 7 B.2.Tương tác của bức xạ với vật chất: 9 B.3. ảnh hưởng của bức xạ đối với cơ thể sống: 15 B.4. Các đại lượng và đơn vị cơ bản trong bức xạ: 17 Phần 3 :Thiết bị đo liều lượng bức xạ 21 A. Các phương pháp đo liều lượng bức xạ: 21 A.1. Xác định liều lượng bức xạ dựa trên hiện tương ion hoá chất khí 21 A.1.1. Cơ sở vật lí: 21 A.1.2.Các thiết bị đo dùng detector ion hoá khí cụ thể: 22 A.1.2.1. Bút đo liều bằng trường ion hoá kiểu điện kế tĩnh điện: 22 A.1.2.2.Bút đo liều bằng buồng ion hoá kiểu tụ điện: 23 A.1.2.3.Đo suất liều bằng buồng ion hoá ở chế độ dòng: 23 A.1.2.4.Đo suất liều chiếu xạ bằng ống đếm Geiger-Muller: 24 A.2. Xác định liều lượng bức xạ dựa trên cơ sở hiệu ứng phát quang: 26 A.2.1. Cơ sở vật lí: 26 A.2.2.Xác định liều hấp thụ bằng phương pháp huỳnh quang: 27 A.2.3.Xác định suất liều hấp thụ bằng phương pháp nhấp nháy: 28 A.2.3. Phương pháp đo liều bức xạ bằng phim ảnh (nhũ tương ảnh): 28 A.2.4. Xác định liều lượng bức xạ bằng các phương pháp khác: 30 B. Đo liều cá nhân: 30 C. Máy cảnh báo bức xạ hạt nhân: 31 D. Máy kiểm tra môi trường bức xạ: 32 E. Chuẩn dụng cụ đo liều lượng bức xạ: 32 Phần 4: Một số thiết bị chẩn đoán bằng phương pháp hạt nhân. 33 A. Đầu dò bức xạ trong thiết bị chẩn đoán: 33 A.1. Sơ lược về vai trò của đầu dò bức xạ: 33 A.2. Đầu dò nhấp nháy: 33 B. Thiết bị đo độ phóng xạ của mẫu chứa trong ống nghiệm (INVITRO): 34 C.Thiết bị đo phóng xạ của các bộ phận đang ở trong cơ thể sống (INVIVO): 34 C.1. Máy đo độ tập trung đồng vị phóng xạ trong các phần của cơ thể: 34 C.2. Máy quét Gamma: 38 C.3. Máy ảnh Gamma (Gamma Camera): 39 D. Một số thiết bị chẩn đoán bằng phương pháp hạt nhân khác : 39 D.1. Chụp ảnh cắt lớp sử dụng phát xạ từng lượng tử : 39 D.2. Chụp ảnh cắt lớp nhờ phát xạ Pozitron: 39 D.3. Chụp ảnh cắt lớp với sự trợ giúp của máy tính 40 Phần 5: Qui trình điều trị (xạ trị) bệnh u bướu bằng bức xạ Gamma. 40 A. Những cơ sở để lập qui trình điều trị: 40 B. Qui trình điều trị : 41 Phần 6: Các thiết bị chiếu xạ điều trị bệnh u bướu 41 Phần 7: An toàn trong bức xạ y tế. 42 A. Những nguyên tắc bảo vệ an toàn bức xạ cơ bản trong y tế: 42 B. Các phương pháp bảo vệ chiếu xạ trong y tế: 43 C. Nguyên tắc kiểm soát sự nhiễm bẩn phóng xạ: 44 D. Hệ thống liều giới hạn 44 Phần 8: Tổng kết 45 1.Những kiến thức thu được của bản thân khi kết thúc môn học 45 2.Liên hệ thực tiễn y học hạt nhân và kĩ thuật xạ trị ở Việt Nam 45 3.Nhận định về thành tựu và hướng phát triển của chẩn trị bệnh bằng chiếu xạ 45 Tài liệu tham khảo: 46 Mở đầu Môn học y học hạt nhân và kĩ thuật xạ trị là một môn học đòi hỏi kiến thức rộng. Người học cần có kiến thức cơ bản cả về vật lí lẫn kiến thức y sinh. Đây là hai mảng kiến thức rất phức tạp nếu muốn nghiên cứu sâu. Mặt khác, đây là một môn học mới, ngoài bài giảng trên lớp, các tài liệu tham khảo manh mún và không trọng tâm. Đó là những khó khăn khi học môn học này. Trước khi bắt tay vào viết báo cáo thu hoạch môn học, em rất boăn khoăn. Báo cáo đòi hỏi sự tổng quát vấn đề, nhưng nếu viết quá tổng quan thì chỉ đơn giản là bản báo cáo, không tương xứng với mức độ học tập. Nếu viết sâu, thì gặp rất nhiều hạn chế về mặt thời gian và tài liệu, kiến thức. Trong bài báo cáo thu hoạch môn học, phần kiến thức, em bám sát theo khung bài giảng của thầy. Ngoài ra, em cũng mạnh dạn trình bày một số vấn đề theo nhận thức của mình. Em đã cố gắng trong việc tiếp cận vấn đề, tuy nhiên chắc chắn còn những chỗ thiếu sót, rất mong thầy thông cảm.

doc46 trang | Chia sẻ: thanhnguyen | Lượt xem: 1995 | Lượt tải: 1download
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Y học hạt nhân và kỹ thuật xạ trị, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Më ®Çu M«n häc y häc h¹t nh©n vµ kÜ thuËt x¹ trÞ lµ mét m«n häc ®ßi hái kiÕn thøc réng. Ng­êi häc cÇn cã kiÕn thøc c¬ b¶n c¶ vÒ vËt lÝ lÉn kiÕn thøc y sinh. §©y lµ hai m¶ng kiÕn thøc rÊt phøc t¹p nÕu muèn nghiªn cøu s©u. MÆt kh¸c, ®©y lµ mét m«n häc míi, ngoµi bµi gi¶ng trªn líp, c¸c tµi liÖu tham kh¶o manh món vµ kh«ng träng t©m. §ã lµ nh÷ng khã kh¨n khi häc m«n häc nµy. Tr­íc khi b¾t tay vµo viÕt b¸o c¸o thu ho¹ch m«n häc, em rÊt bo¨n kho¨n. B¸o c¸o ®ßi hái sù tæng qu¸t vÊn ®Ò, nh­ng nÕu viÕt qu¸ tæng quan th× chØ ®¬n gi¶n lµ b¶n b¸o c¸o, kh«ng t­¬ng xøng víi møc ®é häc tËp. NÕu viÕt s©u, th× gÆp rÊt nhiÒu h¹n chÕ vÒ mÆt thêi gian vµ tµi liÖu, kiÕn thøc. Trong bµi b¸o c¸o thu ho¹ch m«n häc, phÇn kiÕn thøc, em b¸m s¸t theo khung bµi gi¶ng cña thÇy. Ngoµi ra, em còng m¹nh d¹n tr×nh bµy mét sè vÊn ®Ò theo nhËn thøc cña m×nh. Em ®· cè g¾ng trong viÖc tiÕp cËn vÊn ®Ò, tuy nhiªn ch¾c ch¾n cßn nh÷ng chç thiÕu sãt, rÊt mong thÇy th«ng c¶m. PhÇn1: Tæng quan vÒ y häc h¹t nh©n vµ kÜ thuËt x¹ trÞ A. LÞch sö y häc h¹t nh©n vµ kÜ thuËt x¹ trÞ: Cã thÓ nãi, y häc h¹t nh©n ®­îc khëi ®Çu b»ng ph¸t hiÖn cña Becquelrel vÒ hiÖn t­îng phãng x¹ vµo n¨m 1896. N¨m 1895,Roetngen (ng­êi §øc ) ph¸t hiÖn ra tia X. §©y lµ lo¹i sãng ®iÖn tõ cã b­íc sãng ng¾n n»m trong kho¶ng 1-100pm, n¨ng l­îng cao vµ cã c¸c hiÖu øng vËt lÝ, sinh häc râ rÖt. LÝ thuyÕt vÒ hiÖn t­îng phãng x¹ lµ do sù ph©n r· tù ®éng cña h¹t nh©n ®­îc ph¸t triÓn bëi Soddy vµo n¨m 1903 N¨m 1919, Rutherford b¾t ®Çu c¸c thÝ nghiÖm vÒ hiÖn t­îng ph¸t s¸ng “nhÊp nh¸y”(kÝch thÝch). N¨m 1931, Lawrence chÕ t¹o ra m¸y cyclotron. Ph¸t minh nµy cña «ng ®· më ®­êng cho viÖc t¹o ra nhiÒu ®ång vÞ phãng x¹ nh©n t¹o N¨m 1934, Irene Curie (con g¸i Pierre vµ Marie Curie) cïng chång, trong khi ®ang lµm viÖc t¹i ViÖn nghiªn cøu Radium Pari ®· ph¸t hiÖn ra ®ång vÞ phãng x¹ nh©n t¹o. Sau khi hä c«ng bè ph¸t hiÖn nµy, nhiÒu nhµ vËt lÝ ®· chó t©m nghiªn cøu ®ång vÞ phãng x¹ vµ chØ trong vßng 12 th¸ng, ®· cã h¬n 100 lo¹i phãng x¹ nh©n t¹o míi ®­îc ph¸t hiÖn N¨m 1943, Hevesy, ng­êi ®i tiªn phong trong trong øng dông khoa häc h¹t nh©n trong y häc ®· ph¸t minh ra kÜ thuËt ®¸nh dÊu phãng x¹ trong tÕ bµo sèng §Çu thËp niªn 60, kÜ thuËt “scan” ®ång vÞ phãng x¹ trong chÈn ®o¸n l©m sµng ®­îc ®­a vµo sö dông réng r·i. N¨m1972, CT scanner ®­îc s¸ng chÕ bëi mét kÜ s­ ng­êi Anh tªn lµ Godgray Housefield. §©y lµ kÜ thuËt øng dông kÜ thuËt chôp ¶nh X vµ khoa häc m¸y tÝnh t¹p ra líp c¾t ngang cña c¬ thÓ. H×nh minh ho¹: Nh÷ng con tem Ên hµnh ®Ó t­ëng niÖm Rutherford vµ vî chång Irene Curie víi c«ng tr×nh cña hä B. NhËn diÖn vÊn ®Ò KiÕn thøc vÒ: -C¸c loai bøc x¹ ion ho¸ vµ nguån gèc, b¶n chÊt cña nã -T­¬ng t¸c víi vËt chÊt cña bøc x¹ -C¸c ®¹i l­îng ®Æc tr­ng ThÊy ®­îc: -T¸c h¹i bøc x¹ ion ho¸ víi c¬ thÓ Sö dông: -C¸c thiÕt bÞ ph¸t hiÖn, ghi ®o bøc x¹ -C¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ bøc x¹ cã h¹i Trang bÞ: -C¸c thiÕt bÞ x¹ chÈn, x¹ trÞ Qui tr×nh: X¹ chÈn X¹ trÞ Kh¸m, trÞ bÖnh b»ng chiÕu x¹: -HiÖu qu¶ -An toµn PhÇn 2: Nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ y häc h¹t nh©n vµ kÜ thuËt x¹ trÞ A. T×m hiÓu vÒ h¹t nh©n nguyªn tö: ThÕ giíi ®­îc cÊu t¹o tõ vËt chÊt. Toµn bé vËt chÊt ®­îc cÊu t¹o tõ mét sè chÊt ®¬n gi¶n gäi lµ nguyªn tè Mét nguyªn tè lµ mét chÊt kh«ng thÓ biÕn ®æi thµnh c¸c chÊt kh¸c ®¬n gi¶n h¬n b»ng c¸c qu¸ tr×nh ho¸ häc b×nh th­êng. VËt chÊt ®­îc cÊu t¹o tõ c¸c nguyªn tö vµ mçi nguyªn tè cã mét lo¹i nguyªn tö ®Æc tr­ng. Khoa häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh r»ng: nguyªn tö kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vËt thÓ kh«ng thÓ ph©n chia mµ ng­îc l¹i, chóng ®­îc cÊu t¹o tõ nh÷ng h¹t cßn nhá h¬n. Nh÷ng h¹t nµy bao gåm: proton, n¬tron, vµ electron -Proton: mang mét ®¬n vÞ ®iÖn tÝch nguyªn tè, khèi l­îng xÊp xØ b»ng ®¬n vÞ khèi l­îng nguyªn tö (u) -N¬tron: trung hoµ vÒ ®iÖn, khèi l­îng xÊp xØ b»ng ®¬n vÞ khèi l­îng nguyªn tö (u) -electron: mang mét ®¬n vÞ ®iÖn tÝch nguyªn tè ©m, cã khèi l­îng b»ng 1/1840 (u ). C¸c n¬tron vµ proton cña mét nguyªn tö liªn kÕt víi nhau rÊt m¹nh t¹o thµnh mét h¹t nh©n, c¸c electron quay quanh nã theo c¸c quÜ ®¹o kh¸c nhau. h×nh vÏ: nguyªn tö Neon-20 B. Kh¸i niÖm c¬ b¶n trong y häc h¹t nh©n: B.1.C¸c lo¹i bøc x¹ ion ho¸: Cã hai lo¹i bøc x¹ ion ho¸ chñ yÕu lµ: bøc x¹ ion ho¸ trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp Bøc x¹ ion ho¸ trùc tiÕp Bøc x¹ ion ho¸ gi¸n tiÕp C¸c phÇn tö cã thÓ lµm ion ho¸ trùc tiÕp c¸c phÇn tö cña m«i tr­êng Ph¶i th«ng qua c¸c thµnh phÇn kh¸c míi g©y ra ion ho¸ -Bøc x¹ alpha (a) : Lµ h¹t nh©n Heli (:2 proton vµ 2 notron).Mét h¹t alpha cã khèi l­îng 4u vµ mang hai ®¬n vÞ ®iÖn tÝch d­¬ng. C¶ bèn h¹t nµy liªn kÕt víi nhau chÆt chÏ ®Õn møc, trong nhiÒu tr­êng hîp alpha cã tÝnh chÊt nh­ mét h¹t c¬ b¶n. H×nh vÏ: minh ho¹ mét qu¸ tr×nh bøc x¹ alpha -Bøc x¹ Beta(b):gåm cã hai lo¹i: +b :lµ c¸c ®iÖn tö cã vËn tèc cao cã nguån gèc tõ h¹t nh©n. C¸c ®iÖn tö nµy cã khèi l­îng b»ng 1/1840u vµ mang mét ®¬n vÞ ®iÖn tÝch ©m. +b (poziton) :lµ c¸c h¹t cã khèi l­îng b»ng khèi l­îng cña ®iÖn tö nh­ng mang mét ®¬n vÞ ®iÖn tÝch d­¬ng. -Bøc x¹ Gamma (g): +Cã b¶n chÊt lµ sãng ®iÖn tõ +Gåm c¸c l­îng tö (quantum). N¨ng l­îng mang trong mçi l­îng tö (photon) phô thuéc vµo b­íc sãng theo quan hÖ tØ lÖ nghÞch: E=1/l. H×nh vÏ: Minh ho¹ qu¸ tr×nh bøc x¹ beta, gamma -Bøc x¹ Notron(n): +gåm c¸c h¹t n¬tron +Trong tù nhiªn rÊt hiÕm c¸c nguån ph¸t ra bøc x¹ ph¸t ra n¬tron. +C¸ch t¹o nguån bøc x¹ notron: .Sö dông m¸y gia tèc ®Ó gia tèc c¸c h¹t ®iÖn tÝch tíi vËn tèc cùc lín, ®Õn ®Ëp vµo bia (lµ vËt liÖu thÝch hîp), lµm x¶y ra ph¶n øng h¹t nh©n, ph¸t ra c¸c tia trong ®ã cã n¬tron. .Sö dông c¸c nguån a, g thÝch hîp t¹o ph¶n øng h¹t nh©n (a,n), (g,n). .Ph¶n øng ph©n h¹ch: ph¶n øng g©y vì h¹t nh©n trong lß ph¶n øng h¹t nh©n B¶ng 1. Mét sè nguån bøc x¹ a trong tù nhiªn (Nguån TL:Modern Physics-Frank J.Blatt-1992-th­ viÖn KHKT) Sè thø tù Tªn nguån Chu k× r· nöa (T1/2) 1 8Li3 0,844 (s) 2 9C6 127 (ms) 3 7N16 7,13 (s) 4 148Gd64 175 (year) 5 66Dy151 17 (min) 6 72Hf158 2,9 (s) 7 Ir 21 (s) 8 80Hg178 0,26 (s) 9 212Th90 30 (ms) B¶ng2: Mét sè nguån bøc x¹ b th«ng dông (Nguån TL:Radiation Protection-Jacob Shapiro-Havard University Press-1972) Sè thø tù Tªn nguån §éng n¨ng cùc ®¹i (MeV) Chu k× r· nöa T1/2 1 3H 0,018 12.3 (year) 2 14C 0,154 5730 (year) 3 35S 0,167 165 (decade) 4 45Ca 0,254 165 (decade) 5 32P 1,71 14,3 (decade) 6 90Sr 2,24a 28,1 (year) B¶ng 3: Mét sè nguån Beta-Gamma trong tù nhiªn (Nguån TL:Radiation Protection-Jacob Shapiro-Havard University Press-1972) Sè thø tù Tªn nguån §éng n¨ng cùc ®¹i b N¨ng l­îng g Chu k× r· nöa 1 125I - 0,035(75%)a 0,027-0,032b(136%) 57,4 (decade) 2 131I 0,61 0,364(80%) 0,638(8%) 8,1(decade) 3 69Co 0,31 1,17(100%) 1,33(100%) B.2.T­¬ng t¸c cña bøc x¹ víi vËt chÊt: -T­¬ng t¸c cña c¸c h¹t mang ®iÖn tÝch víi vËt chÊt: C¸c h¹t mang ®iÖn tÝch (a, b) khi t­¬ng t¸c víi vËt chÊt bÞ mÊt n¨ng l­îng chñ yÕu do t­¬ng t¸c víi c¸c ®iÖn tö nguyªn tö cña vËt chÊt. N¨ng l­îng bÞ mÊt ®ã truyÒn cho c¸c ®iÖn tö lµm cho chóng bÞ kÝch thÝch vµ chuyÓn nªn møc cao h¬n (kÝch thÝch nguyªn tö ) hoÆc lµm cho chóng bÞ t¸ch hoµn toµn khái nguyªn tö mÑ (ion ho¸ nguyªn tö). H¹t nh©n a e- a e- H×nh vÏ: Sù ion ho¸ nguyªn tö Helium do h¹t a +t­¬ng c¸c cña c¸c h¹t nÆng cã ®iÖn tÝch víi vËt chÊt: §iÓn h×nh lµ h¹t alpha, h¹t alpha lµ mét h¹t nÆng (4u), nã di chuyÓn chËm trong m«i tr­êng vËt chÊt. V× thÕ, kh¶ n¨ng t­¬ng t¸c, trao ®æi n¨ng l­îng cña nã víi c¸c phÇn tö cña m«i tr­êng vËt chÊt cao. Do ®ã nã mÊt n¨ng l­îng mét c¸ch nhanh chãng, vµ chØ ®i ®­îc kho¶ng c¸ch rÊt ng¾n trong m«i tr­êng ®Æc. +t­ong t¸c cña electron víi vËt chÊt: C¸c h¹t beta cã kÝch th­íc vµ khèi l­îng nhá nªn tÝnh linh ®éng cao. Do ®ã trªn cïng mét chiÒu dµi ®­êng ®i, sè lÇn va ch¹m víi c¸c phÇn tö vËt chÊt nhá h¬n, vµ do ®ã sù suy hao n¨ng l­îng nhá h¬n so víi h¹t alpha +Mét vÊn ®Ò quan träng lµ : khi c¸c h¹t mang ®iÖn bÞ lµm chËm l¹i rÊt nhanh do t­¬ng t¸c víi vËt chÊt th× chóng ph¸t ra n¨ng l­îng d­íi d¹ng tia X, qu¸ tr×nh nµy gäi lµ sù bøc x¹ h·m (Bremstralung). §iÒu nµy chØ cã ý nghÜa thùc tÕ víi bøc x¹ Beta. -T­¬ng t¸c cña bøc x¹ l­îng tö víi vËt chÊt: C¸c bøc x¹ l­îng tö ®­îc ®Ò cËp ë ®©y lµ gamma, bøc x¹ h·m, vµ bøc x¹ Roentgen ®Æc tr­ng. C¸c bøc x¹ l­îng tö nµy t­¬ng t¸c víi vËt chÊt theo mét lo¹t c¸c c¬ chÕ kh¸c nhau. Nh­ng cã ba c¬ chÕ quan träng nhÊt lµ : HiÖu øng hÊp thô quang ®iÖn, hiÖu øng t¸n x¹ Compton, hiÖu øng t¹o cÆp pozitron-electron. +HiÖu øng quang ®iÖn: Lµ qu¸ tr×nh t­¬ng t¸c cña l­îng tö (photon) víi mét ®iÖn tö liªn kÕt mµ mµ toµn bé n¨ng l­îng cña l­îng tö truyÒn cho liªn kÕt nµy, kÕt qu¶ lµ ®iÖn tö liªn kÕt ®ã bøt ra khái nguyªn tö. hf e- e- HiÖn t­îng quang ®iÖn chØ x¶y ra khi photon tíi cã n¨ng l­îng ³ A (c«ng tho¸t cña electron khái nguyªn tö ®ã). H×nh vÏ minh ho¹ hiÖu øng quang ®iÖn e- e- h.f h.f’ +HiÖu øng t¸n x¹ Compton: Photon bøc x¹ tíi t­¬ng t¸c víi líp vá nguyªn tö, mét phÇn n¨ng l­îng cña nã truyÒn cho mét ®iÖn tö nguyªn tö lµm cho ®iÖn tö ®ã bÞ ®¸nh bËt khái quÜ ®¹o, mÆt kh¸c h­íng cña photon còng thay ®æi (t¸n x¹). H×nh vÏ minh ho¹ hiÖu øng t¸n x¹ Compton +HiÖu øng t¹o cÆp electron-pozitron: Trong mét tr­êng ®iÖn tõ m¹nh xung quanh mét h¹t mang ®iÖn, vÝ dô nh­ h¹t nh©n, mét l­îng tö g cã thÓ bÞ ho¸n ®æi thµnh mét cÆp pozitron-electron. N¨ng l­îng cña l­îng tö ®­îc ph©n bæ gi÷a hai h¹t t¹o thµnh. §iÒu kiÖn n¨ng l­îng l­îng tö gamma ®Ó x¶y ra hiÖu øng nµy lµ Eg³ 1.002MeV MÆt kh¸c, mét cÆp electron-pozitron cã thÓ kÕt hîp l¹i vµ biÕn mÊt, ®ång thêi t¹o ra mét cÆp l­îng tö gamma cã n¨ng l­îng b»ng nhau (0,511 MeV) vµ ng­îc chiÒu. e- g: 0,511 MeV e+ e- g: 0,511 MeV H×nh vÏ minh ho¹ hiÖu øng t¹o cÆp s +Qui luËt lµm yÕu cña bøc x¹ l­îng tö : Bøc x¹ l­îng tö bÞ suy gi¶m theo hµm sè mò khi khi chóng ®i qua mét líp vËt liÖu bÊt k×. I=I0. m: hÖ sè lµm yÕu C«ng thøc nµy chØ ®óng khi : - chïm h¹t hÑp - ®¬n n¨ng -vËt liÖu kh«ng qu¸ dÇy Thùc tÕ, trong tr­êng hîp mét trong ba ®iÒu kiÖn trªn kh«ng tho¶ m·n th× c«ng thøc tæng qu¸t lµ: I=I0. HoÆc I=I0.B. B: HÖ sè tÝch luü I0 I -T­¬ng t¸c cña N¬tron víi vËt chÊt: N¬tron ®­îc chia thµnh c¸c nhãm kh¸c nhau dùa vµo chÝnh ®éng n¨ng cña chóng. Khi t­¬ng t¸c víi vËt chÊt, n¬tron bÞ mÊt n¨ng l­îng th«ng qua mét lo¹t c¸c t­¬ng t¸c kh¸c nhau mµ vai trß t­¬ng ®èi cña chóng l¹i phô thuéc nhiÒu vµo n¨ng l­îng cña n¬tron. C¸c n¬tron cã kh¶ n¨ng ®©m xuyªn rÊt lín vµ ®i ®­îc qu·ng ®­êng dµi trong m«i tr­êng ®Æc. Mét sè ®ai l­îng ®Æc tr­ng cho t­¬ng t¸c cña n¬tron víi m«i tr­êng: -tiÕt diÖn t¸n x¹ ®µn håi: dtx®h -tiÕt diÖn t¸n x¹ kh«ng ®µn håi: dtxk®h -tiÕt diÖn t¸n x¹ chung: dtx=dtx®h+dtxk®h -tiÕt diÖn ph¶n øng: dp­= -tiÕt diÖn toµn phÇn: dtoµnphÇn =dtx+dp­ C¸c hiÖu øng quan träng lµ: T¸n x¹ ®µn håi: C¸c h¹t n¬tron va ch¹m víi h¹t nh©n bia vµ bÞ thay ®æi chuyÓn ®éng. Sau va ch¹m, n¬tron bÞ mÊt mét phÇn n¨ng l­îng cho h¹t nh©n bia. PhÇn n¨ng l­îng n¨ng l­îng nµy ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng ®éng n¨ng h¹t nh©n bia. Eno=En+EA Eno: ®éng n¨ng n¬tron tr­íc t¸n x¹ En: ®éng n¨ng n¬tron sau t¸n x¹ EA:®éng n¨ng h¹t nh©n thu ®­îc sau t¸n x¹ ®µn håi. EA=a.Eo. A: sè khèi h¹t nh©n. KÕt luËn: Trong va ch¹m ®µn håi n¬tron, nÕu h¹t nh©n m«i tr­êng cµng nhÑ bao nhiªu th× n¨ng l­îng bÞ mÊt cµng nhiÒu. n n H¹t nh©n T¸n x¹ kh«ng ®µn håi: C¸c h¹t n¬tron ®Õn va ch¹m víi h¹t nh©n bia, truyÒn mét phÇn n¨ng l­îng cho h¹t nh©n bia vµ khiÕn cho h¹t nh©n bia chuyÓn ®Õn tr¹ng th¸i bÞ kÝch thÝch. H¹t nh©n bia bÞ kÝch thÝch sÏ quay vÒ tr¹ng th¸i c¬ b¶n vµ chóng ph¸t ra ph¸t ra bøc x¹ gamma trÔ. Eno=En+EA+ Trong t¸n x¹ kh«ng ®µn håi, å®éng n¨ng cña hÖ bÞ gi¶m ®i. Sù va ch¹m kh«ng ®µn håi nµy x¶y ra chñ yÕu ®èi víi c¸c h¹t nh©n nÆng. n H¹t nh©n bÞ kÝch thÝch Th­¬ng ph¸t n¨ng l­îng d­íi d¹ng g H¹t nh©n n Ph¶n øng b¾t h¹t nh©n: Khi n¬tron ®Õn t­¬ng t¸c víi h¹t nh©n bia, nã bÞ h¹t nh©n bia b¾t vµ kÝch thÝch bÞ khö b»ng c¸ch ph¸t ra h¹t hoÆc bøc x¹ l­îng tö kh¸c. +ph¶n øng b¾t n¬tron bøc x¹ l­îng tö (n,g): +ph¶n øng b¾t n¬tron bøc x¹ h¹t proton (n,p): +ph¶n øng b¾t n¬tron bøc x¹ h¹t alpha (n,a): H¹t nh©n (A+1), ph¸t g H¹t nh©n (A) n H×nh vÏ: Minh ho¹ ph¶n øng b¾t n¬tron, ph¸t l­îng tö Ph¶n øng h¹t nh©n (n,f): Lµ ph¶n øng mµ c¸c h¹t n b¾n ph¸ h¹t nh©n bia lµm cho h¹t nh©n bia vì ra lµm c¸c m¶nh. th­êng kÝ hiÖu: B¶ng tæng kÕt c¸c t­¬ng t¸c bøc x¹ h¹t nh©n Bøc x¹ Qóa tr×nh HiÖu øng Alpha va ch¹m phi ®µn håi víi c¸c ®iÖn tö liªn kÕt -kÝch thÝch, ion ho¸ nguyªn tö Beta -va ch¹m kh«ng ®µn håi víi c¸c ®iÖn tö nguyªn tö -bÞ lµm chËm trong tr­êng h¹t nh©n -kÝch thÝch, ion ho¸ nguyªn tö -g©y bøc x¹ h·m Tia X, gamma -hiÖu øng quang ®iÖn -hiÖu øng compton -t¹o cÆp -photon bÞ hÊp thô hoµn toµn -chØ mét phÇn NL photon bÞ hÊp thô N¬tron -t¸n x¹ ®µn håi -t¸n x¹ kh«ng ®µn håi -c¸c qu¸ tr×nh b¾t -NL n¬tron mÊt ®i ®­îc truyÒn cho h¹t nh©n bia d­íi d¹ng ®éng n¨ng -H¹t nh©n bÞ kÝch thÝch ph¸t x¹ gamma B.3. ¶nh h­ëng cña bøc x¹ ®èi víi c¬ thÓ sèng: ¶nh h­ëng cña bøc x¹ ion ho¸ ®èi víi c¬ thÓ con ng­êi, g©y bëi c¸c nguån phãng x¹ bªn ngoµi hoÆc c¸c chÊt phãng x¹ bÞ nhiÔm vµo bªn trong c¬ thÓ, ®Òu g©y ra c¸c hiÖu øng sinh häc. B¶n chÊt vµ møc ®é trÇm träng, thêi ®iÓm xuÊt hiÖn cña c¸c triÖu trøng sinh häc nµy phô thuéc vµo liÒu l­îng vµ tèc ®é hÊp thô bøc x¹. Cã thÓ chia chia th­¬ng tæn bøc x¹ ra lµm hai lo¹i: -hiÖu øng Soma (somatic): g©y hËu qu¶ thÊy ®­îc trªn c¬ thÓ ng­êi bÞ chiÕu x¹ -hiÖu øng Di truyÒn (hereditary): g©y hËu qu¶ cho c¸c thÕ hÖ vÒ sau cña ng­êi bÞ chiÕu x¹ do c¸c tÕ bµo sinh dôc bÞ bøc x¹ lµm tæn th­¬ng. Bøc x¹ ion ho¸ TÕ bµo Xoma Ho¹t ®éng Di truyÒn Chøc n¨ng TÕ bµo Sinh dôc Ho¹t ®éng Chøc n¨ng Di truyÒn C¬ thÓ sèng Rèi lo¹n Tö vong §ét biÕn di truyÒn cho c¸c thÕ hÖ mai sau cña c¸ thÓ §ét biÕn nguy h¹i cho b¶n th©n c¸ thÓ S¬ ®å minh ho¹ qu¸ tr×nh diÔn biÕn do do ¶nh h­ëng cña bøc x¹ ion ho¸: Thêi gian Giai ®o¹n gi©y-phót Phót-giê Phót-th¸ng C¶ ®êi c¸ thÓ L©u dµi kh«ng x¸c ®Þnh ®­îc Bøc x¹ ion ho¸ T­¬ng t¸c vËt lÝ: hÊp thô n¨ng l­îng bøc x¹ ion ho¸. KÝch thÝch Nh÷ng ph¶n øng hãa, ph¸t x¹ ®ét biÕn t¹o thµnh c¸c nhãm gèc tù do cã ho¹t tÝnh ho¸ häc cao Nh÷ng thay ®æi cña ph©n tö, rèi lo¹n qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña tÕ bµo. Nh÷ng tæn th­¬ng cña tÕ bµo. Tæn th­¬ng c¸c cÊu tróc ®¶m b¶o ho¹t ®éng chøc n¨ng Tæn th­¬ng c¸c cÊu tróc ®¶m b¶o ho¹t ®éngdi truyÒn Rèi lo¹n h×nh th¸i ho¹t ®éng chøc n¨ng tÕ bµo XuÊt hiÖn tÕ bµo míi cã ®Æc tÝnh l¹ Tö vong tÕ bµo Tæn th­¬ng toµn bé c¬ thÓ Rèi lo¹n ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan, tæ chøc Thay ®æi h×nh th¸i trong c¸c c¬ quan, tæ chøc Nh÷ng hiÖu øng muén tÕ bµo Soma Nh÷ng hËu qu¶ di truyÒn xa B.4. C¸c ®¹i l­îng vµ ®¬n vÞ c¬ b¶n trong bøc x¹: -LiÒu hÊp thô bøc x¹ (D): -kh¸i niÖm: LiÒu hÊp thô bøc x¹ lµ n¨ng l­îng hÊp thô trong mét ®¬n vÞ khèi l­îng cña vËt chÊt bÞ chiÕu x¹. -®¬n vÞ: trong hÖ thèng ®¬n vÞ SI, ®¬n vÞ cña liÒu hÊp thô ®­îc gäi lµ Gray(Gy) vµ ®­îc ®Þnh nghÜa lµ sù tÝch tô mét n¨ng l­îng 1J/kg. 1Gy=1J/kg Ngoµi ra cã ®¬n vÞ ngo¹i hÖ kh¸c lµ Rad: 1Rad= -SuÊt liÒu hÊp thô bøc x¹ (P): Sö dông c¸c ®¬n vÞ Gray vµ Sievert, ta míi biÕt ®­îc ®é tÝch tô n¨ng l­îng bøc x¹ trong mét kho¶ng thêi gian bÊt k×. Tuy nhiªn, ®Ó kiÓm so¸t c¸c mèi nguy h¹i do bøc x¹ g©y ra, cÇn ph¶i biÕt tèc ®é tÝch tô n¨ng l­îng bøc x¹ ®ã. SuÊt liÒu hÊp thô lµ liÒu hÊp thô bøc x¹ tÝnh cho mét ®¬n vÞ thêi gian. P= tr­êng hîp D kh«ng ®æi theo t: P= trong hÖ SI: [1J/kg.s], [1w/kg], [Gy/s] ngo¹i hÖ : [Rad/s] -Träng sè cña bøc x¹ ion ho¸: LiÒu hÊp thô ch­a ph¶n ¸nh ®­îc møc ®é ph¸ huû tÕ bµo sinh häc cña c¸c bøc x¹ kh¸c nhau. Ng­êi ta thÊy r»ng, cïng mét liÒu hÊp 0,05Gy (5Rad) cña n¬tron nhanh cã thÓ g©y h¹i vÒ mÆt sinh häc t­¬ng øng víi 1Gy (100Rad) cña bøc x¹ gamma. Nh­ vËy, sù kh¸c nhau vÒ hiÖu øng sinh häc cña mçi bøc x¹ cÇn ®­îc tÝnh ®Õn khi ®¸nh gi¸ liÒu hiÖu dông sinh häc tæng céng cña c¸c liÒu bøc x¹ kh¸c nhau. Ng­êi ta ®­a ra träng sè Q ®Ó ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng g©y h¹i sinh häc cña mét lo¹i bøc x¹ cô thÓ. B¶ng gi¸ trÞ Q cña c¸c bøc x¹ th­êng gÆp Lo¹i bøc x¹ Träng sè ion ho¸ Q Tia X,g, electron 1 N¬tron nhiÖt 5 Proton vµ c¸c n¬tron nhanh 20 C¸c h¹t a 20 -LiÒu t­¬ng ®­¬ng (H): Kh¸i niÖm liÒu t­¬ng ®­¬ng ®­îc sö dông ®Ó ph¶n ¸nh t¸c dông sinh häc cña mçi lo¹i bøc x¹ H,i(Sv)=D(Gy).Qi.K i: t­¬ng øng lo¹i bøc x¹. Hi: liÒu t­¬ng ®­¬ng: trong hÖ SI ®¬n vÞ lµ Sv (Sievert). Ngoµi ra nã cßn cã ®¬n vÞ kh¸c lµ Rem ( 1rem= ). D: liÒu hÊp thô bøc x¹ i Qi: träng sè ion ho¸ øng víi bøc x¹ i K : hÖ sè tÝnh ®Õn ¶nh h­ëng c¸c yÕu tè kh¸c (suÊt liÒu hÊp thô vµ sù ph©n liÒu theo thêi gian). Th­êng g¸n K=1. -LiÒu hiÖu dông t­¬ng ®­¬ng (Hhd): Cïng mét lo¹i bøc x¹, nh­ng cã thÓ g©y ra møc ®é tæn h¹i kh¸c nhau trªn c¸c c¬ quan kh¸c nhau. Ng­êi ta ®­a ra kh¸i niÖm träng sè c¬ quan (w) cña mçi c¬ quan ®Ó ph¶n ¸nh møc ®é tæn h¹i khi so s¸nh do chiÕu x¹ trªn c¬ quan ®ã so víi toµn th©n lµ 1,0. LiÒu t­¬ng ®­¬ng hiÖu dông Hhd ®­îc ®Þnh nghÜa lµ tæng c¸c liÒu t­¬ng ®­¬ng trªn tõng c¬ quan nh©n víi träng sè c¬ quan cña c¬ quan t­¬ng øng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é tæn h¹i cña bøc x¹ víi c¬ thÓ. Hhd= wT: träng sè c¬ quan c¬ quan T. Ht : liÒu t­¬ng ®­¬ng trªn c¬ quan T. §¬n vÞ cña liÒu t­¬ng ®­¬ng hiÖu dông lµ Sievert. B¶ng träng sè cña c¸c c¬ quan / tæ chøc trong c¬ thÓ Sè thø tù C¬ quan/tæ chøc Träng sè w 1 TuyÕn sinh dôc 0,20 2 Tuû ®á trong x­¬ng 0,12 3 Ruét kÕt 0,12 4 Phæi 0,12 5 D¹ dµy 0,12 6 Bµng quang 0,05 7 TuyÕn s÷a 0,05 8 Gan 0,05 9 Thùc qu¶n 0,05 10 TuyÕn gi¸p tr¹ng 0,05 11 Da 0,01 12 BÒ mÆt x­¬ng 0,01 13 Toµn bé phÇn cßn l¹i 0,05 Tæng céng toµn th©n 1,0 -Kh¸i niÖm KERMA: KERMA lµ ®éng n¨ng ®­îc gi¶i phãng trong mét ®¬n vÞ khèi l­îng vËt chÊt. KERMA th­êng ®­îc dïng cho bøc x¹ ion ho¸ gi¸n tiÕp. Trong hÖ SI : [J/kg] Nãi chung, ý nghÜa cña liÒu hÊp thô vµ KERMA lµ kh¸c nhau, gi¸ trÞ cña chóng chØ b»ng nhau khi tr¹ng th¸i c©n b»ng ®iÖn tö trong vËt chÊt ®­îc tho¶ m·n. SuÊt KERMA: lµ KERMA tÝnh trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Trong SI: [], [w/kg] -LiÒu chiÕu bøc x¹ l­îng tö: -Kh¸i niÖm nµy chØ dïng cho bøc x¹ l­îng tö (g,X) -LiÒu chiÕu bøc x¹ l­îng tö thÓ hiÖn nh÷ng bøc x¹ l­îng tö ®­îc biÕn ®æi thµnh ®éng n¨ng cña c¸c h¹t tÝch ®iÖn sinh ra trong mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt mÉu (kh«ng khÝ ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn). -§¬n vÞ: +SI: [C/kg] +Ngo¹i hÖ: Roentgen [R] Mét Roentgen lµ liÒu chiÕu bøc x¹ l­îng tö mµ c¸c h¹t tÝch ®iÖn ®­îc t¹o thµnh trong 1 cña kh«ng khÝ kh« ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn th× nã cã ®iÖn tÝch lµ mét ®¬n vÞ tÜnh ®iÖn -1CGSE (cmgs). 1 Roentgen=2,5797. C/kg Û 1C/kg=3,88.Roentgen -SuÊt liÒu chiÕu x¹: lµ liÒu chiÕu bøc x¹ tÝnh cho mét ®¬n vÞ thêi gian +®¬n vÞ SI: -HiÖu suÊt sinh häc t­¬ng ®èi cña bøc x¹: -HiÖu suÊt sinh häc t­¬ng ®èi cña bøc x¹ ®­îc ®Þnh nghÜa lµ tØ sè gi÷a liÒu bøc x¹ chuÈn g©y ra mét hiÖu øng sinh häc trªn liÒu bøc x¹ lo¹i X g©y ra cïng hiÖu øng sinh häc ®ã -Bøc x¹ chuÈn (chän) lµ bøc x¹ Roentgen cã phæ n¨ng l­îng liªn tôc: Egmax=180keV LiÒu hÊp thô : Bøc x¹ ion ho¸ KERMA Bøc x¹ ion ho¸ gi¸n tiÕp LiÒu chiÕu bøc x¹ Bøc x¹ l­îng tö H×nh vÏ: Mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm PhÇn 3 :ThiÕt bÞ ®o liÒu l­îng bøc x¹ A. C¸c ph­¬ng ph¸p ®o liÒu l­îng bøc x¹: -Nguyªn lÝ: C¬ thÓ con ng­êi kh«ng thÓ c¶m nhËn ®­îc c¸c bøc x¹ ion ho¸, mµ ph¶i phô thuéc vµo c¸c thiÕt bÞ ph¸t hiÖn. C¸c thiÕt bÞ nµy dùa trªn c¸c hiÖu øng vËt lÝ vµ ho¸ häc cña bøc x¹ khi t­¬ng t¸c víi vËt chÊt. C¸c hiÖu øng ë ®©y gåm: -Sù ion hãa trong chÊt khÝ -Sù ion ho¸ vµ kÝch thÝch mét sè chÊt r¾n -Lµm thay ®æi c¸c liªn kÕt ho¸ häc -KÝch ho¹t bëi c¸c N¬tron. §a sè c¸c thiÕt bÞ ph¸t hiÖn vµ ®o liÒu bøc x¹ cã detector ®­îc chÕ t¹o dùa trªn nguyªn lÝ ion ho¸ chÊt khÝ. Ngoµi ra, cßn cã c¸c detector sö dông chÊt r¾n dùa trªn hiÖu øng t¨ng ®é dÉn ®iÖn, g©y kÝch thÝch nh­ chÊt nhÊp nh¸y, nhiÖt huúnh quang, hiÖu øng quang ¶nh. C¸c detector sö dông hiÖu øng ho¸ häc ®é nh¹y kh«ng cao. Ph­¬ng ph¸p ph¸t hiÖn n¬tron dùa vµo c¸c ph¶n øng kÝch ho¹t bëi n¬tron. -S¬ ®å tæng qu¸t cña mét thiÕt bÞ ®o bøc x¹: gåm cã bèn phÇn: PhÇn nh¹y víi t­¬ng t¸c bøc x¹ PhÇn biÕn ®æi tÝn hiÖu KhuÕch ®¹i tÝn hiÖu Xö lÝ vµ hiÓn thÞ kÕt qu¶ 1 2 3 4 A.1. X¸c ®Þnh liÒu l­îng bøc x¹ dùa trªn hiÖn t­¬ng ion ho¸ chÊt khÝ A.1.1. C¬ së vËt lÝ: C¸c detector ion ho¸ chÊt khÝ gåm cã hai ®iÖn cùc: Cathode(+), Anot(-) ®Æt trong mét thÓ tÝch chøa ®Çy mét chÊt khÝ. C¸c bøc x¹ h¹t mang ®iÖn tÝch sÏ kÝch thÝch vµ ion ho¸ c¸c phÇn tö khÝ, t¹o nªn c¸c cÆp ion ©m (-) vµ d­¬ng (+). §iÖn tr­êng gi÷a hai ®iÖn cùc sÏ lµm cho cho c¸c ion ©m vµ d­¬ng bÞ hót vÒ c¸c b¶n cùc tr¸i dÊu víi nã. §o ®é gi¶m ®iÖn tÝch trªn hai ®iÖn cùc hoÆc dßng ion cã thÓ suy ra ®­îc sè h¹t bøc x¹, møc liÒu, hoÆc n¨ng l­îng cña bøc x¹ tuú theo môc ®Ých vµ c¸ch thiÕt kÕ cña m¸y ®o. K K- A+ Uo +®é gi¶m ®iÖn thÕ gi÷a hai b¶n tô lµ: -dQ=n.e.V.f(U).dt=k.dD (1) +lÊy tÝch ph©n hai vÕ víi cËn t=(to-t), ta ®­îc: Q0-Qt= (2) C«ng thøc (2) cho thÊy ®é gi¶m ®iÖn tÝch trªn hai b¶n ®iÖn cùc tØ lÖ víi liÒu bøc x¹. MÆt kh¸c: Q0-Qt=(U0-Ut).C tõ (2) ® D= Nh­ vËy ta cã thÓ dïng ®é gi¶m U thay thay cho cho ®é gi¶m Q trong phÐp ®o +§¹o hµm hai vÕ cña (1) theo thêi gian, ta cã: Nh­ vËy viÖc ®o cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua dßng, th­êng th× viÖc ®o dßng ®¬n gi¶n h¬n. +§iÖn ¸p ®Æt vµo hai ®iÖn cùc quyÕt ®Þnh chÕ ®é lµm viÖc cña detector khÝ. A.1.2.C¸c thiÕt bÞ ®o dïng detector ion ho¸ khÝ cô thÓ: A.1.2.1. Bót ®o liÒu b»ng tr­êng ion ho¸ kiÓu ®iÖn kÕ tÜnh ®iÖn: §iÖn cùc N¾p ®Ëy Vá buång Sîi th¹ch anh cã phñ KL Thang ®o TK héi tô -CÊu t¹o: -Ho¹t ®éng: +Sö ®Þnh luËt Culong: hai vËt tÝch ®iÖn cïng dÊu ®Èy nhau, kh¸c dÊu hót nhau. +Ban ®Çu: n¹p ®iÖn cho ®iÖn cùc, ®iÖn cùc tÝch ®iÖn lín nhÊt, gãc a gi÷a th¹ch anh vµ ®iÖn cùc ban ®Çu cã gi¸ trÞ max-øng víi gi¸ trÞ 0 cña thang ®o. +Khi chiÕu x¹, x¶y ra hiÖn t­îng ion ho¸ chÊt khÝ trong buång ®o, ®iÖn tÝch trªn b¶n cùc gi¶m dÇn, lùc ®Èy gi÷a sîi th¹ch anh vµ vµ ®iÖn cùc gi¶m, gãc a v× thÕ gi¶m, vÞ trÝ sîi th¹ch anh khi ®ã øng víi gÝa trÞ ®o ®­îc. +Th­êng d¶i ®o n»m trong d¶i (0¸200 mR) hay (0¸2mSv). -­u nh­îc ®iÓm: +DÔ bÞ ¶nh h­ëng bëi ®é Èm, bôi, va ch¹m (®øt th¹ch anh). A.1.2.2.Bót ®o liÒu b»ng buång ion ho¸ kiÓu tô ®iÖn: -CÊu t¹o: K- A+ K1 K2 Uo -Ho¹t ®éng: +Ban ®Çu K1,K2 më. +§ãng K1 ®Ó n¹p ®iÖn cho b¶n tô mét ®iÖn thÕ ban ®Çu +Ng¾t kho¸ K1 +§­a buång ion ho¸ vµo tr­êng bøc x¹ +§­a buång ion ho¸ khái tr­êng bøc x¹ vµ ®ãng kho¸ K2® cã dßng ch¹y qua ®iÖn kÕ® x¸c ®Þnh ®­îc dßng® ®äc ®­îc liÒu +Cã thÓ thay ®æi ®é nh¹y b»ng thay ®æi U, C. -¦u nh­îc ®iÓm: A.1.2.3.§o suÊt liÒu b»ng buång ion ho¸ ë chÕ ®é dßng: -CÊu t¹o: K- >> A+ U0 -Ho¹t ®éng: +dùa trªn nguyªn lÝ: i(t)=k.P(t). +Mçi khi ®o liÒu: ®ãng m¹ch A.1.2.4.§o suÊt liÒu chiÕu x¹ b»ng èng ®Õm Geiger-Muller: -CÊu t¹o: C K- K A+ Cu, Al R -Ho¹t ®éng: +§iÖn ¸p ®Æt vµo hai b¶n cùc n»m ë khu vùc IV cña h×nh vÏ. Khi ®ã, mçi bøc x¹ ion ho¸ riªng lÎ sÏ t¹o ra mét th¸c lò ion vµ mét xung dßng rÊt lín. Biªn ®é cña c¸c xung nµy gièng nhau bÊt kÓ n¨ng l­îng truyÒn ban ®Çu lµ bao nhiªu, vµ ®­îc x¸c ®Þnh bëi hÖ ngoµi nhiÒu h¬n lµ hÖ ®Õm. +Präi bx=mkm.Eg.Ng. trong ®ã: Präi bx: SuÊt liÒu räi bøc x¹ mkm: hÖ sè truyÒn n¨ng l­îng cña bøc x¹ trong kh«ng khÝ S : diÖn tÝch hiÖu dông cña mÆt c¾t èng ®Õm. Ng : sè l­îng tö tíi èng ®Õm/ 1 ®¬n vÞ thêi gian Eg : N¨ng l­îng cña l­îng tö (gamma, roentgen). +Sè xung ®Õm/1 ®¬n vÞ thêi gian =n=tèc ®é ®Õm xung n=eg.Ng +§é nh¹y ®o suÊt liÒu räi cña èng G-M: §iÖn ¸p Dßng ion a b I II III IV V 10-6 I: Vïng t¸i hîp ion II: Buång ion ho¸ III: èng ®Õm tØ lÖ IV: èng ®Õm G-M V : Vïng phãng ®iÖn H×nh vÏ: C¸c vung ®iÖn ¸p ®Æc tr­ng cña ®Çu dß ion ho¸ khÝ -¦u nh­îc ®iÓm: +¦u ®iÓm: rÎ, m¹ch t­¬ng ®èi ®¬n gi¶n, bÒn, nªn ®­îc sö dông réng r·i, kinh tÕ, an toµn. +Nh­îc ®iÓm: ®é chÝnh x¸c kh«ng cao do hiÖu suÊt eg phô thuéc vµo n¨ng l­îng, ®Õn mét møc nµo ®ã e gi¶m. A.2. X¸c ®Þnh liÒu l­îng bøc x¹ dùa trªn c¬ së hiÖu øng ph¸t quang: A.2.1. C¬ së vËt lÝ: Cã mét sè chÊt cã cÊu tróc tinh thÓ cã kh¶ n¨ng ph¸t quang khi bÞ chiÕu x¹ bëi c¸c bøc x¹ ion ho¸. Sù ph¸t quang cña chÊt ®ã khi bÞ chiÕu x¹ cã thÓ r¬i vµo mét trong hai tr­êng hîp sau: -Tøc thêi ngay khi vËt liÖu bÞ chiÕu x¹. Ngõng chiÕu x¹ lµ chÊm døt. nphoton(t) = k.DE.()= ki.P()@ki.P(t) (v× trÔ ng¾n nªn ) -Sau khi bÞ chiÕu x¹ vµ cã kÝch thÝch phô.(bæ sung). KÝch thÝch phô nµy cã thÓ lµ nhiÖt hoÆc ¸nh s¸ng. nphoton=k2.DE=k3.D Trong c¸c chÊt nµy, c¸c ®iÖn tö n»m trong gi¶i n¨ng l­îng (energy band). Gi¶i n¨ng l­îng cao nhÊt b×nh th­êng chøa c¸c ®iÖn tö gäi lµ gi¶i ho¸ trÞ (valence band). NÕu mét ®iÖn tö ®­îc bøc x¹ truyÒn n¨ng l­îng th× nã cã thÓ nh¶y tõ d¶i ho¸ trÞ qua gi¶i cÊm (fobbiden band) vµo gi¶i dÉn (conduction band) hoÆc gi¶i exciton. Chç mµ ®iÖn tö ®Ó l¹i trong gi¶i ho¸ trÞ gäi lµ lç trèng (hole). Lç trèng cã tÝnh chÊt nh­ mét ion d­¬ng. Tuy nhiªn, cã thÓ x¶y sù b¾t ®iÖn tö vµo trong gi¶i cÊm nÕu trong cÊu tróc tinh thÓ cã nh÷ng khuyÕt tËt hoÆc lÉn t¹p chÊt Nh­ vËy, sau khi bÞ bøc x¹ truyÒn n¨ng l­îng, ®iÖn tö cã thÓ nh¶y vµo mét trong ba gi¶i n¨ng l­îng (dÉn, exciton, cÊm). Khi ®iÖn tö trë l¹i gi¶i ho¸ trÞ, hiÖu ®é chªnh lÖch møc n¨ng l­îng ®­îc ph¸t ra d­íi d¹ng bøc x¹ huúnh quang, th­êng lµ mét photon ¸nh s¸ng nh×n thÊy ®­îc, ta cã hiÖn t­îng ph¸t quang tøc thêi. Trong tr­êng hîp ®iÖn tö n»m trong d¶i cÊm (bÞ bÉy), cÇn ph¶i cung cÊp n¨ng l­îng ®Ó ®iÖn tö cã thÓ tho¸t khái bÉy, nh¶y lªn gi¶i exciton tr­íc khi nh¶y xuèng d¶i ho¸ trÞ. Khi ®ã ta cã hiÖn t­îng ph¸t quang sau chiÕu x¹. N¨ng l­îng ®Ó gi¶i phãng c¸c ®iÖn tö nµy cã thÓ ®­îc cung cÊp b»ng t¨ng nhiÖt ®é hoÆc chiÕu quang. e- Lç trèng e- e- Gi¶i dÉn Gi¶i exciton Gi¶i cÊm Gi¶i ho¸ trÞ BÞ kÝch thÝch H×nh vÏ: Sù ion ho¸ , kÝch thÝch, bÉy ®iÖn tö. A.2.2.X¸c ®Þnh liÒu hÊp thô b»ng ph­¬ng ph¸p huúnh quang: -Ph­¬ng ph¸p nhiÖt huúnh quang ( TLD): +S¬ ®å nguyªn lÝ: >> 1 > 2 èng nh©n quang ®iÖn Phßng thÝ nghiÖm ®o liÒu 1 Nguån nhiÖt +Ho¹t ®éng: detector nhiÖt huúnh quang sö dông hiÖu øng bÉy ®iÖn tö. VËt liªu ®­îc chän ph¶i tho¶ m·n c¸c ®iÖn tö bÞ b¾t do bÞ chiÕu x¹ ion ho¸ sÏ bÒn ë nhiÖt ®é th­êng. Sau khi ®­îc chiÕu x¹, chÊt ®ã ®­îc nung nãng ®Õn nhiÖt ®é thÝch h¬p (kho¶ng C), c¸c ®iÖn tö bÞ bÉy sÏ ®­îc gi¶i phãng vµ quay trë l¹i gi¶i ho¸ trÞ ®ång thêi ph¸t ra mét l­îng tö ¸nh s¸ng. Nh­ vËy, nÕu chÊt ®ã ®­îc nung nãng trong bãng tèi víi mét èng nh©n quang ®iÖn th× l­îng ¸nh s¸ng ph¸t ra cã thÓ ®o ®­îc vµ tØ lÖ víi liÒu bøc x¹ mµ detector ®· nhËn. ChÊt liÖu dïng phæ biÕn ë ®©y lµ LiF (flouride lithium). +øng dông: sö dông réng r·i trong ®o liÒu bøc x¹ c¸ nh©n -Ph­¬ng ph¸p quang huúnh quang : +S¬ ®å nguyªn lÝ: >> Phßng thÝ nghiÖm ®o liÒu 1 > 2 5 1 Nguån s¸ng kich thÝch bæ xung +øng dông: sö dông réng r·i trong ®o liÒu c¸ nh©n nh­ng ®¾t tiÒn. A.2.3.X¸c ®Þnh suÊt liÒu hÊp thô b»ng ph­¬ng ph¸p nhÊp nh¸y: -S¬ ®å nguyªn lÝ: > 2 1 >> èng nh©n quang ChÊt nhÊp nh¸y -Ho¹t ®éng: §Çu dß nhÊp nh¸y dùa trªn hiÖu øng ph¸t c¸c bøc x¹ huúnh quang khi mét ®iÖn tö chuyÓn tõ tr¹ng th¸i kÝch thÝch vÒ vÒ gi¶i ho¸ trÞ. VËt liÖu ®­îc chän ph¶i ®¶m b¶o qu¸ tr×nh nµy x¶y ra rÊt nhanh (0,1ms). ¸nh s¸ng nhÊp nh¸y ®­îc thu vµo èng nh©n quang ®iÖn biÕn ®æi ¸nh s¸ng thµnh c¸c xung ®iÖn, c¸c xung nµy ®­îc sÏ ®­îc khuÕch ®¹i lªn. Biªn ®é mçi xung tØ lÖ víi n¨ng l­îng truyÒn cho tinh thÓ bëi mét h¹t bøc x¹ ion ho¸. -§iÓm kh¸c biÖt cña ph­¬ng ph¸p nµy víi hai ph­¬ng ph¸p trªn lµ ®o tøc thêi. A.2.3. Ph­¬ng ph¸p ®o liÒu bøc x¹ b»ng phim ¶nh (nhò t­¬ng ¶nh): Líp nhò t­¬ng ¶nh (AgBr) §Õ Vá bäc Líp bao trong suèt máng -CÊu t¹o phim ¶nh: -Nguyªn lÝ t¹o ¶nh: Bøc x¹ ion ho¸ t¸c ®éng lªn phim ¶nh. D­íi t¸c dông cña photon ¸nh s¸ng kÝch thÝch, mét sè ph©n tö AgBr trong nh÷ng h¹t b¹c bromua bÞ ph©n tÝch thµnh b¹c vµ brom theo c¬ chÕ chÕ: AgBr + +hf® Ag+ C¸c h¹t b¹c nguyªn tö nµy trë thµnh gäi lµ c¸c t©m ¶nh Èn. Khi cho vµo trong thuèc hiÖn h×nh, toµn bé h¹t b¹c bromua cã chøa ph©n tö bÞ ph©n li bÞ ph©n tÝch ho¸ häc t¹o thµnh b¹c kim lo¹i b¸m trªn vá nhùa. §©y lµ qu¸ tr×nh khuÕch ®¹i sè nguyªn tö b¹c lªn lÇn. Nh÷ng h¹t b¹c bromua kh«ng chøa nh÷ng nh÷ng ph©n tö ®· bÞ ph©n li sÏ kh«ng bÞ thuèc hiÖn h×nh t¸c dông. Sau khi tr¸ng phim, phim ®· ®ù¬c ®Þnh h×nh hay æn ®Þnh b»ng c¸ch röa trong dung dÞch Thiosulphite (hypo) Natri, qu¸ tr×nh nµy sÏ tÈy ®i mäi ph©n tö AgBr kh«ng bÞ ph©n li. Phim ®­îc ®äc b»ng c¸ch cho chïm s¸ng ®i qua vµ ®o mËt ®é quang häc cña nã. MËt ®é quang häc ®o ®­îc sÏ ®­îc chuyÓn thµnh liÒu bøc x¹ qua mét ®­êng cong chuÈn (calibration) thiÕt lËp b»ng c¸ch räi mét sè phim víi liÒu ®· biÕt vµ x©y dùng ®å thÞ liÒu- mËt ®é quang häc. I0 I L S0 S Lg D Phim S= Lg S: MËt ®é quang häc A.2.4. X¸c ®Þnh liÒu l­îng bøc x¹ b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c: -§Çu dß b¸n dÉn: Dùa trªn sù thay ®æi ®é dÉn ®iÖn cña chÊt b¸n dÉn(vd: CdS) do hiÖu øng ion ho¸. -®Çu dß t¹o dÊu vÕt t­¬ng t¸c -®Çu dß ® Dt ( thay ®æi nhiÖt ®é, nhiÖt l­îng) B. §o liÒu c¸ nh©n: Cã ba lo¹i chñ yÕu sau: -§o liÒu c¸ nh©n b»ng phim: cã thÓ l­u gi÷ th«ng tin c¸ nh©n suèt c¶ cuéc ®êi -§o liÒu b»ng dông cô b¸n dÉn -§o liÒu b»ng nhiÖt huúnh quang. Ngµy nay c¸c ph­¬ng ph¸p huúnh quang ®­îc sö dông ngµy cµnh réng r·i, ®Æc biÖt lµ nhiÖt huúnh quang, v× gän, nhÑ, cã thÓ t¸ch rêi qu¸ tr×nh chiÕu x¹, bÞ chiÕu x¹, hiÓn thÞ kÕt qu¶. Lo¹i dông cô ®o liÒu c¸ nh©n §¹i l­îng ®o Lo¹i bøc x¹ ®o ®­îc D¶i liÒu ®o ®­îc Møc qu¶n lÝ, kiÓm tra liÒu Phim -MËt ®é quang -Sè vÕt -Gamma -Roentgen -N¬tron nhanh -N¬tron nhiÖt 0,5mGy1Gy 0,2mSv0,5Sv 0,2mSv0,2Sv TËp trung Néi bé Buång ion ho¸ nhá §iÖn tÝch -Gamma -Roentgen -N¬tron 0,2mGy2mGy Néi bé NhiÖt huúnh quang C­êng ®é ¸nh s¸ng -Gamma,roentgen -Beta,n¬tron 0,1mGy10Gy -tËp trung -néi bé Quang huúnh quang C­êng ®é ¸nh s¸ng a, b, Roentgen N¬tron 0,5mGy10Gy 0,1mSv2mSv Néi bé T¹o vÕt Sè vÕt -N¬tron nhiÖt -N¬tron nhanh - N¬tron trung gian 0,01mSv100mSv mSv1000Sv TËp trung Néi bé B¶ng tæng kÕt: Mét sè lo¹i dông cô ®o liÒu c¸ nh©n phæ biÕn nhÊt C. M¸y c¶nh b¸o bøc x¹ h¹t nh©n: -Nguyªn lÝ: Bøc x¹ h¹t nh©n Bøc x¹ h·m §Çu dß bøc x¹ Xö lÝ tÝn hiÖu HiÓn thÞ kÕt qu¶ > >> ¸nh s¸ng ¢m thanh +Víi m¸y b¸o ®éng khi suÊt liÒu v­ît qu¸ giíi h¹n: I (liªn quan ®Õn suÊt liÒu P(t)) t t B¸o ®éng +Víi m¸y c¶nh b¸o b¶o mËt: C¶nh b¸o M¸y c¶nh b¸o I -yªu cÇu: +Nh¹y víi sù thay ®æi cña P(t) +Ph¶n ¸nh kÞp thêi sù thay ®æi suÊt liÒu theo thêi gian ®Ó ph¸t ra tÝn hiÖu b¸o ®éng. +Khi nguån chiÕu x¹ chuyÓn tr¹ng th¸i lµm viÖc (®Ó lµm viÖc hoÆc ®Ó kÕt thóc) th× m¸y c¶nh b¸o ph¶i ®¸p øng ngay tøc kh¾c. +Cã sù rß phãng x¹ : c¶nh b¸o +B¶o mËt: cã sù cè-c¶nh b¸o D. M¸y kiÓm tra m«i tr­êng bøc x¹: -M«i tr­êng ®­îc kiÓm so¸t th­êng xuyªn: M¸y kiÓm so¸t ho¹t ®éng liªn tôc -M«i tr­êng kiÓm tra: Khi nµo kiÓm tra míi ho¹t ®éng (m¸y x¸ch tay) -§¬n vÞ ®o: Bq/s; Bq/h th«ng th­êng m¸y kiÓm tra m«i tr­êng mGy/h. -M¸y cã thÓ hiÓn thÞ kÕt qu¶ b»ng sè, mµu s¾c, kim chØ, ©m thanh E. ChuÈn dông cô ®o liÒu l­îng bøc x¹: -ChuÈn dông cô ®i liÒu bøc x¹ lµ mét c«ng viÖc hÕt søc quan träng, ®Ó cã thÓ ®o chÝnh x¸c liÒu bøc x¹ trªn c¬ së ®ã cã ®¸nh gi¸ ®óng hiÖn tr¹ng m«i tr­êng bøc x¹ ®ã. -CÇn l­u ý c¸c ®iÓm sau: +Mçi mét lo¹i dông cô ®o bøc x¹ cã c¸ch chuÈn kh¸c nhau. ChuÈn quèc tÕ ChuÈn quèc gia ChuÈn cÊp 1 ChuÈn cÊp 2 ChuÈn cÊp 2 ChuÈn cÊp 2 ChuÈn cÊp 3 ChuÈn cÊp 3 … … +C¸c chuÈn m¸y liÒu bøc x¹ ®­îc ®­a ra bëi c¬ quan n¨ng l­îng nguyªn tö quèc tÕ IAEA ( International Commission on Radilogical Units and Measurements) PhÇn 4: Mét sè thiÕt bÞ chÈn ®o¸n b»ng ph­¬ng ph¸p h¹t nh©n. A. §Çu dß bøc x¹ trong thiÕt bÞ chÈn ®o¸n: A.1. S¬ l­îc vÒ vai trß cña ®Çu dß bøc x¹: -Ph­¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng bøc x¹ kinh ®iÓn nhÊt lµ bøc x¹ sãng Roentgen víi ®Çu dß lµ film. -Mét trong nh÷ng øng dông réng r·i nhÊt trong y häc h¹t nh©n lµ ®Çu do nhÊp nh¸y. A.2. §Çu dß nhÊp nh¸y: -chÊt nhÊp nh¸y chñ yÕu ph¸t ra photon -èng nh©n quang ®iÖn lµ èng thuû tinh, bªn trong lµ ch©n kh«ng, ®¸y mÆt trong ®­îc phñ mét líp kim lo¹i hay hîp kim (quang K) +Vai trß cña quang K: BiÕn ®æi tÝn hiÖu. Cô thÓ lµ nÕu tÝn hiÖu ë (bøc x¹) cã n¨ng l­îng ®ñ lín , sÏ lµm gi¶i phãng ®iÖn tö ë K. +D1 , D2, ..Dn: Lµ c¸c ®iÖn cùc phô cã nhiÖm vô thu e- tõ K, vµ thùc hiÖn nh©n ®iÖn tö lªn gÊp nhiÒu lÇn tr­íc khi tíi Anot. ChÊt nhÊp nh¸y +  - K- A+ èng nh©n quang ®iÖn e- M« h×nh ®Çu dß nhÊp nh¸y Khu vùc lµm viÖc -HÖ sè nh©n ®iÖn: ph¶i lµm viÖc trong khu vùc hÖ sè nh©n M kh«ng phô thuéc vµo U M U -Mét sè tinh thÓ nhÊp nh¸y v« c¬: NsI (®­îc ho¹t ho¸ bëi Tl): +®é dµi chíp nhÊp nh¸y 0,23.10-6s +hiÖu suÊt nhÊp nh¸y 8-12% +dïng ®Ó ghi nhËn bøc x¹ g §a tinh thÓ ZnS (Ag ho¹t ho¸) +hiÖu suÊt biÕn ®æi nhÊp nh¸y 28% +dïng ®Ó ghi nhËn bøc x¹ a Ngoµi ra cßn dïng CsI (Tl). B. ThiÕt bÞ ®o ®é phãng x¹ cña mÉu chøa trong èng nghiÖm (INVITRO): -CÊu t¹o: §o mÉu miÔn dÞch häc phãng x¹ (RIA) -Nguyªn lÝ: Tù ®éng chuyÓn mÉu ®o XL PC C.ThiÕt bÞ ®o phãng x¹ cña c¸c bé phËn ®ang ë trong c¬ thÓ sèng (INVIVO): C.1. M¸y ®o ®é tËp trung ®ång vÞ phãng x¹ trong c¸c phÇn cña c¬ thÓ: Sù nhiÔm bÈn phãng x¹ cña c¬ thÓ do: +nhiÔm bÈn phãng x¹ trªn bÒ mÆt hay cßn gäi lµ nhiÔm x¹ bÒ mÆt. +nhiÔm bÈn phãng x¹ bªn trong c¬ thÓ. M¸y ®o nhiÔm x¹ bªn trong c¬ thÓ: -CÊu t¹o ®Çu dß: Pb TiÒn khuÕch ®¹i (K@1) èng nh©n quang ®iÖn PMT ChÊt nhÊpnh¸y Ph©n tÝch 1 kªnh S §Õm HiÓn thÞ KQ §Çu ngùc d¹ dµy, thËn 1 2 3 4 5 6 PC -C¸ch ®o: HV (high voltage) Eg N Kªnh 1 +trong khi ®o, chØ ®o nh÷ng bé phËn cÇn quan t©m ®Ó gi¶m sè l­îng ®Çu dß. +Tr­íc tiªn, cÇn ph¶i tiªm vµo bÖnh nh©n mét lo¹i ®ång vÞ t­¬ng øng víi chÊt phãng x¹ cÇn kiÓm tra .4-6 phót ®Çu: ®ång vÞ phãng x¹ tõ m¸u tíi m« mÒm .tõ 6 phót trë ®i: thËn bµi tiÕt. +Ta cã kÕt qu¶ ®i ®­îc nh­ sau: N (xung/phót) Suy thËn (viªm cÇu thËn, viªm bÓ thËn) Qu¸ tr×nh x©m nhËp chÊt phãng x¹ vµo thËn 6 T(phót) Chç ®Æt kh«ng cã thËn Kh«ng bµi tiÕt ®­îc (u, viªm, loÐt nÆng) M¸y ®o nhiÔm x¹ trªn bÒ mÆt: Gåm cã 2 lo¹i: M¸y cè ®Þnh vµ x¸ch tay -M¸y cè ®Þnh: Th­êng dïng cho c¸c lß ph¶n øng, phßng thÝ nghiÖm phãng x¹, n¬i pha chÕ dung dÞch cã ®ång vÞ phãng x¹… -M¸y x¸ch tay: sö dông linh ho¹t -S¬ ®å nguyªn lÝ: èng Ion ho¸ S §Õm HiÓn thÞ -§Ó ®o tinh: dïng vËt hót bÈn phãng x¹ tõ bÒ mÆt cÇn ®o, sau ®ã ®­a vµo m¸y ph©n tÝch phæ bøc x¹ . B¬m hót +§o a: MCA §Çu dß a(b¸n dÉn) MÉu ®o HiÓn thÞ +§o g : Buång Pb b¶o vÖ MCA MÉu ®o §Çu dß:+nhÊp nh¸y:kh«ng ®¾t tiÒn, ®é nh¹y tèt, ph©n gi¶i NL thÊp h¬n lo¹i b¸n dÉn +b¸n dÉn:®é ph©n gi¶i NL tèt, ®é nh¹y kÐm, ®¾t tiÒn HiÓn thÞ L­u ý: ®Ó t¨ng tÝnh an toµn th× ngoµi buång ch× b¶o vÖ cÇn cã bé c¶m trïng phïng Eg N Kh«ng cã c¶m trïng phïng cã c¶m trïng phïng C.2. M¸y quÐt Gamma: -M¸y quÐt Gamma ®¬n gi¶n nhÊt lµ mét ®Çu dß quÐt. Sù quÐt nµy ®i theo mét lÞch tr×nh. Tèc ®é dÞch chuyÓn cµng chËm cµng chÝnh x¸c. -S¬ ®å nguyªn lÝ: MCA HiÓn thÞ KiÓm so¸t ®ång bé Sè xung: N±d (th¨ng gi¸ng thèng kª-d:sai sè thèng kª). d = d% = C.3. M¸y ¶nh Gamma (Gamma Camera): -M¸y ¶nh gamma cho h×nh ¶nh hai chiÒu. -C¸ch ®o: Nguån ChÊt nhÊp nh¸y (NaI(Tl)- dµy 1cm) §Çu dß nh¹y víi Photon -C¸c hiÖu øng t­¬ng t¸c cã thÓ cã cña tia Gamma: +hiÖu øng quang ®iÖn +t¸n x¹ Compton +t¹o cÆp -Phæ ë ®Çu dß: Eg t¸n x¹ Compton ®Ønh hÊp thô toµn phÇn D. Mét sè thiÕt bÞ chÈn ®o¸n b»ng ph­¬ng ph¸p h¹t nh©n kh¸c : D.1. Chôp ¶nh c¾t líp sö dông ph¸t x¹ tõng l­îng tö : (SPECT- Single Proton Emission Computed Tomography) D.2. Chôp ¶nh c¾t líp nhê ph¸t x¹ Pozitron: (PET-Positon Emission Tomography) -Nguån phãng x¹: 11C, 15O, 18P. -Nguyªn lÝ: +Ph¸t hiÖn nhê hiÖu øng t¹o cÆp (e++e-). +§Çu dß ®Æt ®èi diÖn nhau, quay xung quanh ng­êi bÖnh +Hai xung tÝn hiÖu D1, D2 ®­îc ghi nhËn ph¶i “trïng phïng” nhau vÒ mÆt thêi gian. +Hai xung tÝn hiÖu ra cã n¨ng l­îng 511 KeV. +§Ó cã ®­îc nhiÒu ®iÓm, cÇn sö dông nhiÒu cÆp ®Çu dß ®èi diÖn vµ quay quanh bÖnh nh©n. D.3. Chôp ¶nh c¾t líp víi sù trî gióp cña m¸y tÝnh (Computed Tomography Scanner) Lµ b­íc ph¸t triÓn cña chôp X quang truyÒn thèng kÕt hîp kÜ thuËt m¸y tÝnh hiÖn ®¹i C¸c chïm tia X (cã n¨ng l­îng kh«ng cao-mÒm) cã bÒ dµy tõ 1-10mm ®i qua c¬ thÓ bÖnh nh©n,th©m nhËp vµo hÖ thèng c¸c bé ph¸t hiÖn (Detector).C¸c tÝn hiÖu thu ®­îc sÏ ®­îc thu nhËn vµo hÖ thèng tÝch luü (DAS). Nguån Xquang vµ bé ph¸t hiÖn quay quanh c¬ thÓ gãc 3600 , liªn tôc thu nhËn tÝn hiÖu TÝn hiÖu sau thu nhËn ®­îc ®­a vµo bé nhí m¸y tÝnh,sö dông c¸c phÇn mÒm chuyªn dông x©y dùng ®­îc h×nh ¶nh líp c¾t HiÖn t¹i víi c«ng nghÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng vµ m¸y tÝnh ph¸t triÓn,cho phÐp gi¶m ®¸ng kÓ kÝch th­íc hÖ thèng , nhÊt lµ bé phËn xö lÝ tÝn hiÖu PhÇn 5: Qui tr×nh ®iÒu trÞ (x¹ trÞ) bÖnh u b­íu b»ng bøc x¹ Gamma. A. Nh÷ng c¬ së ®Ó lËp qui tr×nh ®iÒu trÞ: Cã ba nhãm qui t¾c: - Nhãm c¸c qui t¾c chung - Nhãm c¸c qui t¨c riªng - C¸c qui t¾c c¸ biÖt -Nhãm qui t¾c chung: xuÊt ph¸t tõ kiÕn thøc hiÓu biÕt vÒ bøc x¹ y häc h¹t nh©n ®Ó ®Ò ra mét nguyªn t¾c ®iÒu trÞ vèi mäi ng­êi bÖnh §ßi hái : +§Ó khèi u b­íc cÇn ®iÒu ®­îc chiÕu x¹ mét c¸ch ®ång ®Òu, ®ñ liÒu l­îng cÇn thiÕt ®Ó tiªu diÖt tÕ bµo ung th­. +C¸c tæ chøc tÕ bµo xung quanh khu vùc cÇn ®iÒu trÞ bÞ tæn th­¬ng Ýt nhÊt: - Qui t¾c riªng: Qui t¾c ®Ò ra ®Ó ®iÒu trÞ mét lo¹i bÖnh nµo ®ã xuÊt ph¸t tõ hiÓu biÕt hiÖn thêi. - Qui t¾c c¸ biÖt: Qui t¾c ®iÒu trÞ bÖnh u b­íu cho mét ng­êi bÖnh cô thÓ, xuÊt ph¸t tõ: + Giai ®o¹n ph¸t triÓn cña bÖnh. + ThÓ tr¹ng ng­êi bÖnh. + Ph­¬ng tiÖn hiÖn cã… B. Qui tr×nh ®iÒu trÞ : 1. X¸c ®Þnh ®­îc kiÓu ®iÒu trÞ: +TriÖt ®Ó: ch÷a khái. + Kh«ng triÖt ®Ó: kÐo dµi tuæi thä, c¶i thiÖn t×nh tr¹ng ng­êi bÖnh. 2. X¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ: +ChiÕu x¹. KÕt hîp c¸c ph­¬ng ph¸p +Can thiÖp phÉu thuËt. +TruyÒn ho¸ chÊt +Dïng hooc mon. +T©m lÝ. 3. X¸c ®Þnh chiÕn thuËt ®iÒu trÞ: +Dïng nguån g×. +LiÒu l­îng bao nhiªu. +Ph©n bè liÒu: Kh«ng gian. Thêi gian. 4. Qui tr×nh ®iÒu trÞ kÕt hîp víi c¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c. PhÇn 6: C¸c thiÕt bÞ chiÕu x¹ ®iÒu trÞ bÖnh u b­íu øng dông chÝnh cña phÐp x¹ trÞ lµ ®iÒu trÞ bÖnh ung th­. Môc ®Ých lµ cung cÊp nh÷ng liÒu cao ®Õn møc cã thÓ ®Ó tiªu diÖt c¸c m« bÖnh cña bÖnh nh©n mµ kh«ng g©y tæn th­¬ng qu¸ møc tíi c¸c m« khoÎ xung quanh. Cã hai lo¹i kÜ thuËt x¹ trÞ chÝnh lµ x¹ trÞ tõ xa vµ (teletherapy) vµ ®iÒu trÞ ¸p s¸t (brachytherapy). Thø tù §Æc ®iÎm Nguån th­êng dïng cho y tÕ §iÒu trÞ tõ xa Nguån chiÕu x¹ ®­îc ®Æt xa c¬ thÓ -Tia X -200kVp -Coban 60 §iÒu trÞ ¸p s¸t §Æt nguån phãng x¹ trªn bÒ mÆt, trong c¸c hèc, hoÆc cÊy vµo c¬ thÓ tuú tõng vÞ trÝ bÞ bÖnh -Ir-192 -Cs-137 Cã 3 nhãm thiÕt bÞ chiÕu x¹ ®iÒu trÞ (®­îc ph©n lo¹i theo ®Æc ®iÓm cña nguån bøc x¹). -ThiÕt bÞ sö dông nguån ®ång vÞ phãng x¹, t­¬ng øng víi hai lo¹i: - §iÒu trÞ ¸p s¸t. - Sö dông nguån ®ång vÞ phãng x¹ ë c¸ch xa c¬ thÓ. -Sö dông dßng h¹t cã ®iÖn tÝch chuyÓn ®éng víi vËn tèc cao: -Dïng chïm electron ®Ó chiÕu x¹. -Dïng bøc x¹ h·m. -Sö dông c¸c ph¶n øng h¹t nh©n PhÇn 7: An toµn trong bøc x¹ y tÕ. Nh÷ng øng dông cña bøc x¹ h¹t nh©n trong y häc ®· ®em l¹i nhiÒu thµnh tùu cho viÖc chÈn bÖnh vµ trÞ bÖnh cho con ng­êi. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nµo còng cã mÆt sau cña nã. Khoa häc h¹t nh©n tõ khi ra ®êi ®· mang l¹i cho con ng­êi nhiÒu thø (n¨ng l­îng nguyªn tö, y tÕ, nghiªn cøu thÕ giíi…) nh­ng còng g©y ra nhiÒu khæ ®au vÒ vò khÝ giÕt ng­êi hµng lo¹t vµ c¶ nh÷ng sù cè h¹t nh©n khñng khiÕp (sù kiÖn Herosima-Nagasaki vµ Trecnob­n…). §èi víi y häc h¹t nh©n còng vËy, viÖc bÊt cÈn hay kh«ng tu©n thñ c¸c qui ®Þnh ngÆt nghÌo trong qu¶n lÝ vµ sö dông nguån chiÕu x¹ ®Òu g©y lªn nh÷ng t¸c h¹i kh«ng l­êng tr­íc, mµ kh«ng ph¶i t¸c h¹i h¹i nµo còng ph¸t t¸c mét c¸ch tøc thêi vµ trùc tiÕp ( ®iÒu nµy cµng dÔ lµm cho ng­êi ta chñ quan h¬n !). A. Nh÷ng nguyªn t¾c b¶o vÖ an toµn bøc x¹ c¬ b¶n trong y tÕ: ViÖc kh¸m vµ vµ ®iÒu trÞ bÖnh b»ng b»ng bøc x¹ chØ ®­îc thùc hiÖn khi chóng mang l¹i lîi Ých lín h¬n c¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c. T¹i bÊt k× n¬i nµo cã thÓ, mäi viÖc kh¸m vµ ®iÒu trÞ b»ng bøc x¹ ph¶i ®­îc tiÕn hµnh trong c¸c ®¬n vÞ ®Æc biÖt (khoa, phßng, ban..) chuyªn vÒ bøc x¹ hoÆc trong c¸c buång bÖnh chuyªn biÖt. LiÒu cho bÖnh nh©n ph¶i ®­îc gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt cã thÓ b»ng c¸ch dïng nh÷ng kÜ thuËt tèt nhÊt hiÖn cã vµ ph¶i thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt cã thÓ liÒu trªn c¸c bé phËn kh¸c cña c¬ thÓ. CÇn thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p th«ng th­êng ®Ó gi¶m liÒu trªn c¬ quan sinh dôc. Lu«n lu«n ®Æc biÖt c©n nh¾c tr­íc sù chØ ®Þnh chiÕu x¹ cho phô n÷ cã mang vµ trÎ em Mäi phÐp chÈn trÞ sö dông bøc x¹ ph¶i ®­îc tiÕn hµnh theo c¸ch cho phÐp gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt liÒu bøc x¹ g©y cho nh÷ng ng­êi kh¸c. B. C¸c ph­¬ng ph¸p b¶o vÖ chiÕu x¹ trong y tÕ: Trong y tÕ, c¸c nguån bøc x¹ cã thÓ g©y nguy h¹i cho c¬ thÓ lµ: bøc x¹ tia X, gamma, beta, n¬tron. C¸c bøc x¹ nµy cã thÓ ®i xuyªn tíi tËn c¸c c¬ quan nhËy c¶m cña c¬ thÓ. Bøc x¹ alpha th­êng kh«ng ®­îc coi lµ lµ nguån chiÕu x¹ g©y nguy h¹i v× chóng kh«ng thÓ xuyªn qua ®­îc c¸c líp ngoµi da. C¸c ph­¬ng ph¸p b¶o vÖ chiÕu x¹ ngoµi c¬ thÓ lµ: Thêi gian: LiÒu tÝch luü trong c¬ thÓ tØ lÖ víi thêi gian mµ ng­êi ®ã cã mÆt trong khu vùc bÞ chiÕu x¹. V× thÕ cÇn gi¶m thêi gian cã mÆt trong khu vùc ®ã. Kho¶ng c¸ch: T¨ng kho¶ng c¸ch mét c¸ch hîp lÝ gi÷a c¬ thÓ vµ nguån ph¸t x¹, v× víi mét nguån chiÕu x¹ ®­îc coi lµ chÊt ®iÓm th× th«ng l­îng bøc x¹ (t­¬ng øng víi suÊt liÒu) ë mét kho¶ng c¸ch r sÏ tØ lÖ víi b×nh ph­¬ng khoµng c¸ch ®ã P ~ Che ch¾n: §©y lµ ph­¬ng ph¸p phæ dông h¬n c¶ v× nã t¹o ra ®­îc mét ®iÒu kiÖn an toµn “cè ®Þnh” (trong khi hai ph­¬ng ph¸p trªn phô thuéc nhiÒu vµo tr¸ch nhiÖm lµm viÖc cña nh©n viªn bøc x¹). H×nh vÏ: Minh ho¹ vËt liÖu che ch¾n cña c¸c lo¹i bøc x¹ C. Nguyªn t¾c kiÓm so¸t sù nhiÔm bÈn phãng x¹: -H¹n chÕ tèi ®a l­îng ho¹t ®é phãng x¹ ph¶i sö dông -Bao gi÷ (contain) c¸c chÊt phãng x¹, th­êng víi Ýt nhÊt hai líp ng¨n chÆn. -Tu©n thñ c¸c qui t¾c an toµn vÒ mÆc quÇn ¸o b¶o vÖ, röa vµ kiÓm x¹ c¸c ph­¬ng tiÖn… D. HÖ thèng liÒu giíi h¹n ICRP ( International Commission on Radiologycal Protection) lµ uû ban quèc tÕ b¶o vÖ bøc x¹, ®­îc thµnh lËp tõ n¨m 1928. Tõ khi thµnh lËp, ICRP ®­îc quèc tÕ c«ng nhËn lµ tæ chøc cã tr¸ch nhiÖm khuyÕn c¸o vÒ møc giíi h¹n liÒu chiÕu bøc x¹ ion ho¸. Môc tiªu cña b¶o vÖ bøc x¹, theo ICRP, lµ: +Ng¨n ngõa c¸c hiÖu øng tÊt nhiªn +H¹n chÕ x¸c suÊt x¶y ra hiÖu øng ngÉu nhiªn ®Õn møc cho phÐp Cã ba yªu cÇu: +Kh«ng chÊp nhËn bÊt cø c«ng viÖc chiÕu x¹ nµo mµ nã kh«ng mang l¹i lîi Ých rßng d­¬ng +LiÒu chiÕu x¹ ph¶i gi÷ cµng thÊp cµng tèt mét c¸ch hîp lÝ cã tÝnh ®Õn c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ x· héi +LiÒu t­¬ng ®­¬ng víi mçi c¸ nh©n kh«ng ®­îc v­ît qu¸ c¸c giíi h¹n liÒu do ICRP khuyÕn c¸o (Nguyªn lÝ ALARA). PhÇn 8: Tæng kÕt 1.Nh÷ng kiÕn thøc thu ®­îc cña b¶n th©n khi kÕt thóc m«n häc -HiÓu ®­îc nguån gèc, b¶n chÊt, kh¶ n¨ng t­¬ng t¸c víi m«i tr­êng cña c¸c lo¹i bøc x¹ ion ho¸ dïng trong y tÕ -HiÓu ®­îc c¸c t¸c ®éng sinh häc cña bøc x¹ ion ho¸ víi c¬ thÓ -N¾m ®­îc nguyªn lÝ c¬ b¶n cña c¸c thiÕt bÞ ph¸t hiÖn, ®o bøc x¹ còng nh­ c¸c thiÕt bÞ x¹ chÈn, x¹ trÞ th«ng dông. -N¾m ®­îc c¸c qui tr×nh c¬ b¶n trong trong ®iÒu trÞ (x¹ trÞ) bÖnh u b­íu. -NhËn thøc vÒ an toµn bøc x¹ y tÕ. 2.Liªn hÖ thùc tiÔn y häc h¹t nh©n vµ kÜ thuËt x¹ trÞ ë ViÖt Nam (nhËn thøc chñ quan) -ThiÕt bÞ cò. Cßn sö dông nh÷ng thiÕt bÞ qu¸ cò kh«ng ®¶m b¶o hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ còng nh­ an toµn y tÕ. -Cã cËp nhËt ®­îc c¸c thiÕt bÞ c«ng nghÖ tiªn tiÕn cña thÕ giíi nh­ng kh«ng ®¹i trµ. Nh­ vËy viÖc ¸p dông cho ®«ng ®¶o nh©n d©n cßn h¹n chÕ -NhËn thøc vÒ an toµn chiÕu x¹ nh×n chung ch­a cao. 3.NhËn ®Þnh vÒ thµnh tùu vµ h­íng ph¸t triÓn cña chÈn trÞ bÖnh b»ng chiÕu x¹ (nhËn thøc chñ quan) -c«ng nghÖ gia tèc míi -n©ng cao tÝnh chÝnh x¸c trong viÖc x¸c ®Þnh vµ xö lÝ chiÕu tia -c¸c c«ng nghÖ , thiÕt bÞ ®iÒu trÞ s©u vµ thñ thuËt -gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng kh«ng cã lîi cho ng­êi bÖnh vµ b¸c sÜ -thay thÕ dÇn c¸c m¸y ph¸t x¹ dïng nguån phãng x¹ (VD:Coban60) b»ng m¸y gia tèc -øng dông m¸y tÝnh trong xö lÝ ®iÒu khiÓn vµ sè ho¸ th«ng tin d÷ liÖu Tµi liÖu tham kh¶o: -Bµi gi¶ng an toµn y tÕ (an toµn bøc x¹, an toµn ®iÖn) Hoµng Ngäc Liªn-NguyÔn §øc ThuËn-NguyÔn Th¸i Hµ Tr­êng §H BK Hµ Néi -Radiation Protection Jacob Shaprio Havard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1972 -Modern Physics Frank J. Blatt-1992 (Th­ viÖn KHKT) -S¸ch gi¸o khoa VËt LÝ 12 D­¬ng Träng B¸i (chñ biªn) - - -

Các file đính kèm theo tài liệu này:

  • docA9402.DOC
Tài liệu liên quan