Hệ thống canh tác phần 1

HỆ THỐNG CANH TÁC (Farming systems) PGS.TS. Phạm Văn Hiền Email: pvhien@hcmuaf.edu.vn Website: pgo.hcmuaf.edu.vn/pvhien Chuïng ta hoüc våïi nhau theo phæång phaïp naìo ? Chuïng ta hoüc våïi nhau theo phæång phaïp naìo ? KHÄNG KHÄNG RAO GIAÍNG PHÆÅNG PHAÏP CUÌNG HOÜC, CUÌNG tham gia GIỚI THIỆU MÔN HỌC HỆ THỐNG CANH TÁC I. Giới thiệu chung • 1. Mục tiêu môn học Cung cấp những khái niệm, quan điểm và phương pháp NC&PT HTCT, từ đó vận dụng vào vùng sinh thái nông nghiệp cụ thể. 2. Nội dung môn học • Các Kiến thức ☺: Khái niệm, quan điểm về HT, HTCT và NC-HTCT; • Các kỹ năng: kỹ thuật, sự khéo léo đñể thực hiện các giai đoạn NC-HTCT; • Các phương pháp thu thập thông tin; • Thực hiện cuộc nghiên cứu điểm theo hệ sinh thái. 2. Nội dung môn học • Chương I: Giới thiệu môn học • Chương II: Khái niệm về hệ thống canh tác • Chương III: Hệ thống canh tác bền vững • Chương IV: Phương pháp nghiên cứu hệ thống • Chương V: Tiến trình NC hệ thống canh tác • Chương VI: Phân tích kinh tế trong HTCT • Chương VII: Các hệ thống canh tác Việt Nam (Slide riêng) • Chương VII: Ứng dụng GIS trong nghiên cứu HTCT . i 3. Nông nghiệp và các giai đoạn phát triển của nông nghiệp trên thế giới • 3.1. Thời kỳ săn bán và hái lượm • 3.2. Thời kỳ nông nghiệp sơ khai • 3.3. Thời kỳ nông nghiệp cổ đại • 3.4. Thời kỳ nông nghiệp cổ truyền/thương mại • 3.5. Thời kỳ nông nghiệp hiện đại • 3.6. Thời kỳ nông nghiệp sinh thái/bền vững Bất cập của nông nghiệp hiện đại? • @ Xu hướng giải quyết • A, theo hướng hiện đại hóa công nghệ sinh học (bio-technology) • B, theo hướng ứng dụng nền nông nghiệp sinh thái (Agroecology) - Dư lượng thuốc BVTV, NO3, ô nhiễm môi trường - Ozon, hiệu ứng nhà kính ứng dụng nền nông nghiệp sinh thái • ) Canh tác tự nhiên (Natural Farming) của Fukuoka - Nhật; • ) Nông nghiệp hữu cơ (Organic farming) của Mỹ, Đức;Cali • ) Canh tác bền vững (Permaculture) của Úc; • ) Nông nghiệp ít nhập lượng bên ngoài (Low External Input Agriculture) của Hà Lan, Philippines.... II. Sơ lược sự phát triển môn nghiên cứu HTCT • 2.1 Hướng nghiên cứu truyền thống (Conventional research approach) • Cách Mạng Xanh vào thập kỷ 60-70 • Đơn ngành (disciplinary), cách tiếp cận "từ trên xuống" (top-down approach). Tăng năng suất của cây trồng, vật nuôi (commodity-oriented) • Nông dân nghèo, vùng sâu vùng xa • * Giải pháp kỹ thuật khác xa với điều kiện (tự nhiên, kinh tế, xã hội) của nông dân, • * thay đổi môi trường TN và KTXH trong vùng và tiểu vùng ít được chú ý đến trong các giải pháp đưa ra, • * nhà khoa học thiếu hiểu biết một cách rõ ràng về hoàn cảnh và nguồn lực của nông dân. Ex. 2.2. Hướng nghiên cứu mới Nghiên cứu hệ thống (systems research approach) • quan điểm liên ngành (interdiscipline approach) • tiếp cận từ dưới lên (bottom-up) • tiếp cận có sự tham gia (participatory/community– based) • phát triển bền vững (sustainability) • @ Phương pháp nghiên cứu hệ thống canh tác (Farming Systems ResearchMethodology - FSR) 2.3. Quá trình phát triển môn nghiên cứu HTCT • 2.3.1. Trên thế giới • Năm 1975 Mạng lưới HT Cây trồng Á Châu (Asia Cropping Systems Network) được thành lập. • 4 quốc gia, nay 16 quốc gia từ các châu Á, Phi và Mỹ Latin (Việt Nam). • Farming systems Association in the World Network thống nhất tiến trình nghiên cứu HT cây trồng gồm 6 giai đoạn Tiến trình nghiên cứu HTCT • (1) Chọn vùng chiến lược đđể nghiên cứu, • (2)Mô tả điểm nghiên cứu, • (3) Thiết kế hệ thống cây trồng, • (4) Thử nghiệm hệ thống cây trồng, • (5) Sản xuất thử và đánh giá, và • (6) Đưa ra sản xuất đại trà. • Tiến trình này cho hệ thống cây trồng lấy lúa làm nền (rice-based cropping systems) • Nông dân không trồng mỗi lúa • Yếu tố tự nhiên và sinh học, điều kiện kinh tế - xã hội ảnh hưởng rất quan trọng • Từ đó, các khái niệm và phương pháp nghiên cứu và phát triển hệ thống nông nghiệp càng ngày càng phát triển và ứng dụng rộng rãi trên thế giới. • Dạy ở các trường ĐH, nghiên cứu ở các Viện 2.3.2. Ở Việt Nam • Sau năm 1975, ĐH Cần Thơ tổ chức các nhà khoa học đơn ngành đến một địa bàn nghiên cứu • Hiệu quả cao và thành công nhất định • những n/c này đã mang tính đa ngành, chưa phải liên ngành • Năm 1988, Trung tâm NC&PT HTCT ĐBSCL được hình thành • Năm 1990, IDRC hỗ trợ, Mạng lưới HTCT Việt Nam được hình thành, 9 thành viên • Nay nhiều Viện/trường đã học môn HTCT và có ngành HTCT cho SĐH. III. Bối cảnh sx nông nghiệp và sự cần thiết n/c HTCT ở Việt Nam 3.1 Giai đoạn sau chiến tranh 1975 - 1985 • Tập thể hoá (HTX NN). Phấn đấu tự túc lương thực và xóa bỏ tầng lớp bóc lột trong nông thôn Xây dựng kế hoạch phát triển KTXH từ cấp trên giao xuống. . Khái niệm về nông dân cá thể không được công nhận. • Sản xuất lúa không theo kịp tăng dân số 2,3% mỗi năm 3.2. Giai đoạn từ 1986 đến nay * Đại hội Đảng CSVN lần thứ VI (1986), • * Chính sách nông nghiệp (NQ VI, Chỉ thị 100 và Nghị quyết 10), luật đất đai • Công nhận vài trò quan trọng của nông dân cá thể và giao quyền sử dụng ruộng đất lâu dài • * Đến năm 1989 Việt Nam đã thoát khỏi tình trạng phải cứu đói ở nhiều vùng và trở nên nước xuất khẩu gạo (>2 triệu tấn)/thế giới Tại sao có sự thay đổi như thế? • TBKT trong nông nghiệp • Chính sách nông nghiệp • Tuy vậy, độc canh lúa sẽ dẫn đến tình trạng nông dân càng ngày càng nghèo đi, Những nông dân nào biết đa dạng hoá trong sản xuất thì có thu nhập khá hơn (Lúa ND) 3.3. Sự cần thiết nghiên cứu HTCT ở Việt Nam • Chiến lược phát triển nông nghiệp Việt Nam đặt vấnđñề nâng cao thu nhập ở nông thôn bằng cách sử dụng đất đai có hiệu quả theo lợi thế tương đối từng vùng sinh thái. • Nông nghiệp phải được đa dạng hoá đñể vừa thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng trong nước vừa đáp ứng được yêu cầu xuất khẩu. • Nghiên cứu HTCT là cách tối ưu hoá sử dụng tài nguyên • nghiên cứu đòi hỏi những tập thể nghiên cứu liên ngành và có một phương pháp cụ thể và thống nhất, đó là phương pháp Nghiên cứu Hệ thống canh tác. Việt nam có thể được chia thành mấy vùng sinh thái tự nhiên? • 1. Vùng Trung du miền núi Bắc Bộ • 2. Vùng Đồng bằng sông Hồng • 3. Vùng Duyên hải Bắc Trung Bộ • 4. Vùng Tây Nguyên • 5. Vùng Duyên hải Nam Trung Bộ • 6. Vùng Đông Nam Bộ • 7. Vùng Đồng bằng sông Cưủ Long. • Nông dân độc canh lúa ngày càng nghèo, bạn nghĩ thế nào về quan điểm này? • Nông nghiệp hiện đại gặp phải những bất cập gì? Theo bạn giải pháp nào để khắc phục? • Theo bạn như thế nào là nghiên cứu liên ngành, đa ngành? Thảo luận Chöông 2 Khaùi nieäm veà heä thoáng canh taùc 1. Khaïi niãûm Hãû thäúng laì gç ? 1.1 Âënh nghéa 1.2 Âàûc tênh cuía hệ thäúng canh taïc 1.3 Phæång phaïp luáûn nghiãn cæïu HTCT 2. Khaïi niãûm HTCT 2.1 Âënh nghéa 2.2 Caïc âàûc âiãøm cuía caïc hãû thäúng canh taïc 2.3 Caïc thuäüc tênh cuía HTCT 3. PP NC Hãû thäúng canh taïc 3.1. Khaïi niãûm nc HTCT 3.2 Muûc tiãu cuía nc HTCT 3.2 Âàûc træng cuía nc HTCT Pháön 1. Caïc khaïi niãûm vãö Hãû thäúng canh taïc 1.1 Pháön tæí 1.2 Hãû thäúng 1.3 Mäi træåìng 1.4 Âáöu vaìo 1.5 Âáöu ra 1.1 Pháön tæí 1.2 Hãû thäúng 1.3 äi træåìng 1.4 Âáöu vaìo 1.5 Âáöu ra 1. HÃÛ THÄÚNG LAÌ GÇ ?1. HÃÛ TH ÚN LAÌ Ç ? Pháön “ tãú baìo” taûo nãn hãû thäúng, noï coï tênh âäüc láûp tæång âäúi vaì thæûc hiãûn mäüt chæïc nàng nháút âënh. ÂÄÖNG HÄÖ 1.1 Pháön tæí: RÆÌNG CÁY Âáy laì mäüt hãû thäúng 1.2 Hãû thäúng: Laì mäüt táûp håüp coï täø chæïc caïc pháön tæí våïi nhæîng mäúi liãn hãû vãö cáúu truïc vaì chæïc nàng xaïc âënh, nhàòm thæûc hiãûn nhæîng muûc tiãu cho træåïc. Xe âaûp laì mäüt hãû thäúng ? Âënh nghéa khaïc chuï troüng thuäüc tênh måiï: Hãû thäúng laì mäüt táûp håüp caïc pháön tæí coï quan hãû våïi nhau taûo nãn mäüt chènh thãø thäúng nháút vaì váûn âäüng; nhåì âoï xuáút hiãûn nhæîng thuäüc tênh måïi, thuäüc tênh måïi âæåüc goüi laì tênh trội. TÊNH TRÄÜI ÅÍ ÂÁU ? H2O, CO2, N2, ... Cao su Ca cao Boì THAÏI DÆÅNG HÃÛ LAÌ MÄÜT HÃÛ THÄÚNG CÆÛC LÅÏN PHÁN TÆÍ LAÌ MÄÜT HÃÛ THÄÚNG CÆÛC NHOÍ Toïm laûi • Hãû thäúng khäng phaíi laì pheïp cäüng âån giaín cuía caïc pháön tæí • Hãû thäúng laì táûp håüp giæîa caïc pháön tæí vaì taûo nãn tênh trội • Hiãøu baín cháút, chæïc nàng cuía caïc pháön tæí ta coï thãø thay thãú âãø coï hãû thäúng täút hån. • Hiãøu hãû thäúng âãø âiãöu khiãøn noï mäüt caïch coï hiãûu quaí nháút. Laì táûp håüp caïc pháön tæí nàòm ngoaìi hãû thäúng nhæng coï taïc âäüng qua laûi våïi hãû thäúng. Vê duû: Màût tråìi, máy, sáúm, H2O, O2, N2, CO2, … Mäüt hãû thäúng chè täön taûi vaì phaït triãøn täút khi noï nàòm trong mäüt mäi træåìng thuáûn låüi. 1.3. Mäi træåìng laì gç ? MÄI TRÆÅÌNG TAÏC ÂÄÜNG ÂÃÚN HTCT CAO SU-CA CAO-BOÌ H2O, CO2, N2, ... Nhæîng yãúu täú taïc âäüng âãún Hãû thäúng canh taïc Hãû thäúng canh taïc Nghiãn cæïu KHKT Thë træåìng Giaïo duûc, y tãú Chênh saïch Haû táöng cå såí Khuyãún näng@ Väún, tên duûng Âàûc tênh xaî häüi, dán täüc M Ä I TR Æ Å ÌN G TÆ Û N H IÃN M Ä I T R Æ Å Ì N G T Æ Û N H I à N HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC MÄI TRÆÅÌNG VÁÛT LYÏ MÄI TRÆÅÌNG VÁÛT LYÏ MÄI TRÆÅÌNG KINH TÃÚ VÀN HOÏA XAÎ HÄÜI MÄI TRÆÅÌNG KINH TÃÚ VÀN HOÏA XAÎ HÄÜI MÄI TRÆÅÌNG CHÊNH SAÏCH THÃØ CHÃÚ MÄI TRÆÅÌNG CHÊNH SAÏCH THÃØ CHÃÚ HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC VAÌ MÄI TRÆÅÌNG XUNG QUANH Laì nhæîng nhán täú tæì mäi træåìng taïc âäüng vaìo hãû thäúng. Våïi näng dân ĐBSCL âáöu vaìo laì ? 1.4. Âáöu vaìo: 1.5. Âáöu ra: Laì taïc âäüng tråí laûi cuía hãû thäúng ra mäi træåìng Våïi näng häü laìm caì phã ở Tây Nguyên âáöu ra laì? HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC MÄÜT NÄNG HÄÜ ÂÁÖU VAÌO  Á Ö U R A Tiãúp theo laì váún âãö gç âáy caïc baûn ? Hệ thống • Nhiều thành phần (đa dạng) • Tương tác lẫn nhau • Vận động • Có ranh giới • Có mục tiêu chung 1. Khaùi nieäm veà heä thoáng • 1.1 Ñònh nghóa • Heä thoáng laø toå hôïp nhöõng thaønh phaàn coù töông quan vôùi nhau, giôùi haïn trong moät ranh giôùi roõ reät, hoaït ñoäng nhö moät toång theå cuøng chung muïc tieâu, coù theå taùc ñoäng qua laïi, vaø vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi (Spendding, 1979) • Heä thoáng laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng thaønh phaàn coù töông quan vôùi nhau trong moät ranh giôùi (Von Bertalandty, 1978; Conway, 1984) Hãû thäúng träöng troütãû thäúng träöng troüt lμ ho¹t ®éng s¶n xuÊt c©y trång trong mét n«ng hé, nã bao gåm c¸c hîp phÇn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt mét tæ hîp c¸c c©y trång cña n«ng hé vμ mèi quan hÖ cu¶ chóng víi m«i tr−êng. Hãû thäúng cáy träöngãû thäúng cáy träöng lμ tæ hîp c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vμ thêi gian víi hÖ thèng biÖn ph¸p kü thuËt ®−îc thùc hiÖn EX Cå cáúu cáy träöngå cáúu cáy träöng ♦ lμ thμnh phÇn c¸c lo¹i c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vμ thêi gian trong mét n«ng hé, mét c¬ së hay mét vïng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo một tỷ lệ nhất định EX Häö tiãu Cafe Hãû thäúng canh taïcãû thäúng canh taïc ♦ Laì mäüt phæïc håüp cuía âáút âai, cáy träöng, váût nuäi, lao âäüng vaì caïc nguäön låüi âàûc træng khaïc trong mäüt ngoaûi caính maì näng häü quaín lyï theo såí thêch, khaí nàng vaì kyî thuáût coï thãø coï. ♦ Laì mäüt táûp håüp tæång taïc qua laûi nhau giæîa hãû träöng troüt, hãû chàn nuäi vaì hãû phi näng nghiãûp cuía mäüt näng häü vaì coï thãø måí räüng cho mäüt vuìng saín xuáút näng nghiãûp. EX: 1 Xaïc âënh âáöu vaìo, âáöu ra cuía mäüt näng häü träöng caì phã ở Tay Nguyen? 2 Cơ cấu cây trồng của nông dân làm rau ở Đà lạt? 3. Hãû thäúng canh taïc cuía näng häü träöng lua åí DBSCL gäöm nhæîng thaình pháön naìo? Mäúi quan hãû của chúng? 4. Hệ thống trồng trọt của một trang trại trồng điều ? Thaío luáûn nhoïm  haío luáûn nhoï Ôn bài • Hãy mô tả một hệ thống sinh học bất kỳ và chỉ ra tính trội của hệ thống đó 1.2 Caùc ñaëc tính cuûa moät heä thoáng • a/ coù muïc tieâu chung: caùc thaønh phaàn coù trong heä thoáng phaûi coù cuøng chung muïc tieâu ñeå töø ñoù chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa töøng thaønh phaàn seõ ñöôïc xaùc ñònh roõ hôn. • b/ coù ranh giôùi roõ reät: ranh giôùi heä thoáng nhaän bieát quy moâ vaø noäi dung cuûa heä thoáng • c/ coù tính thöù baäc: moãi heä thoáng ñeàu coù nhöõng thöù baäc cuûa noù, thöù baäc coù ñöôïc laø do ranh giôùi cuûa töøng heä thoáng. ÔÛ moãi caáp, heä thoáng bao goàm caùc heä thoáng phuï (caáp thaáp hôn) vaø laø moät phaàn cuûa heä thoáng cao hôn. • d/ coù caùc thuoäc tính cuûa nhöõng thaønh phaàn beân trong heä thoáng: caùc thaønh phaàn beân trong coù söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau, vaø mang nhöõng thuoäc tính nhaát ñònh. • e/ coù ñaàu vaøo - ñaàu ra (input - output) • f/ coù theå thay ñoåi theo khoâng gian vaø thôøi gian: nhaát laø khi heä thoáng bò taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi. 2. Khaùi nieäm veà heä thoáng canh taùc • 2.1 Ñònh nghóa • Hãû thäúng canh taïc laì hãû thäúng hoaût âäüng cuía con ngæåìi sæí duûng taìi nguyãn (tæû nhiãn, kinh tãú, xaî häüi) trong mäüt phaûm vi nháút âënh âãø taûo ra saín pháøm näng nghiãûp thoaí maîn nhu cáöu àn, màûc cuía con ngæåìi Hệ Thống Nông Nghiệp (agricultural systems) •. HT Nông nghiệp là kết hợp của nhiều hệ thống khác nhau ảnh hưởng lên hệ thống canh tác như: chính sách, hệ thống tín dụng, chế biến, thị trường, xuất khẩu, cơ sở kỹ thuật hạ tầng, hệ thống xã hội, hệ thống chính trị, ... Hệ Thống Canh Tác (farming systems) • HTCT là hệ thống phụ của hệ thống lớn hơn (HT nông nghiệp). – Trong mức độ một vùng sản xuất, hệ thống phi nông nghiệp, hệ thống thị trường, hệ thống ngân hàng, hệ thống chính sách đều có ảnh hưởng đến hoạt động hệ thống canh tác. • Hệ Thống Phụ của HTCT (sub system). HT phụ của HTCT là hệ thống trồng trọt, hệ thống chăn nuôi, hệ thống nuôi trồng thuỷ sản. • Thành phần kỹ thuật trong hệ thống phụ Những hệ thống phụ của HTCT được hình thành do các thành phần kỹ thuật (technical components) khác nhau với những mối quan hệ của chúng. Như hệ thống cây trồng sẽ tùy thuộc những đặc tính về đất, nước, cỏ dại, sâu bệnh, tập quán canh tác, tồn trữ và thị trường, ... 2.2 Ñaëc ñieåm cuûa heä thoáng canh taùc • a/ Ranh giôùi: noâng traïi • b/ Thaønh phaàn * Heä thoáng noâng traïi - noâng hoä * Heä thoáng caây troàng - chaên nuoâi - thuûy saûn * Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi. • c/ Thöù baäc Heä thoáng noâng nghieäp quoác gia - Heä thoáng noâng nghieäp vuøng - Heä thoáng canh taùc HÃÛ THÄÚNG NÄNG NGHIÃÛP HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC HT CHÀN NUÄI HT TRÄÖNG TROÜT HT THUYÍ SAÍN ÂÁÚT GIÄÚNG PHÁN BOÏN BAÍO VÃÛ THÆÛC VÁÛT QUAÍN LYÏ NÆÅÏC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thæï báûc cuía Hãû Thäúng Canh Taïc HT phu khac Quaù trình hình thaønh Heä thoáng noâng nghieäp Trí tuệ (Sau thập niên 70) Vật tư, công cụ (XVII-Thập niên 70) Lao động sống (Trước XVII) Hệ xã hội Hệ sinh thái TN Hệ nông nghiệp 1. Lịch sử Hãû biãøn Hãû ræìng khä Hãû cæía säng Hãû sa maûc Hãû baío täön Hãû täön træî Hãû xuáút baín thäng tin Hãû âäöng coí Hãû cung cáúp taìi nguyãn Hãû vàn hoaï Hãû ræìng æåït Hãû chênh quyãön Hãû thäng tin Hãû giaíi trê Hãû ræìng áøm Hãû täø chæïc näng dán Hãû IPM Hãû thë træåìng Hãû canh taïc Hãû chênh trë HÃÛ THÄÚNG NÄNG NGHIÃÛP Hãû phaïp quyãön Hãû chãú biãún Hãû tiãu thuû Hãû giao thäng Hãû tên duûng Hãû tæ tæåíng HÃÛ THÄÚNG XAÎ HÄÜI HÃÛ THÄÚNG SINH THAÏI TÆÛ NHIÃN 2.3 Thuoäc tính heä thoáng canh taùc • Khaû naêng saûn xuaát (productivity): khaû naêng saûn xuaát hoaëc thu nhaäp treân moät ñôn vò taøi nguyeân (ñaát, lao ñoäng, naêng löôïng, voán...). • Tính oån ñònh (stability): möùc ñoä khaû naêng saûn xuaát ñöôïc duy trì theo thôøi gian ñaùp öùng vôùi caùc bieán ñoäng ôû qui moâ nhoû veà moâi tröôøng nhö ñieàu kieän kinh teá thò tröôøng, ñieàu kieän thôøi tieát. • Tính vöõng beàn (sustainability) - khaû naêng sx cuûa moät heä thoáng ñöôïc duy trì theo thôøi gian khi coù nhöõng stress hoaëc nhöõng söï ñaûo loän (pertubation) xaûy ra. - nhöõng xaùo troän coù theå döï ñoaùn ñöôïc, ôû qui moâ nhoû, vaø ñoâi khi keùo daøi - nhöõng xaùo troän baát thöôøng khoâng döï ñoaùn ñöôïc, nhöng khaù nghieâm troïng • * Tính coâng baèng (equitability): söï phaân boá saûn phaåm hay lôïi nhuaän cuûa heä thoáng ñeán nhöõng ngöôøi tham gia quaù trình saûn xuaát, hoaëc nhöõng ngöôøi thuï höôûng trong coäng ñoàng. <KTBÑ • ∗ Tính töï chuû (autonomy): Khaû naêng töï vaän haønh sao cho hieäu quaû vaø ít bò leä thuoäc vaøo caùc yeáu toá moâi tröôøng töï nhieân cuõng nhö kinh teá xaõ hoäi. • * Lôïi nhuaän (profitability): khaû naêng mang laïi hieäu quaû kinh teá cho ngöôøi saûn xuaát vaø xaõ hoäi. • Hôïp taùc vaø ña daïng Conway (1985) ñaõ ñaùnh giaù caùc heä thoáng canh taùc trong quaù trình phaùt trieån cuûa noâng nghieäp nhö sau: Heä thoáng canh taùc Khaû naêng saûn xuaát Tính oån ñònh Tính beàn vöõng Tính coâng baèng Du canh (A) thaáp thaáp Cao cao Truyeàn thoáng (B) trung bình trung bình Cao trung bình Hieän ñaïi (C) cao thaáp Thaáp thaáp Hieän ñaïi (D) cao cao Thaáp cao Lyù töôûng cho vuøng ñaát khoù khaên (E) Trung bình cao cao cao 3. Phöông phaùp nghieân cöùu heä thoáng canh taùc • Nghiãn cæïu hãû thäúng canh taïc (NCHTCT) laì mäüt pp n/c vaì PTNN nhçn toaìn bäü näng traûi laì mäüt täøng thãø hãû thäúng, trong âoï con ngæåìi (näng dán) laì trung tám.@ NCHTCT táûp trung vaìo nhæîng mäúi liãn hãû häù tæång, phuû thuäüc giæîa mäi træåìng tæû nhiãn vaì con ngæåìi, giæîa nhæîng thaình pháön cáúu taûo hãû thäúng trong táöm kiãøm soaït cuía näng häü vaì caïch thæïc maì nhæîng thaình pháön naìy taïc âäüng qua laûi våïi caïc yãúu täú váût lyï, sinh hoüc, vaì kinh tãú xaî häüi ngoaìi táöm kiãøm soaït cuía näng häü. (Shaner et al., 1982) 3.1 Muïc tieâu nghieân cöùu HTCT • - Boá trí canh taùc hôïp lyù; • - Bieän phaùp kyõ thuaät thích hôïp; • - Hieäu quaû kinh teá; • - vaø phaùt trieån beàn vöõng. 3.2 Ñaëc ñieåm cuûa NC-PT HTCT ƒ Ñònh höôùng theo noâng daân (Farmer-oriented) ƒ Ñònh höôùng theo heä thoáng(systems-oriented) ƒ PP giaûi quyeát khoù khaên (problem-solving approach) ƒ NC lieân ngaønh (interdisciplinary research) ƒ Boå sung chöù khoâng thay theá n/c khaùc ƒ Laáy n/c treân ñoàng ruoäng laøm trung taâm ƒ Cung caáp phaûn hoài töø noâng daân (farmers’ feedback) 4. Heä thoáng noâng nghieäp beàn vöõng • 4.1 Giôùi thieäu • * Söï tieáp tuïc phaù röøng do khai thaùc goã böøa baõi, MR du canh du cö, ñoát nöông laøm raãy. • * O nhieãm moâi tröôøng ñaát, nguoàn nöôùc vaø khoâng khí vôùi caùc chaát thaûi coâng nghieäp daïng raén vaø loûng vaø caùc chaát thaûi noâng nghieäp. • * FAO (1998) cho thaáy bình quaân 31,4 % toång dieän tích ñaát cuûa caùc nöôùc Ñoâng nam AÙ ñaõ bò thoaùi hoaù, vieäc phuïc hoài caùc vuøng ñaát naøy ? Quoác gia Toång dieän tích Ñaát canh taùc caây haøng nieân vaø ña nieân Ñaát thoaùi hoùa dieän tích (%) dieän tích (%) Bangladesh 13.017 9.292 71 989 7.4 Trung Quoác 932.641 96.115 10 280.000 30.0 AÁn ñoä 297.319 168.990 57 148.100 49.8 Indonesia 181.157 21.260 12 43.000 24.0 Thailand 51.089 22.126 43 17.200 33.7 Vietnam 32.549 6.600 20 15.900 48.9 Toaøn theá giôùi 1.710.329 336.089 21 534.734 31.3 • WCED (1987):”Khoâng coù yù nghóa gì khi coá gaéng giaûi quyeát caùc vaán ñeà veà moâi tröôøng – ôû töøng quoác gia – khi khoâng ñaët caùc vaán ñeà naøy trong moät vieãn caûnh roäng hôn mang tính toaøn caàu vaø trong moái quan heä tôùi caùc söï khaùc bieät quoác teá”. • • 1. Chaïy ñua vuõ trang ñang ngaên caûn söï phaùt trieån • 2. Söï phaùt trieån coâng vaø noâng nghieäp gaây oâ nhieãm . • 3. Khoaûng caùch giöõa caùc quoác gia giaøu vaø ngheøo • 4. Söï gia taêng daân soá nhanh choùng ñang tieâu thuï nhieàu taøi nguyeân hôn. • 5. Möa acid ñang huûy hoaïi caùc caùnh röøng vaø gaây oâ nhieãm nguoàn nöôùc. • 6. Naïn phaù röøng treân qui moâ lôùn gaây ra luõ luït traàm troïng. • 7. Hieän töôïng sa maïc hoùa ñang thu heïp caùc dieän tích ñaát maøu mô õ • 8. Gaùnh naëng nôï naàn cuõng gaây ra caùc vaán ñeà moâi tröôøng • 9. Hôn 1 tyû ngöôøi ngheøo vaø suy dinh döôõng treân toaøn theá giôùi (1999) hai vaán ñeà • aûnh höôûng chung ñeán traùi ñaát laø: • (a) hieän töôïng suy giaûm lôùp ozon bao quanh traùi ñaát, vaø • (b) hieäu öùng nhaø kính 4.2. Phaùt trieån beàn vöõng • EX: Ban dat • WCED: phaùt trieån beàn vöõng laø ñaït ñöôïc nhöõng nhu caàu vaø nguyeän voïng cuûa nhaân loaïi maø khoâng phaûi hy sinh khaû naêng cuûa nhöõng theá heä töông lai cuõng ñaït ñöôïc caùc nhu caàu vaø mong ñôïi cuûa hoï. • FAO (laõnh vöïc noâng nghieäp, laâm nghieäp vaø thuûy saûn) • Phaùt trieån beàn vöõng baûo toàn taøi nguyeân ñaát, nöôùc, caùc nguoàn gen thöïc vaø ñoäng vaät, vaø mang thuoäc tính khoâng phaù huûy moâi tröôøng, ñuùng ñaén veà maët kyõ thuaät, coù hieäu quaû kinh teá vaø chaáp nhaän ñöôïc veà maët xaõ hoäi. Hiãûu quaí kinh tãú- xa hoi Hiãûu quaí sinh hoüc Hiãûu quaí mäi træåìng BÃÖN VÆÎNG ÅÍ ÂÁY DA ? THÃÚ NAÌO LAÌ BÃÖN VÆÎNGT Ú Ì L Ì Ö Î 4.3. Caùc nguyeân taéc chính cuûa phaùt trieån beàn vöõng • Beàn vöõng veà • sinh thaùi • • • • Khaû thi veà Coâng baèng giöõa • kinh teá caùc theá heä 4.4. Caùc nguyeân taéc höôùng daãn cho phaùt trieån beàn vöõng • (1) Quan taâm ñeán vieäc thoûa maõn nhu caàu cuûa caû theá heä • hieän nay vaø töông lai. • (2) Thu hoaïch lôïi töùc toát hôn laø duøng voán cuûa nguoàn taøi • nguyeân töï nhieân. Söû duïng vöøa baèng nguoàn taøi nguyeân coù theå taùi taïo • (3) Duy trì caùc chöùc naêng heä thoáng sinh thaùi quan troïng • trong moãi hoaït ñoäng phaùt trieån. • (4) Quan taâm ñeán söï coâng baèng cuûa moïi ngöôøi trong • vieäc tieáp caän vôùi taøi nguyeân töï nhieân. • (5) Söû duïng caùc thu nhaäp coù ñöôïc töø vieäc söû duïng lại caùc • nguoàn taøi nguyeân khoâng theå thay theá • (6) Quan taâm ñeán hieäu quaû söû duïng taøi nguyeân • (7) Quan taâm ñeán vieäc khoâng vöôït quaù khaû naêng mang • (carrying capacity) cuûa heä thoáng töï nhieân. • (8) Khuyeán khích söï tham gia cuûa ngöôøi daân • (9) AÙp duïng caùch tieáp caän höôùng veà heä thoáng vaø coù quan • ñieåm toång hôïp trong caùc phaân tích • (10) Thöøa nhaän raèng ngheøo khoå laø nguyeân nhaân vaø laø • haäu quaû cuûa suy thoaùi moâi tröøông.