Khảo sát một số yếu tố ảnh hưởng đến sự xuất hiện những phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện tại bệnh viện truyền máu huyết học thành phố Hồ Chí Minh năm 2010

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 385 KHẢO SÁT MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ XUẤT HIỆN NHỮNG PHẢN ỨNG LÂM SÀNG KHÔNG MONG MUỐN Ở NGƯỜI HIẾN MÁU TÌNH NGUYỆN TẠI BỆNH VIỆN TRUYỀN MÁU HUYẾT HỌC TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2010 Châu Trần Minh Nghĩa*, Nguyễn Phước Bích Hạnh*, Trương Thị Kim Dung* TÓM TẮT Mục tiêu: Xác định tỷ lệ xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn và một số yếu tố ảnh hưởng đến sự xuất hiện các phản ứng này nhằm phòng ngừa, phát hiện sớm, xử lý đúng và kịp thời khi có các phản ứng xảy ra. Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang. Đối tượng và phương pháp: Đánh giá mức độ xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu trong quá trình tham gia hiến máu. Kết quả: Qua nghiên cứu trên 7139 người hiến máu tình nguyện tại các điểm hiến máu cố định và lưu động của BV. Truyền Máu Huyết Học từ tháng 07 đến tháng 11 năm 2010, có xảy ra 196 trường hợp có xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn. Tần suất xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện là 3,7%, trong đó có 88,3% là mức độ nhẹ. Tỷ lệ xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn chiếm tỷ lệ cao ở nữ (3,93%, so với nam: 2,39%), đa số là những trường hợp hiến máu lần đầu (chiếm 68,87%) và xảy ra trong quá trình hiến máu. Chiếm tỷ lệ cao những người hiến máu xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn có liên quan đến những yếu tố như: không ăn sáng (42,86%); thiếu ngủ trước khi hiến máu (35,71%); hồi hộp, lo lắng, sợ (41,33%) khi hiến máu lần đầu. Từ khóa: Hiến máu tình nguyện. SUMMARY INFLUENCES FACTOR TO REACTION OF THE VOLUNTEER DONOR IN BLOOD TRANSFUSION HEMATOLOGY HOSPITAL 2010 Chau Tran Minh Nghia, Nguyen Phuoc Bich Hanh, Truong Thi Kim Dung * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 4 - 2011: 385 - 390 Objective: Determine the percentage of the reaction in the volunter donor and the influences factor on reaction. Design: Prospective, decriptive case series. Methods: From July to November, 2010 we had study 196 cases reaction on 7139 volunteer donor in fix and mobile of Blood Transfusion Hematology Hospital. Result:. The rate of reaction is 3.7%; inside, light reaction is 88.3%. The reaction of female is higher male (female: 3.93%; male: 2.39%) and many donor is the first donation (66.87%). High percentage of reaction donor is not sleep enough before (35.71%), no breakfast (42.86%), scare and worry (41.33%). * Bệnh viện Truyền máu Huyết học TPHCM Tác giả liên lạc: BS. Nguyễn Phước Bích Hạnh, ĐT: 0918 570556,Email: minhhanh6162@yahoo.com Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 386 ĐẶT VẤN ĐỀ Máu và chế phẩm máu là loại thuốc đặc biệt sử dụng trong cấp cứu và điều trị bệnh. Ngày nay, mặc dù khoa học kỹ thuật đã rất phát triển nhưng việc điều chế chất thay thế máu vẫn còn trong quá trình nghiên cứu nên nguồn cung cấp máu và chế phẩm máu vẫn phải lấy từ người hiến máu. Do đó, việc xây dựng nguồn người hiến máu có chất lượng, thường xuyên và an toàn đáp ứng được nhu cầu máu điều trị là nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu của tất cả các Ngân hàng máu trên thế giới. Phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu là những biểu hiện lâm sàng xuất hiện do sự tác động của việc hiến máu trong và sau khi hiến máu. Thực chất đây là những phản ứng của cơ thể trước việc mất máu hoặc những tác động từ việc hiến máu. Sự xuất hiện những phản ứng này là ngoài sự mong đợi của người thầy thuốc cũng như của chính người hiến máu. Mặc dù chúng ta đã thực hiện đúng các quy trình kỹ thuật trong việc tuyển chọn, khám sức khoẻ và chăm sóc người hiến máu, việc xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu vẫn có thể xảy ra tại ở các điểm hiến máu. Vì thế nhằm góp phần đảm bảo an toàn cho người hiến máu, loại trừ các nguyên nhân gây ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện, chúng tôi tiến hành đề tài “Khảo sát một số yếu tố ảnh hưởng đến sự xuất hiện những phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện tại bệnh viện Truyền máu Huyết học tp. Hồ Chí Minh năm 2010” Mục tiêu nghiên cứu - Xác định tỷ lệ xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện tại bệnh viện Truyền máu Huyết học Tp. Hồ Chí Minh trong quá trình tham gia hiến máu tình nguyện. - Xác định một số yếu tố ảnh hưởng đến sự xuất hiện các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện. - Đưa ra những giải pháp và kiến nghị nhằm phòng ngừa, phát hiện sớm, xử lý đúng và kịp thời khi có các phản ứng lâm sàng không mong muốn xảy ra. ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu Tất cả người hiến máu tình nguyện được bác sỹ khám kết luận là đủ điều kiện hiến máu(3) tại các điểm cố định và lưu động của Bệnh viện trong năm 2010. Phương pháp nghiên cứu Thiết kế nghiên cứu : theo phương pháp cắt ngang mô tả. Đánh giá mức độ xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu trong quá trình tham gia hiến máu theo 3 tiêu chuẩn(1): + Mức độ nhẹ: hồi hộp, lo lắng, nhợt nhạt, cảm giác nóng bừng, vã mồ hôi, choáng váng, buồn nôn, nôn, cảm giác khó thở, cảm giác ớn lạnh, mạch nhanh (tăng thêm trên 10 lần/phút). + Mức độ trung bình: Mất nhận biết (ngất xỉu), thở nhanh nông (trên 28 lần/phút), co giật kiểu tetanie, mạch chậm và khó bắt, hạ huyết áp >15mmHg, co cứng cơ. + Mức độ nặng: Các biểu hiện nhẹ hoặc trung bình kèm theo một trong các biểu hiện sau: co giật, đại tiểu tiện không tự chủ, trụy tim mạch. - Phỏng vấn trực tiếp và sử dụng bảng hỏi để tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng tới sự xuất hiện các phản ứng lâm sàng không mong muốn. - Thống kê và xử lý số liệu bằng phần mềm SPSS 11.5 và Microsof EXCEL. Thời gian nghiên cứu Từ ngày 01/07/2010 đến ngày 30/11/2011. Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 387 Địa điểm nghiên cứu Tại Bệnh viện Truyền Máu Huyết Học TP. Hồ Chí Minh. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN Qua quá trình khảo sát, phỏng vấn trực tiếp những người hiến máu có xuất hiện những phản ứng lâm sàng không mong muốn trong và sau khi hiến máu. Chúng tôi đã thu được những kết quả như sau: Trong 7139 người hiến máu tình nguyện có 196 trường hợp xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn. Tỷ lệ người cho máu xảy ra những phản ứng lâm sàng không mong muốn theo hai giới Bảng 1 Tỷ lệ xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở hai giới Nam Nữ Tổng số Giới Phản ứng n % n % n % Có phản ứng 120 2,39 76 3,93 196 3,7% Không phản ứng 5008 97,61 1935 96,07 6943 96,3% Tổng số 5128 100 2011 100 7139 100 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 Nam Nữ Có phản ứng Không phản ứng Biểu đồ 1 Tỷ lệ người hiến máu có xuất hiện phản ứng ở hai giới Nhận xét: - Trong năm 2010, ngoài việc phối hợp với công đoàn ngành y tế và Đoàn Thanh niên Sở Y tế để xây dựng phong trào hiến máu tình nguyện trong khối các bệnh viện; BV. TMHH đã đẩy mạnh vận động khối các doanh nghiệp có số lượng lao động lớn và đặc biệt là khối lực lượng vũ trang như Trường Trung cấp An Ninh Nhân Dân, Trường Đại Học Cảnh Sát. Vì vậy số lượng người hiến máu có tỷ lệ nam nhiều hơn nữ. - Tỷ lệ người hiến máu có xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn ở nữ (3,93%) nhiều hơn nam (2,39%). (Với α = 0.01, C=2,56, Theo phương pháp kiểm định χ2, ta có Q = 11,204 => Vì Q>C nên sự khác biệt này là có ý nghĩa thống kê.) So với nghiên cứu của Ngô Mạnh Quân(2) năm 2006 tại Viện Huyết học Truyền Máu TW: “Tỷ lệ theo giới gặp ở nữ (3,40%) cao hơn so với tỷ lệ xuất hiện phản ứng ở nam (1,87%), sự khác biệt có ý nghĩa thống kê” Bảng .2 Tỷ lệ người cho máu xảy ra những phản ứng lâm sàng không mong muốn theo số lần hiến máu Nam Nữ Tổng số Giới Phản ứng n % n % n % Hiến máu lần đầu 67 55,8 68 89,47 135 68,87 Hiến máu ≥ 2 lần 53 44,2 8 10,53 61 31,13 Tổng cộng 120 100 76 100 196 100 0 20 40 60 80 100 120 Nam Nữ HM lặp lại HM lần đầu Biểu đồ 2 Tỷ lệ người hiến máu có xuất hiện phản ứng theo số lần hiến máu Nhận xét: - Số lượng người hiến máu lần đầu có xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở nữ chiếm tỷ lệ cao: 89,47%. Ngược lại, tỷ lệ Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 388 hiến máu lặp lại có tỷ lệ xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn thấp: 10,53%. - Số lượng người hiến máu lần đầu và hiến máu lặp lại có xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở nam không nhiều. Bảng.3: Tỷ lệ người hiến máu có xuất hiện phản ứng theo hình thức tổ chức hiến máu: điểm lấy máu lưu động và lấy máu tại BV. TMHH: Tại BV Lưu động Tổng số Điểm lấy máu Phản ứng n % n % n % Có xảy ra phản ứng 12 0,5 184 4,04 196 3,7 Không xảy ra phản ứng 2393 99,5 4550 9,96 6943 96,3 Tổng cộng 2405 100 4734 100 7139 100 0 1000 2000 3000 4000 5000 Tại BV.TMHH Lưu động Có xảy ra PƯ Không xảy ra PƯ Biểu đồ 3 Tỷ lệ người hiến máu có xuất hiện phản ứng theo hình thức tổ chức hiến máu. Nhận xét: Tỷ lệ người hiến máu tại BV,TMHH có xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn ít hơn hiến máu ở các điểm lưu động. (Với α = 0,01, C=2,56, Theo phương pháp kiểm định χ2, ta có Q >C nên sự khác biệt này là có ý nghĩa thống kê). Việc xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn ở các đợt lấy máu lưu động với số lượng lớn sẽ gây nên tình trạng kéo dài thời gian lấy máu làm cho cả người hiến máu và nhân viên lấy máu có cảm giác mệt hơn, điều này là một trong những trở ngại cho buổi lấy máu. Tần suất xuất hiện các phản ứng lâm sàng không mong muốn Bảng 4: Tần suất xuất hiện những biểu hiện lâm sàng ghi nhận được ở 196 người hiến máu tình nguyện có phản ứng lâm sàng không mong muốn STT Biểu hiện lâm sàng Số trường hợp (n) Tần xuất xuất hiện (%) Choáng váng, hồi hộp, lo lắng 139 70,92 Cảm giác nóng bừng 39 19,90 Nhợt nhạt, vã mồ hôi 97 49,49 Mạch nhanh (tăng thêm 10 lần/phút) 18 9,18 Thở nhanh 23 11,73 Buồn nôn 42 21,43 Cảm giác ớn lạnh 27 13,78 Bủn rủn chân tay 60 30,61 Cảm thấy khó thở 17 8,67 Xỉu 12 6,12 Huyết áp tối đa giảm >10mmHg 26 13,27 Tê đầu chi 16 8,16 Mạch chậm (giảm 10 lần/phút) 30 15,31 Nôn 7 3,57 Đau bụng 11 5,61 Co giật 0 0 Tiểu tiện không tự chủ 0 0 Nhận xét: - Có trên 70% có phản ứng hồi hộp, lo lắng, sợ và phản ứng này thường đi kèm với biểu hiện là da nhợt nhạt, vã mồ hôi: 49,49%. - Cảm giác bủn rủn tay chân là 30,61% và thường đi kèm theo là phản ứng buồn nôn: 21,43%. Bảng 5: Tỷ lệ các mức độ phản ứng Mức độ Nhẹ Trung bình Nặng n % n % n % Xuất hiện phản ứng (n=196) 174 88,3 22 10,2 0 0 Nhận xét: - Các phản ứng lâm sàng không mong muốn xảy ra thường ở mức độ nhẹ và trong quá trình nghiên cứu của chúng tôi không có trường hợp nặng. - Các phản ứng trung bình xảy ra ít, những phản ứng này đều xuất hiện ở hình thức hiến Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 389 máu lưu động có số lượng người hiến máu nhiều (như Trường ĐH An Ninh Nhân dân: 500 người, Trường Trung cấp cảnh sát: 450 người Cảnh sát,). Tìm hiểu một số yếu tố có liên quan tới việc xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn Thời điểm xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn Bảng 6 : Thời điểm xuất hiện phản ứng Đang hiến máu Sau khi lấy máu Tổng số Thời điểm xuất hiện PƯ Lượng máu hiến n % n % n % 250ml/đơn vị 108 61,71 13 61,9 121 61,73 350ml/đơn vị 67 38,29 8 38,1 75 38,27 Tổng số trường hợp 175 100 21 100 196 100 Nhận xét: - Đa số các trường hợp xảy ra các phản ứng lâm sàng không mong muốn tại thời điểm đang hiến máu: các trường hợp này đều là những phản ứng ở mức độ nhẹ như choáng váng, bủn rủn tay chân, nhợt nhạt, vã mồ hôi và có một số trường hợp kéo dài đến sau khi hiến máu. - Những trường hợp xảy ra sau khi hiến máu thường có phản ứng đau bụng, buồn nôn, cảm thấy khó thở và xỉu. - Một số yếu tố thuộc về người hiến máu có liên quan tới việc xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình nguyện. Bảng 7: Những yếu tố có liên quan đến việc xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn. NHỮNG YẾU TỐ LIÊN QUAN n % Không ăn sáng 84 42,86 Thiếu ngủ trước khi hiến máu(<6 giờ) 70 35,71 Hồi hộp, lo lắng, sợ (sợ kim, sợ đau) 81 41,33 Nhìn thấy máu 36 18,37 Nhìn thấy người khác xỉu 11 5,61 Đã từng bị xỉu, ngất vì lý do khác 6 3,06 Không uống nước trước khi hiến máu 13 6,63 Đã xỉu ở lần hiến máu trước 8 4,08 Nhận xét: - Đa số các trường hợp có xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn ở những người hiến máu không ăn sáng: có 42,86%. Đây là lý do thường xuyên nhất, mặc dù đã tư vấn kỹ người hiến máu là nên ăn nhẹ nhưng vẫn còn một số trường hợp không ăn sáng, đa số trường hợp này xảy ra ở đối tượng là sinh viên. -Yếu tố hồi hộp, lo lắng, sợ đi đôi với biểu hiện nhợt nhạt, vã mồ hôi thường xảy ra ở các bạn nữ và hiến máu lần đầu. Trong quá trình hiến máu, nhân viên lấy máu trò chuyện làm cho người hiến máu giảm bớt căng thẳng cũng làm mất đi phản ứng lâm sàng không mong muốn này. - Yếu tố không uống nước trước khi hiến máu đi kèm với phản ứng bủn rủn tay chân. Phản ứng này thường gặp trong những đợt lấy máu lưu động có số lượng đông, thời gian từ lúc người hiến máu đăng ký đến khi lấy máu dài hơn. - Ngoài những yếu tố trên, vị trí đăng ký hiến máu và nơi đặt ghế lấy máu cũng rất quan trọng như: phải thoáng đãng, mát mẻ tạo cảm giác thoải mái cho người hiến máu cũng làm giảm đi tỷ lệ người có xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn. KẾT LUẬN Qua nghiên cứu trên 7139 người hiến máu tình nguyện tại các điểm hiến máu cố định và lưu động của BV. Truyền Máu Huyết Học từ tháng 07 đến tháng 11 năm 2010, có xảy ra 196 trường hợp có xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn. Tần suất xuất hiện phản ứng lâm sàng không mong muốn ở người hiến máu tình Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 4 * 2011 Chuyên Đề Truyền Máu Huyết Học 390 nguyện là 3,7%, trong đó có 88,3% là mức độ nhẹ. Tỷ lệ xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn chiếm tỷ lệ cao ở nữ (3,93%, so với nam: 2,39%), đa số là những trường hợp hiến máu lần đầu (chiếm 68,87%) và xảy ra trong quá trình hiến máu. Chiếm tỷ lệ cao những người hiến máu xảy ra phản ứng lâm sàng không mong muốn có liên quan đến những yếu tố như: không ăn sáng (42,86%); thiếu ngủ trước khi hiến máu (35,71%); hồi hộp, lo lắng, sợ (41,33%) khi hiến máu lần đầu. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tổ chức y tế Thế giới : Máu và các sản phẩm máu an toàn. (Quyển 1: Cho máu an toàn). 2. Viện Huyết Học Truyền Máu Trung Ương: 3. Trần Văn Bé: Tiêu chuẩn kiểm tra chất lượng, nhà xuất bản Y học năm 1999, 7-13.