Bài giảng bảo tồn đa dạng sinh học chương 1

1 Ch−¬ng 1: Tæng Quan VÒ §a D¹ng Sinh Häc Môc ®Ých: Ch−¬ng nμy nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc +Gi¶i thÝch ®−îc sù suy tho¸i vμ c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y ra suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Gi¶i thÝch c¸c kh¸i niÖm §DSH • Kh¸i niÖm §DSH + §a d¹ng di truyÒn + §a d¹ng loμi + §a d¹ng hÖ sinh th¸i + Tr×nh bμy + Gi¶ng cã minh ho¹ + C©u hái më + OHP + Tμi liÖu ph¸t tay + AO Bμi 1: Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Nªu ®−îc mét sè vïng giμu tÝnh §DSH • Mét sè vïng giμu tÝnh §DSH + Gi¶ng cã minh ho¹ + OHP 3 tiÕt Bμi 2: Gi¸ trÞ cña §DSH Tr×nh bμy ®−îc c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc • §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña §DSH • Gi¸ trÞ trùc tiÕp • Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp + Tr×nh bμy + Bμi giao nhiÖm vô + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP 2 tiÕt Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ qóa tr×nh suy tho¸i §DSH • Kh¸i niÖm suy tho¸i §DSH • Qu¸ tr×nh suy tho¸i §DSH + Gi¶ng cã minh ho¹ + §éng n·o + OHP, Slides + Tμi liÖu ph¸t tay + Card mμu Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n g©y suy tho¸i, thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ §DSH • Nguyªn nh©n suy tho¸i §DSH • Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ §DSH + Tr×nh bμy + Th¶o luËn nhãm + GiÊy A0 + Tμi liÖu ph¸t tay 4 tiÕt Bμi 1: Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Tr×nh bμy vμ ph©n biÖt ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc - LiÖt kª vμ m« t¶ ®−îc c¸c vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi 1. Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Theo −íc tÝnh gÇn ®©y nhÊt th× cã ®Õn 12 ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ ®a d¹ng sinh häc (Gaston and Spicer, 1998). Tuy nhiªn trong sè nμy th× ®Þnh nghÜa ®−îc sö dông trong C«ng −íc ®a d¹ng sinh häc (1992) ®−îc coi lμ "toμn diÖn vμ ®Çy ®ñ nhÊt" xÐt vÒ mÆt kh¸i niÖm. Trong thùc tÕ thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1988 vμ sau khi C«ng −íc §a d¹ng sinh häc ®−îc ký kÕt (5/6/1992) th× nã ®· ®−îc dïng phæ biÕn h¬n. 2 Trong C«ng −íc vÒ ®a d¹ng sinh häc, thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®−îc dïng ®Ó chØ sù phong phó vμ ®a d¹ng cña giíi sinh vËt tõ mäi nguån trªn tr¸i ®Êt, nã bao gåm sù ®a d¹ng trong cïng mét loμi, gi÷a c¸c loμi vμ sù ®a d¹ng hÖ sinh th¸i (Gaston and Spicer, 1998). Nh− vËy ®a d¹ng sinh häc lμ toμn bé c¸c d¹ng sèng trªn tr¸i ®Êt, bao gåm tÊt c¶ c¸c nguån tμi nguyªn di truyÒn, c¸c loμi, c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c tæ hîp sinh th¸i. §a d¹ng sinh häc th−êng ®−îc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é: ®a d¹ng trong loμi (®a d¹ng di truyÒn), gi÷a c¸c loμi (®a d¹ng loμi) vμ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). 1.1. §a d¹ng di truyÒn 1.1.1. Kh¸i niÖm Tõ l©u nay chóng ta ®· biÕt r»ng sù tån t¹i cña mét loμi cã ®−îc lμ nhê qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vμ sù sao chÐp l¹i c¸c tÝnh tr¹ng vμ tÝnh chÊt cña c¬ thÓ tõ thÕ hÖ nμy sang thÕ hÖ kh¸c qua sù di truyÒn. §a d¹ng di truyÒn lμ ph¹m trï chØ møc ®é ®a d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, ®ã chÝnh lμ sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vμ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loμi hay mét quÇn thÓ d−íi t¸c dông cña ®ét biÕn, ®a béi ho¸ vμ t¸i tæ hîp. BiÕn dÞ lμ nh÷ng biÕn ®æi cña sinh vËt do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau, sù sai kh¸c cña con c¸i so víi bè mÑ, sù ®a d¹ng vÒ c¸c tÝnh tr¹ng vμ tÝnh chÊt cña c¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ hoÆc nhãm sinh vËt. Thùc chÊt biÕn dÞ lμ kÕt qu¶ cña c¸c t−¬ng hç phøc t¹p gi÷a c¸c yÕu tè kh¸c nhau nh− ®ét biÕn, ph¶n øng víi sù ®a d¹ng cña m«i tr−êng sèng, kÝch th−íc quÇn thÓ, ph−¬ng thøc sinh s¶n hay møc ®é lai chÐo. BiÕn dÞ di truyÒn lμ c¬ së cña tiÕn ho¸ vμ c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. C¬ së vËt chÊt di truyÒn cña c¸c loμi sinh vËt lμ c¸c axit nucleic, gåm 2 lo¹i ®ã lμ ADN (axit deoxinucleic) vμ ARN (axit ribonucleic). Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt tõ thÊp lªn cao, hμm l−îng ADN trong nh©n tÕ bμo còng ®−îc t¨ng lªn. §ã lμ mét biÓu hiÖn cña sù ®a d¹ng di truyÒn. VËt liÖu di truyÒn cña sinh vËt chøa ®ùng nhiÒu th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt cña loμi vμ c¸c c¸ thÓ. Do vËy sù ®a d¹ng vÒ vËt chÊt di truyÒn ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng cña thÕ giíi sinh vËt. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th−êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lμ do t−¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vμ m«i tr−êng t¹o ra. §a d¹ng di truyÒn cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng loμi quý hiÕm th−êng ph©n bè hÑp vμ do ®ã th−êng ®¬n ®iÖu vÒ gen (l−îng biÕn dÞ nhá) so víi c¸c loμi phæ biÕn, ph©n bè réng (l−îng biÕn dÞ lín). Do vËy loμi quÝ hiÕm th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ hËu qu¶ lμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 Mét sè nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng di truyÒn -Nh÷ng nh©n tè lμm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn +Phiªu b¹t gen §©y lμ qu¸ tr×nh th−êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, g©y nªn biÕn ®æi vÒ tÇn sè gen. QuÇn thÓ nhá th−êng cã sè c¸ thÓ Ýt do ®ã khi giao phèi ngÉu nhiªn th× tÇn sè gen sau giao phèi ®«i khi bÞ lÖch v× c¸c alen ë quÇn thÓ nhá cã tÇn sè kh¸c víi c¸c quÇn thÓ lín. VÝ dô mét quÇn thÓ gåm 10 gen trong ®ã cã 5A vμ 5B. §èi víi quÇn thÓ lín, sau giao phèi ngÉu nhiªn c¸c thÕ hÖ sau th−êng vÉn cã tÇn sè gen nh− ban ®Çu. Tuy nhiªn víi quÇn thÓ nhá chØ cÇn mét vμi c¸ thÓ kh«ng tham gia vμo qu¸ tr×nh giao phèi hoÆc kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm, hoÆc lμ tØ lÖ sèng kÐm lμ tÇn sè gen cã thÓ bÞ biÕn ®æi hoμn toμn, lÖch so víi tÇn sè gen ban ®Çu ch¼ng h¹n thμnh 6A vμ 4B hoÆc lμ 7A vμ 3B, thËm chÝ thμnh 9A vμ 1B (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). + Chän läc tù nhiªn vμ nh©n t¹o Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ th× b»ng con ®−êng chän läc tù nhiªn, tõ mét loμi tæ tiªn ban ®Çu ®· sinh ra c¸c loμi kh¸c nhau. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn l¹i lμm gi¶m l−îng biÕn dÞ bëi v× qu¸ tr×nh nμy liªn quan ®Õn sù ®μo th¶i c¸c c¸ thÓ kÐm thÝch nghi vμ gi÷ l¹i c¸c c¸ thÓ thÝch nghi nhÊt víi m«i tr−êng sèng. Kh¸c víi chän läc tù nhiªn, chän läc nh©n t¹o lμ chän läc cã ®Þnh h−íng do con ng−êi tiÕn hμnh nh»m ®¸p øng c¸c môc tiªu ®Ò ra. Bëi v× con ng−êi chØ chän läc mét sè c¸ thÓ vμ loμi nhÊt ®Þnh vμ lai t¹o chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña m×nh cho nªn sÏ lμm gi¶m l−îng biÕn dÞ di truyÒn. Thùc tÕ lμ khi mét sè loμi Ýt ái ®−îc g©y trång trªn diÖn réng sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng xãi mßn di truyÒn. Xãi mßn di truyÒn sÏ lμm gi¶m sù ®a d¹ng cña c¸c nguån gen bªn trong mçi loμi vμ lμm mÊt ®i 3 c¸c biÕn dÞ di truyÒn c¸i mμ c¸c nhμ chän gièng cÇn ph¶i cã ®Ó triÓn khai c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng gièng c©y trång vμ vËt nu«i ®−îc con ng−êi lai t¹o vμ sö dông ®Òu cã nÒn t¶ng di truyÒn hÑp h¬n so víi c¸c loμi hoang d·. - Nh÷ng nh©n tè lμm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn + §ét biÕn gen §ét biÕn gen lμ nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong c¸c gen. C¸c ®ét biÕn gen chÝnh lμ nguån t¹o ra c¸c gen míi vμ lμ c¬ së cña biÕn dÞ di truyÒn. §ét biÕn cã t¸c dông lμm t¨ng l−îng biÕn dÞ, còng cã nghÜa lμ lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc vμ ®¶m b¶o cho sù æn ®Þnh cña loμi. + Sù di tró Sù x©m nhËp (di tró) cña c¸c c¸c thÓ l¹ cã thÓ lμm thay ®æi tÇn sè gen trong quÇn thÓ t¹i chç. Møc ®é thay ®æi phô thuéc vμo møc ®é cña sù di tró vμ sù sai kh¸c vÒ tÇn sè gen gi÷a c¸c c¸ thÓ cò vμ c¸ thÓ míi. TÊt c¶ c¸c nh©n tè nh− lμ chän läc, ®ét biÕn, phiªu b¹t gen, sù di tró, c¸ch li chÝnh lμ c¸c yÕu tè chñ chèt tham gia vμo qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh giíi, ®«i khi cßn ®−îc coi lμ ®éng lùc chÝnh cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. 1.2. §a d¹ng loμi 1.2.1. Kh¸i niÖm §a d¹ng loμi lμ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l−îng loμi hoÆc sè l−îng c¸c ph©n loμi (loμi phô) trªn tr¸i ®Êt, trong mét vïng ®Þa lý, mét quèc gia hay trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh. Loμi lμ nh÷ng nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm kh¸c vÒ mÆt sinh häc vμ sinh th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loμi cã vËt chÊt di truyÒn gièng nhau vμ cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn (giao phèi, thô phÊn) víi nhau vμ cho c¸c thÕ hÖ con c¸i cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc sinh s¶n. Nh− vËy c¸c c¸ thÓ trong loμi chøa toμn bé th«ng tin di truyÒn cña loμi, do ®ã tÝnh ®a d¹ng loμi hoμn toμn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vμ nã ®−îc coi lμ quan träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng vÒ loμi trªn thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn b»ng tæng sè loμi cã mÆt trªn toμn cÇu. Tuy nhiªn sè l−îng c¸ thÓ cña loμi còng rÊt quan träng khi ®o ®Õm sù ®a d¹ng loμi. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhμ ph©n lo¹i häc, cã thÓ cã tõ 5 - 30 triÖu loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt, trong ®ã chiÕm phÇn lín vi sinh vËt lμ c«n trïng. Thùc tÕ hiÖn chØ cã kho¶ng trªn 1,4 triÖu loμi sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ (Wilson, 1998 trÝch trong Ph¹m NhËt, 1999), trong ®ã tËp trung chñ yÕu lμ c¸c loμi ®éng thùc vËt cì lín, cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt (B¶ng 1). Do vËy cßn rÊt nhiÒu loμi ch−a ®−îc biÕt ®Õn, nhiÒu m«i tr−êng sèng ch−a ®−îc ®iÒu tra nghiªn cøu kÜ nh− vïng biÓn s©u, vïng san h« hoÆc ®Êt vïng nhiÖt ®íi. B¶ng 1: Sè loμi sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ trªn thÕ giíi (Wilson, 1988 cã bæ sung) Nhãm Sè loμi ®· m« t¶ Nhãm Sè loμi ®· m« t¶ Virus 1.000 §éng vËt ®¬n bμo 30.800 Thùc vËt ®¬n bμo 4.760 C«n trïng 751.000 NÊm 70.000 §VKXS kh¸c 238.761 T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273 §Þa y 18.000 C¸ 19.056 Rªu 22.000 Õch nh¸i 4.184 D−¬ng xØ 12.000 Bß s¸t 6.300 H¹t trÇn 750 Chim 9.040 H¹t kÝn 250.000 Thó 4.629 405.410 loμi 1.065.043 loμi Tæng sè 1.470.453 loμi Nguån: Cao ThÞ Lý vμ Nhãm biªn tËp (2002) Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc viÖc m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi còng rÊt quan träng. Do vËy c¸c chØ sè to¸n häc vÒ ®a d¹ng ®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó bao hμm ®a d¹ng loμi ë c¸c ph¹m vi ®Þa lÝ kh¸c nhau( 3 møc ®é). + §a d¹ng alpha (α): lμ tÝnh ®a d¹ng xuÊt hiÖn trong mét sinh c¶nh hay trong mét quÇn x·. VÝ 4 dô: sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim. trong mét kiÓu rõng hoÆc quÇn x·. + §a d¹ng beta (β): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i gi÷a c¸c sinh c¶nh hay lμ gi÷a c¸c quÇn x· trong mét hÖ sinh th¸i. V× vËy nÕu sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sinh c¶nh cμng lín th× tÝnh ®a d¹ng beta cμng cao. + §a d¹ng gama (γ): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong mét quy m« ®Þa lý réng h¬n. VÝ dô: sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chimtrong nh÷ng sinh c¶nh kh¸c nhau, c¸ch xa nhau cña cïng mét vïng ®Þa lý. Nghiªn cøu quy m« ®a d¹ng sinh häc theo hÖ thèng trªn cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp c¸c −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®· t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Chøc n¨ng sinh th¸i cña mét loμi cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt vμ bao trïm h¬n lμ lªn c¶ hÖ sinh th¸i. VÝ dô: Sù cã mÆt cña mét loμi c©y gç (sung, si, dÎ) kh«ng chØ t¨ng thªm tÝnh ®a d¹ng cña quÇn x· sinh vËt mμ cßn gãp phÇn t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña chÝnh loμi ®ã th«ng qua mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a chóng víi c¸c loμi kh¸c. C¸c loμi sinh vËt kh¸c phô thuéc vμo loμi c©y nμy v× ®ã lμ nguån thøc ¨n cña chóng (KhØ, V−în, Sãc) hoÆc loμi c©y nμy cã thÓ ph¸t triÓn hay më réng vïng ph©n bè (thô phÊn, ph¸t t¸n, h¹t gièng) nhê c¸c loμi kh¸c. 1.2.2. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng loμi * Sù h×nh thμnh loμi míi Mét loμi cã thÓ ®−îc h×nh thμnh th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Trong qu¸ tr×nh hμng triÖu n¨m tiÕn ho¸, loμi míi th−êng ®−îc h×nh thμnh qua 2 con ®−êng ®ã lμ qu¸ tr×nh ®a béi ho¸ vμ qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ (N.H.NghÜa, 1999). Mét phÇn thùc vËt xuÊt hiÖn chñ yÕu th«ng qua qu¸ tr×nh ®a béi ho¸: béi ho¸ sè l−îng thÓ nhiÔm s¾c trong loμi ban ®Çu hoÆc trong c¸c c¸ thÓ lai cña 2 loμi (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). Trong thùc tÕ ®a béi ho¸ chØ cã ý ®èi víi mét sè nhãm ®éng vËt nh−ng nã l¹i cã nghÜa rÊt to lín ®èi víi thùc vËt vμ lμ mét yÕu tè tiÕn ho¸ quan träng. HiÖn t−îng ®a béi ho¸ cho phÐp mét loμi thùc vËt x©m lÊn cã thÓ lai h÷u thô víi mét loμi b¶n ®Þa vμ cã thÓ sinh ra mét loμi míi. Sù nh©n ®«i cña thÓ nhiÔm s¾c ®· biÕn loμi míi sinh ra hoμn toμn bÊt thô víi loμi ban ®Çu vμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh. GÇn ®©y ng−êi ta b¾t ®Çu nãi ®Õn mét qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi míi ®ã lμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh ngay trong cïng mét vïng ph©n bè víi loμi ban ®Çu nh− hiÖn t−îng ®a béi ho¸ nh−ng kh«ng cã nguån gèc ®a béi ho¸. Qu¸ tr×nh nμy ng−îc víi qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ khi mμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh tõ mét ®Þa ®iÓm kh¸c víi loμi ban ®Çu. Qu¸ tr×nh nμy th−êng ®−îc m« t¶ nhiÒu nhÊt cho c¸c nßi c«n trïng sèng trªn c¸c c©y chñ kh¸c nhau (Wilson 1988 trÝch trong NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). TÝnh ®Æc h÷u vÒ c©y chñ lμ mét hiÖn t−îng phæ biÕn ë thÕ giíi c«n trïng. Lý thuyÕt tiÕn ho¸ hiÖn ®¹i cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thμnh loμi míi th«ng qua c¸ch li ®Þa lý, c¸ch li sinh s¶n vμ qu¸ tr×nh nμy ®−îc gäi lμ h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ. VÝ dô: H¹t gièng cña mét loμi c©y tõ ®Êt liÒn ®−îc ph¸t t¸n ra ®¶o th«ng qua giã, b·o hoÆc c¸c loμi chim, quÇn thÓ loμi c©y ®ã ®−îc t¹o thμnh trªn ®¶o sau nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ sÏ kh¸c víi quÇn thÓ ë ®Êt liÒn. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hoμn toμn míi loμi sÏ ph¶i thay ®æi ®Ó thÝch nghi vμ ®ã lμ c¬ së ®Ó t¹o nªn c¸c loμi míi. * Sù mÊt loμi (tuyÖt chñng) NÕu nh− qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi míi lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng loμi th× sù tuyÖt chñng sÏ lμm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù mÊt loμi (tuyÖt chñng) sÏ ®−îc nghiªn cøu kÜ trong phÇn "suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc". 1.3. §a d¹ng hÖ sinh th¸i 1.3.1. Kh¸i niÖm HÖ sinh th¸i lμ mét ®¬n vÞ cÊu tróc vμ chøc n¨ng cña sinh quyÓn bao gåm c¸c quÇn x· sinh vËt, ®Êt ®ai vμ c¸c yÕu tè khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loμi sinh vËt trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh vμo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cïng víi mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong loμi vμ gi÷a c¸c loμi víi nhau. QuÇn x· sinh vËt cã quan hÖ víi m«i tr−êng vËt lý t¹o thμnh hÖ sinh th¸i. C¸c loμi trong hÖ sinh th¸i t¹o thμnh mét chuçi thøc ¨n liªn kÕt víi nhau mét c¸ch chÆt 5 chÏ vμ t¹o thμnh mét qui luËt nhÊt ®Þnh gãp phÇn duy tr× sù c©n b»ng sinh th¸i. Sù phong phó cña m«i tr−êng trªn c¹n vμ d−íi n−íc trªn tr¸i ®Êt t¹o lªn mét sè l−îng lín c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. Sù ®a d¹ng cña c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc thÓ hiÖn qua sù ®a d¹ng vÒ sinh c¶nh, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i trong sinh quyÓn. ViÖc x¸c ®Þnh hÖ sinh th¸i hay sinh c¶nh trªn thùc tÕ lμ rÊt khã kh¨n v× ranh giíi cña chóng kh«ng râ rμng. Nh÷ng sinh c¶nh réng lín trªn qu¶ ®Êt bao gåm rõng nhiÖt ®íi, nh÷ng c¸nh ®ång cá, ®Êt ngËp n−íc, rõng ngËp mÆn Nh÷ng hÖ sinh th¸i cã thÓ lμ mét hå n−íc, rõng c©y hay ®ång ruéng. Trªn thÕ giíi bao gåm nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. Sù ph©n chia ®ã tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vμ c¸c sinh vËt sèng trªn ®ã. Mét chØnh thÓ bao gåm nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. C¸c chØnh thÓ sinh vËt trªn thÕ giíi bao gåm cã: 1. Rõng m−a nhiÖt ®íi 2. Rõng m−a ¸ nhiÖt ®íi - «n ®íi 3. Rõng l¸ kim «n ®íi 4. Rõng kh« nhiÖt ®íi 5. Rõng l¸ réng réng «n ®íi 6. Th¶m thùc vËt §Þa Trung H¶i 7. Sa m¹c vμ b¸n sa m¹c 8. §Çm rªu (Tundra) vμ sa m¹c 9. Sa m¹c, b¸n sa m¹c l¹nh 10. Tr¶ng cá vμ ®ång cá nhiÖt ®íi 11. §ång cá «n ®íi 12. Th¶m thùc vËt vïng nói 13. Th¶m thùc vËt vïng ®¶o 14. Th¶m thùc vËt vïng hå 1.3.2. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng M«i tr−êng vËt lý cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc vμ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−îc l¹i quÇn x· sinh vËt còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng tíi tÝnh chÊt vËt lý cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô ë c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, tèc ®é giã, ®é Èm, nhiÖt ®é ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh cã thÓ bÞ chi phèi bëi th¶m thùc vËt, hÖ ®éng vËt cã mÆt ë ®ã. Trong hÖ sinh th¸i thuû vùc, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña n−íc nh− ®é trong, ®é ®ôc, ®é muèi vμ c¸c lo¹i ho¸ chÊt kh¸c, ®é n«ng s©u ®· chi phèi ®Õn c¸c loμi sinh vËt vμ cÊu tróc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−îc l¹i c¸c quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, d¶i san h« cã ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng vËt lý. Trong nh÷ng quÇn x· sinh vËt, mét sè loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh ®Õn kh¶ n¨ng tån t¹i, ph¸t triÓn cña mét sè lín c¸c loμi kh¸c, ng−êi ta gäi ®ã lμ nh÷ng loμi −u thÕ. Nh÷ng loμi −u thÕ nμy cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc quÇn x· sinh vËt nhiÒu h¬n so víi tæng sè c¸ thÓ cña c¸c loμi hay sinh khèi cña chóng. Do vËy nh÷ng loμi −u thÕ nªn ®−îc −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. 2. Mét sè vïng giμu vÒ ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi NhiÒu b»ng chøng cho thÊy r»ng n¬i ®−îc coi lμ giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc nhÊt lμ vïng nhiÖt ®íi vμ tËp trung chñ yÕu ë c¸c rõng m−a nhiÖt ®íi. Ngoμi ra c¸c ®¶o san h« nhiÖt ®íi vμ biÓn s©u còng t×m thÊy sù ®a d¹ng phong phó cña mét sè líp nghμnh. VÝ dô rõng nhiÖt ®íi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt, nh−ng chóng chøa Ýt nhÊt lμ 50%, thËm chÝ cã thÓ ®Õn 90% tæng sè loμi ®éng, thùc vËt cña tr¸i ®Êt (McNeely et al, 1990 trong Ph¹m NhËt, 1999). Nguyªn nh©n t¹i sao vïng nhiÖt ®íi l¹i cã tÝnh ®a d¹ng cao h¬n nh÷ng vïng kh¸c vÉn cßn ®ang tranh c·i nh−ng mét sè thuyÕt thèng nhÊt lÝ gi¶i nh− sau: + Trong suèt thêi gian biÕn ®æi ®Þa chÊt th× vïng nhiÖt ®íi cã khÝ hËu t−¬ng ®èi æn ®Þnh h¬n so víi vïng «n ®íi do vËy nhiÒu loμi cã thÓ ®¶m b¶o ®−îc cuéc sèng t¹i chç trong khi c¸c loμi ë vïng «n ®íi th−êng ph¶i di c− ®Ó tr¸nh rÐt. + C¸c quÇn x· sinh vËt ë vïng nhiÖt ®íi ®−îc h×nh thμnh tõ l©u ®êi h¬n so víi vïng «n ®íi. ChÝnh v× vËy c¸c loμi ë vïng nhiÖt ®íi cã thêi gian tiÕn ho ¸l©u ®êi h¬n vμ do vËy cã kh¶ n¨ng thÝch nghi cao h¬n víi m«i tr−êng sèng. + NhiÖt ®é vμ ®é Èm cao ë vïng nhiÖt ®íi t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho nhiÒu loμi mμ chóng kh«ng thÓ tån t¹i ë vïng «n ®íi di chuyÓn ®Õn vμ ®Þnh c− t¹i vïng nhiÖt ®íi. + Tû lÖ giao phÊn cña thùc vËt vïng nhiÖt ®íi cao h¬n vïng «n ®íi do sù hç trî cña khÝ hËu còng nh− c«n trïng. + Vïng nhiÖt ®íi tiÕp nhËn nhiÒu n¨ng l−îng mÆt trêi trong n¨m h¬n do ®ã c¸c quÇn x· 6 sinh vËt vïng nhiÖt ®íi còng cã søc s¶n xuÊt sinh khèi cao h¬n. ChÝnh ®iÒu nμy ®· gióp Ých cho sù ph©n bè cña c¸c loμi, ®ã lμ cung cÊp c¸c yªu cÇu cÇn thiÕt cho sù ph©n bè cña c¸c loμi. VÒ thùc vËt ®Õn nay ®· thèng kª ®−îc kho¶ng 90.000 loμi cã mÆt ë vïng nhiÖt ®íi. Vïng nhiÖt ®íi Nam Mü lμ n¬i giμu loμi nhÊt chiÕm 1/3 tæng sè loμi. Braxin cã 50.000 loμi c©y cã hoa; Colombia cã 35.000 loμi; Venezuela cã 15-25.000 loμi. Vïng ch©u Phi kÐm ®a d¹ng h¬n Nam mü; Tanzania 10.000 loμi, Cam¬run 8000 loμi. Trong khi ®ã toμn bé vïng B¾c Mü, ¢u, ¸ chØ cã 50.000 loμi. Vïng §«ng Nam ¸ cã tÝnh ®a d¹ng kh¸ cao, theo Van Steenis, 1971 vμ Yap, 1994 cã tíi 25 000 loμi chiÕm 10% sè loμi thùc vËt cã hoa trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 40% lμ loμi ®Æc h÷u, In®«nesia cã 20. 000 loμi, Malaysia vμ Th¸i Lan cã 12.000 loμi, §«ng D−¬ng cã 15.000 loμi (Ph¹m NhËt, 1999). Tuy nhiªn c¸c nhμ khoa häc míi chØ −íc l−îng sè l−îng t−¬ng ®èi c¸c loμi sinh vËt trong c¸c hÖ sinh th¸i vμ cã kho¶ng 80% sè loμi ë c¹n. Con sè nμy hoμn toμn ch−a chÝnh x¸c, cã thÓ ë ®¹i d−¬ng vμ c¸c vïng bê biÓn cã møc ®a d¹ng cao h¬n. B¶ng 2: §a d¹ng loμi thó ë mét sè n−íc thuéc c¸c vïng ®Þa lÝ kh¸c nhau N−íc nhiÖt ®íi sè loμi N−íc «n ®íi sè loμi Mexico Kenya Zaire Nigeria Th¸i Lan Malaixia ViÖt Nam 439 308 409 274 263 292 224 Ac-hen-tina ¤xtralia Canada Ph¸p NhËt B¶n Anh Mü 255 299 163 113 186 77 367 Nguån: Ph¹m NhËt (1999, 2001) 7 Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Gi¶i thÝch ®−îc tÇm quan träng cña viÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc - Tr×nh bμy ®−îc c¸c lo¹i gi¸ trÞ vμ tÇm quan träng cña ®a d¹ng sinh häc 1. §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc C¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− ®Êt, n−íc, c¸c loμi ®éng thùc vËt, vi sinh vËt quý hiÕm,®−îc coi lμ nh÷ng nguån tμi nguyªn chung, thuéc quyÒn së h÷u cña toμn x· héi. Nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th−êng kh«ng quy ®æi thμnh tiÒn ®−îc. Con ng−êi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dông ®· v« t×nh hoÆc cè ý huû ho¹i nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy. ë nhiÒu quèc gia sù suy gi¶m tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu do nguyªn nh©n kinh tÕ, nªn c¸c gi¶i ph¸p ng¨n chÆn ph¶i ®−îc dùa trªn c¸c nguyªn t¾c kinh tÕ. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®a d¹ng sinh häc lμ mét viÖc rÊt khã nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc ph¶i dùa trªn sù kÕt hîp c¸c m«n khoa häc vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa häc m«i tr−êng vμ chÝnh s¸ch céng ®ång. C¸c nhμ khoa häc gäi m«n häc nμy lμ kinh tÕ m«i tr−êng. HiÖn nay ®Ó cã thÓ −íc l−îng ®−îc sù mÊt m¸t tæng sè vÒ tμi nguyªn, ng−êi ta c¨n cø vμo viÖc tÝnh to¸n tæng thu nhËp quèc d©n cïng mét sè chØ sè ®Þnh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. §Ó diÔn t¶ vμ x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng ph¶i sö dông hμng lo¹t tiªu chÝ kinh tÕ còng nh− vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc kh¸c nhau. MÆt kh¸c còng cÇn ph¶i thÊy r»ng c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trªn tr¸i ®Êt, do ®ã ®a d¹ng sinh häc cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thay thÕ ®−îc. Do vËy khã cã thÓ cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc hÕt gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. Trong thùc tÕ cã nhiÒu c¸ch ph©n chia gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc kh¸c nhau. Tuy nhiªn cã mét ph−¬ng ph¸p kh¸ phæ biÕn do McNeely vμ ®ång nghiÖp ®Ò xuÊt. Khi ®Ò cËp ®Õn gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, McNeely vμ ®ång nghiÖp (1990 trong Ph¹m NhËt, 2001) ®· chia thμnh 2 lo¹i gi¸ trÞ ®ã lμ gi¸ trÞ trùc tiÕp vμ gi¸ trÞ gi¸n tiÕp. 2. Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc 2.1. Gi¸ trÞ trùc tiÕp Gi¸ trÞ trùc tiÕp lμ nh÷ng gi¸ trÞ thu ®−îc tõ c¸c s¶n phÈm sinh vËt ®−îc con ng−êi trùc tiÕp khai th¸c vμ sö dông. C¸c gi¸ trÞ nμy th−êng ®−îc tÝnh to¸n dùa trªn sè liÖu ®iÒu tra ë nh÷ng ®iÓm khai th¸c vμ ®èi chiÕu víi sè liÖu thèng kª viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Gi¸ trÞ trùc tiÕp ®−îc chia thμnh gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô vμ gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt. 2.1.1. Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô ®−îc ®¸nh gi¸ bao gåm c¸c s¶n phÈm tiªu dïng cho cuéc sèng hμng ngμy nh−: cñi ®èt vμ c¸c lo¹i s¶n phÈm kh¸c cho tiªu dïng cho gia ®×nh. C¸c s¶n phÈm nμy kh«ng xuÊt hiÖn trªn thÞ tr−êng nªn hÇu nh− chóng kh«ng ®ãng gãp g× vμo tæng thu nhËp quèc d©n, nh−ng nÕu kh«ng cã nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th× cuéc sèng con ng−êi sÏ gÆp nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. Sù tån t¹i cña con ng−êi kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c loμi sinh vËt. ThÕ giíi sinh vËt mang l¹i cho con ng−êi nhiÒu s¶n phÈm mμ con ng−êi ®·, ®ang vμ sÏ sö dông nh−: thøc ¨n, gç, cñi, nguyªn liÖu, d−îc liÖu Mét trong nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn sinh vËt lμ nguån ®¹m ®éng vËt. Ngoμi nguån tõ vËt nu«i, ë nhiÒu vïng miÒn nói hμng n¨m cßn thu ®−îc mét l−îng lín thÞt ®éng vËt rõng. ë nhiÒu vïng ch©u Phi thÞt ®éng vËt hoang d· chiÕm mét tû lÖ lín trong b÷a ¨n hμng ngμy. VÝ dô ë Botswanna kho¶ng 40%, Nigeria 20%, Zaire 75% (Myers 1988b trong Ph¹m NhËt, 1999). ë Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thá ®−îc khai th¸c hμng n¨m. C¸ còng lμ nguån ®¹m quan träng, hμng n¨m trªn thÕ giíi tiªu thô kho¶ng 100 triÖu tÊn c¸ (FAO 1988 ). PhÇn lín sè c¸ ®¸nh b¾t nμy ®−îc sö dông ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ë ViÖt Nam theo thèng kª ban ®Çu cã kho¶ng 73 loμi thó, 130 loμi chim vμ h¬n 50 loμi bß s¸t cã gi¸ trÞ kinh tÕ. C¸ biÓn còng lμ nguån thùc phÈm quan träng, hμng n¨m n−íc ta khai th¸c 8 kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn c¸ (Ph¹m Th−îc 1993 trong Ph¹m NhËt, 1999). Ngoμi ra con ng−êi cßn sö dông hμng ngμn loμi c©y lμm thøc ¨n, thøc ¨n gia sóc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu,... Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô cña tõng s¶n phÈm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch kh¶o s¸t xem ph¶i cÇn bao nhiªu tiÒn ®Ó mua mét s¶n phÈm t−¬ng tù trªn thÞ tr−êng khi céng ®ång kh«ng cßn khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn. 2.1.2. Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt lμ gi¸ trÞ thu ®−îc th«ng qua viÖc b¸n c¸c s¶n phÈm thu h¸i, khai th¸c ®−îc tõ thiªn nhiªn trªn thÞ tr−êng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−îc liÖu, hoa qu¶, thÞt vμ da ®éng vËt hoang d·. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín ngμy c¶ ë nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp. T¹i Mü hμng n¨m cã kho¶ng 4,5% tæng gi¸ trÞ thu nhËp quèc d©n t−¬ng ®−¬ng 87 tû ®« la thu ®−îc b»ng c¸ch nμy hay c¸ch kh¸c tõ c¸c loμi hoang d· (Allen, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lμ vïng n«ng th«n miÒn nói th× gi¸ trÞ nμy cßn cao h¬n nhiÒu. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín nhÊt cu¶ nhiÒu loμi lμ kh¶ n¨ng cung cÊp nguån nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ lμ c¬ së ®Ó c¶i thiÖn gièng c©y trång, vËt nu«i phôc vô s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan träng lμ nguån gen lÊy tõ c¸c loμi hoang d· cã kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cao vμ chèng chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi tèt h¬n. C¸c loμi hoang d· cßn lμ nguån cung cÊp d−îc liÖu quan träng. RÊt nhiÒu d−îc phÈm ®−îc ®iÒu chÕ tõ c©y, cá, nÊm vμ c¸c loμi vi sinh vËt. ë ViÖt Nam qua ®iÒu tra s¬ bé cã kho¶ng 3.200 loμi c©y vμ 64 loμi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lμm d−îc liÖu vμ thuèc ch÷a bÖnh(Vâ V¨n Chi, 1997). 2.2. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp lμ nh÷ng lîi Ých do ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cho c¶ céng ®ång. Nh− vËy gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ chÊt l−îng n−íc, b¶o vÖ ®Êt, dÞch vô nghØ m¸t, thÈm mü, phôc vô gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu hoμ khÝ hËu vμ tÝch luü cho x· héi t−¬ng lai. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp còng bao gåm c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong m«i tr−êng vμ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ cña hÖ sinh th¸i. §ã lμ nh÷ng lîi Ých kh«ng ®o ®Õm ®−îc vμ nhiÒu khi lμ v« gi¸. V× nh÷ng lîi Ých nμy kh«ng ph¶i lμ hμng ho¸ nªn th−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh tÝnh GDP cña quèc gia. Tuy nhiªn chóng l¹i ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc duy tr× nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn mμ nÒn kinh tÕ quèc gia phô thuéc. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc cã thÓ kÓ ®Õn bao gåm: • Gi¸ trÞ sinh th¸i C¸c hÖ sinh th¸i lμ c¬ së sinh tån cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt trong ®ã cã loμi ng−êi. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®−îc xem nh− lμ l¸ phæi xanh cña tr¸i ®Êt. §a d¹ng sinh häc lμ nh©n tè quan träng ®Ó duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n nh−: quang hîp cña thùc vËt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi, b¶o vÖ nguån n−íc, ®iÒu ho¸ khÝ hËu, b¶o vÖ vμ lμm t¨ng ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ sù xãi mßn cña ®Êt vμ bê biÓnt¹o m«i tr−êng sèng æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng cho con ng−êi. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thùc vËt ®· vμ ®ang cung cÊp miÔn phÝ l−îng «xi khæng lå cho cuéc sèng cña hμng tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt. §a d¹ng sinh häc cßn gãp phÇn t¹o ra c¸c dÞch vô nghØ ng¬i vμ du lÞch sinh th¸i. HiÖn nay du lÞch sinh th¸i ®−îc xem xÐt nh− lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, nhÊt lμ khi chóng ®−îc tæ chøc, phèi hîp chÆt chÏ víi ch−¬ng tr×nh qu¶n lý vμ b¶o tån tæng hîp. Tuy vËy cÇn chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho du kh¸ch quan s¸t nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, tμi nguyªn; tr¸nh nh÷ng hμnh ®éng tiªu cùc hay viÖc x©y dùng nh÷ng c¬ së h¹ tÇng qu¸ khang trang, hiÖn ®¹i cã thÓ sÏ trë thμnh mèi ®e do¹ ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ khoa häc vμ gi¸o dôc: NhiÒu s¸ch gi¸o khoa ®−îc biªn so¹n, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vμ phim ¶nh ®−îc x©y dùng vÒ chñ ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn víi môc ®Ých gi¸o dôc vμ gi¶i trÝ. Mét sè l−îng lín c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh, c¸c nhμ sinh th¸i häc vμ nh÷ng ng−êi yªu thÝch thiªn nhiªn ®· tham gia t×m hiÓu vμ nghiªn cøu thiªn nhiªn mμ kh«ng ph¶i tiªu tèn nhiÒu tiÒn vμ kh«ng ®ßi hái nhiÒu lo¹i dÞch vô cao cÊp. Nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nμy còng mang l¹i lîi nhuËn kinh tÕ cho nh÷ng khu vùc n¬i hä tiÕn hμnh quan s¸t nghiªn cøu. Ngoμi lîi Ých vÒ kinh 9 tÕ cßn lμ kh¶ n¨ng n©ng cao kiÕn thøc, t¨ng c−êng tÝnh gi¸o dôc vμ t¨ng vèn sèng cho con ng−êi gióp cho con ng−êi hiÓu râ h¬n vÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ v¨n ho¸ vμ ®¹o ®øc: Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ vÒ kinh tÕ vμ sinh th¸i, ®a d¹ng sinh häc cßn cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ v¨n ho¸ vμ ®¹o ®øc mμ nã dùa trªn c¸c nÒn t¶ng vÒ kinh tÕ. HÖ thèng gi¸ trÞ cña hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o, triÕt häc vμ v¨n ho¸ cung cÊp nh÷ng nguyªn t¾c vμ ®¹o lý cho viÖc b¶o tån loμi. Nh÷ng nguyªn t¾c, triÕt lý nμy ®−îc con ng−êi hiÓu vμ qu¸n triÖt mét c¸ch dÔ dμng, gióp cho con ng−êi biÕt b¶o vÖ c¶ nh÷ng loμi kh«ng mang lai gi¸ trÞ kinh tÕ lín. Mét trong nh÷ng quan niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc mang tÝnh ®¹o ®øc lμ c¸c loμi sinh vËt sinh ra ®Òu cã quyÒn ®ù¬c tån t¹i. Quan niÖm nμy dùa trªn gi¸ trÞ néi t¹i cña c¸c loμi mμ kh«ng liªn quan ®Õn sù cÇn thiÕt cña con ng−êi hay gi¸ trÞ sö dông cña loμi. Do vËy con ng−êi hoμn toμn kh«ng cã quyÒn tiªu diÖt c¸c loμi mμ ng−îc l¹i ph¶i t«n träng sù tån t¹i cña c¸c loμi vμ ph¶i nç lùc hμnh ®éng nh»m h¹n chÕ sù tuyÖt chñng cña loμi. Sù t«n träng cu«c sèng con ng−êi vμ ®a d¹ng v¨n ho¸ ph¶i ®−îc ®Æt ngang víi sù t«n träng ®a d¹ng sinh häc. Con ng−êi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tr¸i ®Êt, nÕu nh− chóng ta lμm tæn h¹i nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt vμ lμm cho nhiÒu loμi bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng, th× nh÷ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ gi¸ bëi sù mÊt m¸t nμy. Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi sinh vËt trªn thÕ giíi cã thÓ ®−îc vÝ nh− lμ cÈm nang ®Ó gi÷ cho tr¸i ®Êt cña chóng ta vËn hμnh mét c¸ch h÷u hiÖu. Sù mÊt m¸t cña c¸c loμi cã thÓ vÝ nh− sù mÊt ®i nh÷ng trang s¸ch cña cuèn cÈm nang ®ã. NÕu nh− mét lóc nμo ®ã, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng th«ng tin cña cuèn cÈm nang nμy ®Ó b¶o vÖ chóng ta vμ nh÷ng loμi kh¸c trªn thÕ giíi th× chóng ta kh«ng t×m ®©u ®−îc n÷a. 10 Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ ®a d¹ng sinh häc 1. Kh¸i niÖm vÒ suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 1.1. Kh¸i niÖm Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng, bao gåm sù suy gi¶m loμi, nguån gen vμ hÖ sinh th¸i, tõ ®ã lμm suy gi¶m gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña ®a d¹ng sinh häc. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: - HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi - MÊt loμi - MÊt (gi¶m) ®a d¹ng di truyÒn MÊt loμi, sù xãi mßn di truyÒn, sù du nhËp x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt ngo¹i lai, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nhÊt lμ rõng nhiÖt ®íi ®ang diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch−a tõng cã mμ nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi. Mét quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh th¸i cã thÓ bÞ suy tho¸i trong mét vïng, song nÕu tÊt c¶ c¸c loμi nguyªn b¶n vÉn cßn sèng sãt th× quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i ®ã vÉn cßn tiÒm n¨ng phôc håi. T−¬ng tù ®a d¹ng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m nh−ng loμi ®ã vÉn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o l¹i sù ®a d¹ng di truyÒn nhê ®ét biÕn vμ t¸i tæ hîp. Tuy nhiªn, khi mét loμi bÞ tuyÖt chñng th× nh÷ng th«ng tin di truyÒn chøa trong bé m¸y di truyÒn cña loμi ®ã sÏ mÊt ®i, loμi ®ã khã cã kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vμ con ng−êi sÏ cßn Ýt c¬ héi ®Ó nhËn biÕt tiÒm n¨ng cña loμi ®ã. 1.2. Qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Cïng víi nh÷ng biÕn cè vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· héi, ®a d¹ng sinh häc trªn toμn cÇu ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu quan träng nhÊt cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng loμi do m«i tr−êng sèng bÞ thay ®æi. Kh¸i niÖm tuyÖt chñng cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. Mét loμi bÞ coi lμ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mét c¸ thÓ nμo cña loμi ®ã cßn sèng sãt ë bÊt kú ®©u trªn thÕ giíi. VÝ dô: loμi chim Vermivora bachmaii, c¸ thÓ cuèi cïng cña loμi nμy ®−îc nh×n thÊy trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 60. Loμi mμ chØ cßn mét sè c¸ thÓ cßn sãt l¹i nhê sù ch¨m sãc, nu«i trång cña con ng−êi th× ®−îc coi lμ ®· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dô loμi H−¬u sao (Cervus nippon) ë ViÖt Nam. Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng côc bé nÕu nh− nã kh«ng sèng sãt t¹i nh÷ng n¬i chóng ®· tõng sèng, nh−ng ng−êi ta vÉn t×m thÊy chóng t¹i nh÷ng n¬i kh¸c trong thiªn nhiªn. Mét sè nhμ sinh th¸i häc sö dông côm tõ “loμi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc”, cã nghÜa lμ sè l−îng c¸ thÓ cña loμi cßn l¹i Ýt ®Õn møc ¶nh h−ëng cña nã kh«ng cßn ý nghÜa ®Õn nh÷ng loμi kh¸c trong quÇn x·. VÝ dô: loμi Hæ (Panthera tigris) hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc, ®iÒu nμy cã nghÜa lμ sè l−îng hæ hiÖn nay cßn trong thiªn nhiªn rÊt Ýt vμ t¸c ®éng cña chóng ®Õn quÇn thÓ ®éng vËt måi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. Ngoμi ra trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc cßn cã mét hiÖn t−îng kh¸c, ®ã lμ “c¸i chÕt ®ang sèng”. Khi quÇn thÓ cña loμi cã sè l−îng c¸ thÓ d−íi møc b¸o ®éng, nhiÒu kh¶ n¨ng loμi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §èi víi mét sè quÇn thÓ trong tù nhiªn, mét vμi c¸ thÓ vÉn cßn cã thÓ sèng sãt dai d¼ng vμi n¨m, vμi chôc n¨m; chóng cã thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sè phËn cuèi cïng cña chóng vÉn lμ sù tuyÖt chñng (nÕu nh− kh«ng cã sù can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh häc). C©y lÊy gç lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh, mét c©y sèng t¸ch biÖt, kh«ng sinh s¶n cã thÓ sèng ®Õn hμng tr¨m n¨m. Nh÷ng loμi nμy ®−îc coi lμ hiÖn th©n cña “c¸i chÕt ®ang sèng mÆc dï vÒ ph−¬ng diÖn chuyªn m«n nã ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mét vμi c¸ thÓ cña loμi vÉn sèng, nh−ng lóc nμy quÇn thÓ kh«ng thÓ tån t¹i vμ sinh s¶n mét c¸ch khoÎ m¹nh, sung søc n÷a. Dï muèn hay kh«ng t−¬ng lai cña loμi còng chØ giíi h¹n trong vßng ®êi cña nh÷ng c¸ thÓ cßn sèng sãt ®ã. Sù sèng xuÊt hiÖn c¸ch ®©y 3 -4 tû n¨m vμ tÝnh phøc t¹p cña sù sèng b¾t ®Çu t¨ng dÇn tõ ®Çu kû 11 Cambrian (c¸ch ngμy nay kho¶ng 600 triÖu n¨m). Cïng víi sù t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ®o¹n tõ kû Cambrian ®Õn nay, c¸c nhμ cæ sinh häc cho r»ng cã Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hμng lo¹t: - TuyÖt chñng lÇn thø nhÊt diÔn ra vμo cuèi kû Ordovican (c¸ch ®©y kho¶ng 450 triÖu n¨m), kho¶ng 12% c¸c hä ®éng vËt biÓn vμ 60% sè loμi ®éng thùc vËt bÞ tuyÖt chñng. - TuyÖt chñng lÇn thø hai diÔn ra vμo cuèi kú Devon (c¸ch ®©y kho¶ng 365 triÖu n¨m) vμ kÐo dμi kho¶ng 7 triÖu n¨m ®· g©y nªn sù biÕn mÊt cña 60% tæng sè loμi cßn l¹i sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thø nhÊt. - TuyÖt chñng lÇn thø ba lμ nghiªm träng nhÊt kÐo dμi kho¶ng 1 triÖu n¨m diÔn ra vμo kû Permian (c¸ch ®©y kho¶ng 242 triÖu n¨m) ®· xo¸ sæ 54% sè hä vμ kho¶ng 77 - 96% sè loμi ®éng vËt biÓn, 2/3 sè loμi bß s¸t, Õch nh¸i vμ 30% sè bé c«n trïng. - TuyÖt chñng lÇn thø t− x¶y ra vμo cuèi kû Triassic (c¸ch ®©y kho¶ng 210 triÖu n¨m) víi kho¶ng 20% sè loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt bÞ tiªu diÖt. Hai ®ît tuyÖt chñng thø ba vμ thø t− qu¸ gÇn nhau v× vËy qu¸ tr×nh phôc håi l¹i hoμn toμn ph¶i mÊt kho¶ng 100 triÖu n¨m (Wilson, 1992 trong N.H.NghÜa, 1999). - TuyÖt chñng lÇn thø n¨m diÔn ra vμo cuèi kû Cretacis vμ ®Çu kû Tertiary (c¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m). §©y ®−îc coi lμ lÇn tuyÖt chñng næi tiÕng nhÊt. Ngoμi c¸c loμi th»n l»n khæng lå, h¬n mét nöa loμi bß s¸t vμ mét nöa loμi sèng ë biÓn ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992 trong N.H.NghÜa, 1999) th× ngoμi nguyªn nh©n do thiªn th¹ch ë lÇn tuyÖt chñng thø n¨m vμ mét phÇn do nói löa phun trμo ë lÇn thø ba, sù tuyÖt chñng cßn l¹i lμ do hiÖn t−îng b¨ng hμ toμn cÇu. 1.3. Møc ®é suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Theo c¸ch tÝnh cña c¸c nhμ khoa häc th× tèc ®é tuyÖt chñng trung b×nh trong qu¸ khø vμo kho¶ng 9% trªn mét triÖu n¨m (Raup, 1978), tøc lμ kho¶ng 0,000009% trong mét n¨m. Nh− vËy cø 5 n¨m mÊt kho¶ng mét loμi trong 2 triÖu loμi cã trong qu¸ khø. §iÒu nμy cã thÓ thÊp h¬n so víi thùc tÕ v× c¸c nhμ khoa häc ®· kh«ng tÝnh ®−îc sù mÊt ®i cña c¸c loμi ®Æc h÷u. NÕu vËy tèc ®é tuyÖt chñng cao nhÊt cã thÓ lμ 2 loμi mçi n¨m (N.H.NghÜa, 1999). MÆc dï sè l−îng loμi ®· bÞ tuyÖt chñng chØ lμ nh÷ng con sè −íc l−îng v× chóng ta ch−a thèng kª ®−îc ch¾c ch¾n cã bao nhiªu loμi, song trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c nhμ khoa häc cho r»ng cã kho¶ng 85 loμi thó vμ 113 loμi chim ®· bÞ tuyÖt chñng tõ nh÷ng n¨m 1600, t−¬ng øng 2,1% c¸c loμi thó vμ 1,3% c¸c loμi chim. Chim vμ thó lμ nh÷ng loμi ®−îc nghiªn cøu kÜ vμ do ®ã ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu nhÊt. Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt t¨ng nhanh tõ khi xuÊt hiÖn x· héi loμi ng−êi, nÕu tèc ®é tuyÖt chñng tù nhiªn trong qu¸ khø lμ 1 loμi/n¨m th× tèc ®é tuyÖt chñng hiÖn nay lμ 1 loμi/giê, trong ®ã nguyªn nh©n chÝnh lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi (Bryant, 2004). Tèc ®é tuyÖt chñng t¨ng nhanh cho thÊy nh÷ng mèi ®e do¹ víi ®a d¹ng sinh häc ®· trë nªn nghiªm träng. Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt lín ë c¸c ®¶o v× ®¶o kh«ng nh÷ng lμ n¬i tËp trung c¸c loμi ®Æc h÷u mμ nã cßn bÞ khèng chÕ vÒ mÆt kh«ng gian. HÇu hÕt sù tuyÖt chñng cña c¸c loμi thó, chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i ®−îc biÕt ®Õn trong vßng 350 n¨m trë l¹i ®©y hÇu hÕt lμ sèng trªn ®¶o vμ h¬n 80% c¸c loμi thùc vËt ®Æc h÷u trªn c¸c ®¶o hiÖn nay ®Òu ®ang bÞ ®e ®o¹ tuyÖt chñng. Tõ c¸c nghiªn cøu vÒ nh÷ng quÇn x· sèng trªn ®¶o, MacArthur vμ Wilson (1963 trong N.H.NghÜa, 1999) ®· ®−a mét quy luËt chung vÒ ph©n bè ®a d¹ng sinh häc vμ nã ®−îc gäi lμ M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o. M« h×nh nμy cho thÊy r»ng mèi quan hÖ gi÷a sè loμi víi diÖn tÝch vμ th−êng tu©n theo quy luËt. Nh÷ng ®¶o cã diÖn tÝch réng sÏ cã nhiÒu loμi h¬n ®¶o cã diÖn tÝch hÑp. C¸c ®¶o lín còng cho phÐp c¸c loμi c¸ch biÖt vÒ ®Þa lý tån t¹i víi quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín h¬n vμ do ®ã lμm gi¶m x¸c suÊt tuyÖt chñng cña c¸c loμi. M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o còng ®−îc sö dông ®Ó dù tÝnh, dù b¸o sè l−îng vμ tû lÖ loμi cã thÓ bÞ tuyÖt chñng mét khi n¬i c− tró cña chóng bÞ huû ho¹i (Simberloff, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). DiÖn tÝch n¬i c− tró bÞ thu hÑp lμm gi¶m kh¶ n¨ng cung cÊp cña n¬i sèng. M« h×nh nμy còng ®−îc më réng sù ¸p dông ®èi víi c¸c khu b¶o tån, n¬i ®−îc bao bäc bëi c¸c hÖ sinh th¸i bÞ tæn th−¬ng vμ n¬i c− tró bÞ huû ho¹i. C¸c khu nμy còng ®−îc coi nh− nh÷ng hßn ®¶o trªn biÓn vμ ®ang bÞ khai th¸c lμm cho n¬i c− tró cña c¸c loμi bÞ thu hÑp. M« h×nh nμy cho r»ng nÕu 50% diÖn tÝch cña ®¶o (vμ c¸c khu b¶o tån) bÞ huû ho¹i th× kho¶ng 10% sè loμi trªn ®¶o sÏ bÞ tuyÖt chñng. NÕu 90% n¬i c− tró bÞ ph¸ ho¹i th× 50% sè loμi bÞ mÊt vμ khi 99% n¬i c− tró bÞ mÊt th× 75% sè loμi sÏ bÞ mÊt. Rõng nhiÖt ®íi lμ n¬i sinh sèng cña phÇn lín c¸c loμi sinh vËt trªn thÕ giíi cho nªn nÕu rõng nhiÖt ®íi 12 tiÕp tôc bÞ suy tho¸i vμ n¹n ph¸ rõng cßn tiÕp tôc cho ®Õn khi chØ cßn l¹i c¸c Khu b¶o tån th× kho¶ng 2/3 sè loμi thùc vËt vμ chim sÏ bÞ tuyÖt chñng (Simberloff, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). NhiÒu nhμ khoa häc dù ®o¸n r»ng sÏ mÊt 5 - 10% sè loμi vμo nh÷ng n¨m 1990 - 2020, b×nh qu©n mçi ngμy mÊt ®i 40 - 140 loμi. Cã thÓ sÏ bÞ mÊt kho¶ng 25% sè loμi vμo n¨m 2050. 2. Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ do 2 nhãm nguyªn nh©n chÝnh ®ã lμ hiÓm ho¹ tù nhiªn vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. C¸c hiÓm ho¹ tù nhiªn ®· g©y ra nh÷ng tæn h¹i nÆng nÒ cho ®a d¹ng sinh häc trong nh÷ng kû nguyªn c¸ch ®©y h¬n 60 triÖu n¨m, cßn ¶nh h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng do con ng−êi g©y nªn ®Æc biÖt nghiªm träng tõ gi÷a thÕ kû XIX ®Õn nay. Nh÷ng ¶nh h−ëng do t¸c ®éng cña con ng−êi g©y ra chñ yÕu lμm thay ®æi, suy tho¸i vμ huû ho¹i m«i tr−êng sèng. §iÒu ®ã ®Èy loμi vμ c¸c quÇn x· vμo t×nh tr¹ng bÞ tuyÖt chñng hoÆc cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. ViÖc khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi phôc vô cho nhu cÇu cña con ng−êi, viÖc du nhËp c¸c loμi vμ gia t¨ng bÖnh dÞch còng lμ nh÷ng nguyªn nh©n quan träng lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. C¸c mèi ®e do¹ trªn mét phÇn cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè cña toμn thÕ giíi. ViÖc ph¸ huû c¸c quÇn x· sinh häc x¶y ra nhiÒu nhÊt trong vßng 150 n¨m trë l¹i ®©y vμ liªn quan ®Õn d©n sè thÕ giíi: 1 tû ng−êi n¨m 1850, 2 tû ng−êi n¨m 1930 vμ 5,9 tû ng−êi vμo n¨m 1995, hiÖn nay ®· cã trªn 6 tû ng−êi. Tèc ®é t¨ng d©n sè thÊp ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh−ng cßn cao ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn ë ch©u ¸, ch©u phi vμ Mü Latinh mμ ®©y l¹i lμ nh÷ng n¬i giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc (WRI/UNEP/UNDP, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999)). 3. Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ n¨m 1994 cña IUCN hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã cÊu tróc c¸c thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ ®−îc m« t¶ tãm l−îc qua s¬ sau: §¸nh gi¸ Bị đe doạ §ñ dÉn liÖu TuyÖt chñng - EX TuyÖt chñng ngoμi thiªn nhiªn – EW RÊt nguy cÊp - CR Nguy cÊp - EN SÏ nguy cÊp - VU Phô thuéc b¶o tån - cd S¾p bÞ ®e däa - nt Ýt lo ng¹i - Ic ThiÕu dÉn liÖu - DD Kh«ng ®¸nh gi¸ - NE Ýt nguy cÊp - LR S¬ ®å 1: CÊu tróc c¸c cÊp ®e do¹ (IUCN, 1994) 13 - Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cô thÓ: + C¸c bËc ph©n h¹ng chÝnh: - BÞ tuyÖt chñng - EX (Extinct): Mét ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®−îc coi lμ tuyÖt chñng khi ch¾c ch¾n c¸ thÓ cuèi cïng cña ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã ®· bÞ tiªu diÖt. - TuyÖt chñng trong hoang d· - EW (Extinct in the wild): Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi biÕt ®−îc loμi ®ã chØ tån t¹i trong ®iÒu kiÖn nu«i trång n»m ngoμi ph¹m vi ph©n bè lÞch sö cu¶ loμi ®ã. Loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi nh÷ng nç lùc ®iÒu tra t¹i nh÷ng vïng sèng cña loμi ®· biÕt hoÆc nh÷ng sinh c¶nh cã hi väng gÆp ®−îc vμo nh÷ng thêi ®iÓm thÝch hîp (theo ngμy, mïa, n¨m) kh¾p c¸c vïng ph©n bè lÞch sö cña nã, mμ vÉn kh«ng t×m ra mét c ¸thÓ nμo. C¸c cuéc ®iÒu tra v−ît qu ¸khung thêi gian cña mét vßng ®êi hoÆc tuæi thä cña chóng - RÊt nguy cÊp - CR (Critical Endangered): Mét loμi ®−îc coi lμ rÊt nguy cÊp khi nã ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn, theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - E d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo nh÷ng h×nh thøc sau: 1. C¸c −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ hoÆc cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m 80% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) ChØ sè cña ®é phong phó phï hîp víi ph©n lo¹i ®ã (c) Sù suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) Møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc xu h−íng khai th¸c (e) HËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, bÖnh dÞch, t¹p lai, « nhiÔm, kÝ sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 80%, cã xu h−íng hoÆc nghi cã thÓ sÏ x¶y ra trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ dùa trªn c¬ së x¸c ®Þmh cña bÊt kú ®iÓm (b),(c),(d) hay (e) ë trªn B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 100km2 hay vïng chiÕm cø nhá h¬n 10km2, vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong mét ®iÓm duy nhÊt 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) Ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) DiÖn tÝch chiÕm cø (c) DiÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) Sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 25% trong 3 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. QuÇn thÓ cã sè l−îng d−íi 50 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch tr÷ l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc lμ 3 thÕ hÖ hay bÊt cø khi nμo dμi h¬n. - Nguy cÊp - EN (Endangered) Mét loμi ®−îc coi lμ nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i lμ nguy cÊp cao nh−ng nã ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - E d−íi ®©y: 14 A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®inh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) Mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã (c) Suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) Møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c (e) HËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa vμo trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn. B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 5000km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá h¬n 500 km2 vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong 5 ®iÓm 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 2500 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong 5 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng Ýt h¬n 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 20% trong vßng 20 n¨m hoÆc 5 thÕ hÖ. - S¾p nguy cÊp - VU (Vulnerable): Mét loμi ®−îc coi lμ s¾p nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i nguy cÊp cao hay nguy cÊp nh−ng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - D d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã (c) suy gi¶m trong vßng chiÕm cø (d) møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn. B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 20.000km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá h¬n 2000 km2 vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong d−íi 10 ®iÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: 15 (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 10.000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 10% trong 10 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua c¸c n¨m quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. Qui m« quÇn thÓ lμ rÊt nhá hoÆc quÇn thÓ giíi h¹n d−íi 1000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ 10% trong vßng 100 n¨m. - §e do¹ thÊp - LR (Lower Risk): Mét loμi ®−îc coi lμ bÞ ®e do¹ thÊp khi nã ®· ®−îc ®¸nh gi¸ lμ kh«ng tho¶ m·n c¸c tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cña møc nguy cÊp cao, nguy cÊp hay s¾p nguy cÊp. Loμi ®−îc coi lμ ®e do¹ thÊp cã thÓ chia ra ba møc phô sau: A. Phô thuéc b¶o tån - CD (Conservation Dependent): Loμi lμ träng t©m cña ch−¬ng tr×nh b¶o tån riªng cho loμi hoÆc ch−¬ng tr×nh b¶o tån vïng sèng, do ®ã loμi ®ang ®−îc quan t©m nh−ng nÕu ch−¬ng tr×nh b¶o tån ngõng th× loμi sÏ r¬i vμo mét trong nh÷ng møc ®é ®e do¹ ®· nªu ë trªn trong vßng 5 n¨m tíi. B. GÇn bÞ ®e do¹ - NT (Near Threatened): Loμi kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh ë møc ®é phô thuéc b¶o tån, song gÇn víi møc s¾p nguy cÊp. C. Ýt quan t©m - LC (Least Concern): Loμi ch−a ®−îc xÕp vμo cÊp phô thuéc b¶o tån hoÆc gÇn bÞ ®e do¹. + C¸c nhãm ch−a ®−îc xÕp h¹ng: - ThiÕu sè liÖu - DD (Data Deficient): Loμi thiÕu sè liÖu lμ loμi kh«ng ®ñ th«ng tin ®Ó ®¸nh gi¸ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp hiÓm ho¹ tuyÖt chñng dùa vμo ph©n bè hoÆc t×nh tr¹ng quÇn thÓ. Loμi ®−îc xÕp vμo møc nμy cã thÓ ®−îc nghiªn cøu rÊt nhiÒu vμ cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ sinh häc cña chóng, song l¹i thiÕu nh÷ng sè liÖu ®¸ng tin cËy vÒ møc ®é phong phó hay ph©n bè. V× vËy, thiÕu sè liÖu kh«ng ph¶i lμ thø h¹ng bÞ ®e do¹ hay ®e do¹ thÊp. Nh÷ng loμi ®−îc liÖt kª vμo nhãm nμy cÇn cã thªm nhiÒu th«ng tin ®Ó trong t−¬ng lai cã thÓ xÕp nã vμo mét møc ®e do¹ nμo ®ã trong sè c¸c møc ®e do¹ kÓ trªn. - Ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ - NE (Not Evaluated) Loμi ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ theo bÊt cø tiªu chuÈn nμo mμ IUCN ®· ®−a ra. * CÇn l−u ý: Trong S¸ch §á ViÖt Nam, phÇn ®éng vËt (1992) vμ phÇn Thùc vËt (1996) ®· sö dông c¸c cÊp ®¸nh gi¸ cò cña IUCN (1978) vμ mét sè ®iÓm kh¸c nh− sau: + HiÕm - R (Rare): Gåm nh÷ng taxon (nhãm ®· ®−îc ph©n lo¹i) cã ph©n bè hÑp, nhÊt lμ nh÷ng chi, gièng ®¬n loμi, cã sè l−îng Ýt, tuy hiÖn nay ch−a ph¶i lμ ®èi t−îng ®ang hoÆc sÏ bÞ ®e do¹ nh−ng sù tån t¹i l©u dμi cña chóng lμ rÊt máng manh. + BÞ ®e do¹ - T (Threatened): Lμ nh÷ng taxon thuéc mét trong nh÷ng cÊp ®e do¹ kÓ trªn nh−ng ch−a ®ñ t− liÖu ®Ó xÕp chóng vμo cÊp cô thÓ nμo. + Kh«ng biÕt chÝnh x¸c - IK (Insufficiently Known): Lμ nh÷ng taxon cßn nghi ngê vμ kh«ng biÕt ch¾c ch¾n chóng thuéc lo¹i nμ