Khoáng sản đi kèm trong các kiểu quặng chì kẽm và đồng miền bắc Việt Nam

289 32(4), 289-298 T¹p chÝ C¸C KHOA HäC VÒ TR¸I §ÊT 12-2010 KHO¸NG S¶N §I KÌM TRONG C¸C KIÓU QUÆNG CH× KÏM Vµ §åNG MIÒN B¾C VIÖT NAM TRÇN TRäNG HßA, TRÇN TUÊN ANH, PH¹M THÞ DUNG, TRÇN QUèC HïNG, BïI ÊN NI£N, TRÇN V¡N HIÕU, PH¹M NGäC CÈN I. Më §ÇU Nghiªn cøu kho¸ng s¶n ®i kÌm trong c¸c tô kho¸ng kim lo¹i cã ý nghÜa thùc tiÔn quan träng, bëi lÏ nã cho phÐp ph¸t hiÖn vµ x¸c lËp nguån cung cÊp nhiÒu nguyªn tè cã gi¸ trÞ cÇn ®−îc thu håi nh− lµ s¶n phÈm phô trong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ chÕ biÕn quÆng. Cã nhiÒu nguyªn tè lµ kho¸ng s¶n ®i kÌm trong c¸c tô kho¸ng kim lo¹i nh−ng l¹i lµ nguån cung cÊp duy nhÊt nguyªn liÖu kho¸ng ®ã cho c¸c ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c nhau. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c c«ng tr×nh ®iÒu tra kho¸ng s¶n vµ nghiªn cøu chuyªn ®Ò trong nhiÒu n¨m qua còng nh− c¸c nghiªn cøu cã tÝnh hÖ thèng trong ®Ò tµi KC 08-24/06-10 cho thÊy : trong c¸c tô kho¸ng ch× - kÏm vµ ®ång ë miÒn b¾c ViÖt Nam (MBVN) ®· ph¸t hiÖn ®−îc c¸c tæ hîp nguyªn tè cã Ých ®i kÌm vµ cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn cña chóng còng nh− kh¶ n¨ng thu håi. Trong c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y, ®èi víi quÆng ch× - kÏm vïng §«ng B¾c ViÖt Nam, c¸c nguyªn tè ®i kÌm ®−îc quan t©m chñ yÕu bao gåm : Ag, Cd. C¸c nguyªn tè kh¸c ch−a ®−îc chó ý ®¸nh gi¸ ®óng møc. §èi víi quÆng ®ång kiÓu Sin QuyÒn trªn ®íi Phan Si Pang, ng−êi ta ®· x¸c lËp ®−îc c¸c kim lo¹i ®i kÌm cã gi¸ trÞ lµ Au, Fe, REE. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi KC 08-24/06-10, trong quÆng ch× - kÏm, ngoµi Ag, Cd, cßn hµng lo¹t nguyªn tè kh¸c cã thÓ ®−a vµo danh môc c¸c nguyªn tè ®i kÌm cÇn tÝnh ®Õn trong ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn cña tô kho¸ng : In, Cu, Sn, Bi, As, Sb, REE, tïy thuéc vµo kiÓu quÆng hãa. Trong quÆng ®ång kiÓu Sin QuyÒn, ngoµi Au, Fe vµ REE, c¸c nguyªn tè cã gi¸ trÞ cÇn quan t©m thu håi trong qu¸ tr×nh chÕ biÕn quÆng lµ Ag, Te, Se vµ cã thÓ mét sè nguyªn tè kh¸c. Trong bµi b¸o nµy, c¸c t¸c gi¸ tr×nh bÇy mét c¸ch tæng hîp vÒ kho¸ng s¶n ®i kÌm trong quÆng ch× - kÏm vµ ®ång ë MBVN víi môc ®Ých : 1) Cung cÊp c¸c hiÓu biÕt tæng hîp vÒ thµnh phÇn ®i kÌm trong c¸c kiÓu quÆng hãa kh¸c nhau ; 2) §¸nh gi¸ ý nghÜa thùc tiÔn vÒ kh¶ n¨ng thu håi c¸c nguyªn tè cã Ých, gãp phÇn lµm t¨ng gi¸ trÞ tµi nguyªn cña c¸c tô kho¸ng ch× - kÏm vµ ®ång ë MBVN. II. S¥ L¦îC VÒ KHO¸NG S¶N §I KÌM Kho¸ng s¶n, vÒ b¶n chÊt ®Þa hãa, th−êng lµ phøc hîp (complex) cña mét hoÆc vµi kho¸ng vËt chÝnh (hoÆc nguyªn tè) vµ c¸c kho¸ng vËt (hoÆc nguyªn tè) ®−îc gäi lµ ®i kÌm. HÇu hÕt c¸c tô kho¸ng ch× - kÏm vµ ®ång lµ c¸c tô kho¸ng tæng hîp (complex deposits). Trong c¸c v¨n liÖu cña Liªn X« tr−íc ®©y vµ hiÖn nay ë n−íc ta vÉn sö dông, cã hai kh¸i niÖm t¸ch biÖt : kho¸ng s¶n ®i kÌm cã Ých vµ thµnh phÇn ®i kÌm cã Ých. Kho¸ng s¶n ®i kÌm cã Ých lµ tæ hîp kho¸ng vËt (®¸, quÆng) mµ viÖc khai th¸c vµ sö dông lµ hîp lý vµ kinh tÕ khi khai th¸c kho¸ng s¶n chÝnh ë thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. S¶n phÈm thu ®−îc tõ kho¸ng s¶n ®i kÌm trong tr−êng hîp ®ã ®−îc gäi lµ s¶n phÈm phô (by-product). Thµnh phÇn ®i kÌm cã Ých lµ kho¸ng vËt cã Ých, kim lo¹i vµ c¸c nguyªn tè hãa häc kh¸c vµ c¸c hîp chÊt cña chóng kh«ng cã gi¸ trÞ quyÕt ®Þnh ®èi víi ®¸nh gi¸ c«ng nghiÖp má nh−ng trong chÕ biÕn kho¸ng s¶n cã thÓ thu håi vµ sö dông cã lîi trong nÒn kinh tÕ quèc d©n [2]. Trong v¨n liÖu cña Nga hiÖn nay còng nh− c¸c v¨n liÖu thÕ giíi kh¸c, ng−êi ta kh«ng ph©n biÖt hai kh¸i niÖm nµy. Trªn thùc tÕ, ranh giíi gi÷a chóng nhiÒu khi khã ph©n biÖt vµ th−êng thay ®æi phô thuéc vµo tr×nh ®é c«ng nghÖ vµ kinh tÕ cña viÖc thu håi thµnh phÇn ®i kÌm ë nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. V× thÕ, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta th−êng dïng kh¸i niÖm chung lµ thµnh phÇn ®i kÌm (TP§K) hoÆc hîp phÇn ®i kÌm. Kh¸i niÖm nµy cã néi hµm réng h¬n. 290 Kho¸ng s¶n ®i kÌm vµ c¸c nguyªn tè ®i kÌm cã Ých trong c¸c tô kho¸ng kim lo¹i, dùa theo d¹ng tån t¹i cña chóng trong c¸c tô kho¸ng, ®−îc ph©n thµnh ba nhãm [6] : - Nhãm I : c¸c phøc hÖ kho¸ng mµ viÖc khai th¸c sö dông trong khai th¸c kho¸ng s¶n chÝnh lµ cã lîi Ých kinh tÕ. C¸c hîp phÇn ®i kÌm kiÓu nµy th−êng lµ phÇn th©n kho¸ng cã ý nghÜa kh¸c (®i kÌm) víi kho¸ng s¶n chÝnh. ThÝ dô : quÆng Cu-Pb trong c¸c má Cu, c¸c phÇn th©n kho¸ng pyrite trong c¸c má Cu-conchedan. Chóng h×nh thµnh c¸c th©n quÆng, c¸c vØa quÆng riªng biÖt trong ®¸ v©y quanh c¸c th©n quÆng cña kho¸ng s¶n chÝnh. ë mét sè n−íc, thËm chÝ ng−êi ta cßn xÕp c¶ ®Êt ®¸ bãc (trong khai th¸c lé thiªn) cã ý nghÜa lµm nguyªn liÖu, ch¼ng h¹n ®Ó s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng,... vµo nhãm I. - Nhãm II : bao gåm c¸c hîp phÇn ®i kÌm tån t¹i d−íi d¹ng c¸c kho¸ng vËt ®éc lËp, trong qu¸ tr×nh tuyÓn (lµm giÇu) cã thÓ thu ®−îc d−íi d¹ng tinh quÆng hoÆc s¶n phÈm c«ng nghiÖp vµ trong mét sè tr−êng hîp - chuyÓn thµnh s¶n phÈm tuyÓn cña hîp phÇn chÝnh víi sè l−îng sau ®ã cã thÓ thu håi mét c¸ch hîp lý. Thµnh phÇn cña c¸c hîp phÇn ®i kÌm thuéc nhãm nµy rÊt phøc t¹p vµ phô thuéc vµo tõng kiÓu quÆng cña kho¸ng s¶n chÝnh. ThÝ dô : trong quÆng Pb-Zn ë tô kho¸ng Nµ Bèp (Chî §ån), ngoµi galena, sphalerite vµ c¸c kho¸ng vËt chøa Pb-Zn, cßn kh¸ phæ biÕn c¸c kho¸ng vËt sulfide Fe (pyrhotite), Cu (chalcopyrite), Bi (bismutite),... cã thÓ thu håi trong qu¸ tr×nh tuyÓn næi quÆng ch× - kÏm. - Nhãm III : bao gåm c¸c t¹p chÊt trong c¸c kho¸ng vËt cña hîp phÇn chÝnh hoÆc hîp phÇn ®i kÌm (d−íi d¹ng ®ång h×nh hoÆc kh¶m c¬ häc). HÇu hÕt ®ã lµ c¸c nguyªn tè ph©n t¸n còng nh− t¹p chÊt kim lo¹i quý, hiÕm trong kho¸ng vËt quÆng. Trong qu¸ tr×nh xö lý tinh quÆng cña hîp phÇn chÝnh, chóng ®−îc tÝch tô trong c¸c s¶n phÈm hoÆc ®u«i th¶i cña d©y chuyÒn luyÖn kim hoÆc hãa luyÖn vµ cã thÓ thu håi ®−îc víi chi phÝ trùc tiÕp t−¬ng ®èi thÊp. ThÝ dô : trong galena th−êng chøa Ag (cã khi Cd, Ge) víi hµm l−îng cao vµ cã thÓ thu håi trong qu¸ tr×nh luyÖn kim, hoÆc Cd vµ In cã thÓ thu håi khi luyÖn tinh quÆng Zn ; bëi lÏ chóng th−êng cã mÆt trong sphalerite. §èi víi mçi nhãm kho¸ng s¶n ®i kÌm cã nh÷ng yªu cÇu nhÊt ®Þnh vÒ møc ®é nghiªn cøu, tÝnh to¸n tr÷ l−îng, x¸c ®Þnh cÊp tr÷ l−îng vµ ®¸nh gi¸ kinh tÕ - ®Þa chÊt. Nh−ng vÒ ®¹i thÓ cho c¶ ba nhãm - x¸c ®Þnh hiÖu qu¶ kinh tÕ cña viÖc sö dông c«ng nghiÖp cña tõng hîp phÇn ®i kÌm trong ®iÒu kiÖn sö dông tæng hîp tµi nguyªn. Nãi mét c¸ch kh¸c, ®¬n gi¶n h¬n : mét nguyªn tè nµo ®ã trong quÆng (chÝnh) ®−îc coi lµ kho¸ng s¶n ®i kÌm khi nã cã kh¶ n¨ng tÝch tô trong c¸c s¶n phÈm tuyÓn vµ luyÖn kho¸ng s¶n chÝnh vµ cã thÓ thu håi cã lîi Ých vÒ kinh tÕ. III. KHO¸NG S¶N §I KÌM TRONG QUÆNG CH× - KÏM KHU VùC §BVN Thµnh phÇn ®i kÌm trong c¸c má ch× - kÏm khu vùc §BVN kh¸ phøc t¹p vµ ®a d¹ng. KÕt qu¶ ph©n tÝch hµm l−îng c¸c nguyªn tè ®i kÌm trong quÆng tõ th©n quÆng vµ quÆng nguyªn khai ®−a vµo tuyÓn, tinh quÆng (ch× vµ kÏm) vµ quÆng ®u«i th¶i b»ng ph−¬ng ph¸p ICP-MS vµ trong c¸c kho¸ng vËt quÆng chÝnh (galenit, sphalerit) b»ng ph−¬ng ph¸p micro- zond tõ c¸c má ch× - kÏm trong c¸c khu vùc Chî §ån, Chî §iÒn, Lang HÝch vµ Na S¬n cho thÊy c¸c nguyªn tè cã thÓ ®−îc coi lµ kho¸ng s¶n ®i kÌm gåm : Cd, In, Ag, As, Sb, Cu, Sn, Ga. Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c khu má kh¸c nhau cã sù tæ hîp kh¸c nhau cña c¸c nguyªn tè ®i kÌm vµ triÓn väng cña chóng còng kh¸c nhau. §¸nh gi¸ chi tiÕt vÒ c¸c nguyªn tè ®i kÌm cho tõng khu vùc (Chî §ån, Chî §iÒn, Lang HÝch, Na S¬n) dùa trªn sè liÖu tæng hîp ®Æc ®iÓm ph©n bè cña c¸c nguyªn tè trong : quÆng t¹i th©n quÆng, trong quÆng nguyªn khai ®· ®−îc nghiÒn ®Ó ®−a vµo quy tr×nh tuyÓn, tinh quÆng kÏm, tinh quÆng ch× vµ phÇn ®u«i th¶i cña x−ëng tuyÓn, cã thÓ nªu mét sè nhËn ®Þnh chung theo tõng nguyªn tè nh− sau : 1. Cadmi (Cd) VÒ c¬ b¶n, Cd lµ kim lo¹i ®i kÌm cã mÆt trong tÊt c¶ c¸c má ch× - kÏm ®ang khai th¸c víi hµm l−îng rÊt ®¸ng quan t©m. Hµm l−îng Cd trong quÆng tõ c¸c th©n quÆng dao ®éng kh¸ lín, phô thuéc vµo hµm l−îng cña Zn trong quÆng. Theo c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch thu ®−îc th× giÇu Cd nhÊt lµ quÆng ch× kÏm khu vùc Lang HÝch (Th¸i Nguyªn) do ë ®©y quÆng kÏm chiÕm −u thÕ, sau ®ã lµ quÆng khu vùc Chî §iÒn vµ Na S¬n. QuÆng ch× - kÏm khu vùc Chî §ån cã hµm l−îng Cd thÊp h¬n c¶ (b¶ng 1). §iÒu nµy cßn ph¶n ¸nh ë hµm l−îng cña Cd trong bïn quÆng ®· nghiÒn ®Ó ®−a vµo tuyÓn. Cã ngo¹i lÖ lµ bïn quÆng ®· nghiÒn cña má Na S¬n nghÌo Cd h¬n c¶ má Nµ Bèp. Hµm l−îng Cd trong tinh quÆng sphalerit còng thÓ hiÖn xu h−íng nµy : giÇu nhÊt ë khu má Lang HÝch, sau ®ã lµ khu má Chî §iÒn ; hµm l−îng Cd trong tinh quÆng sphalerit cña khu má Chî §ån vµ Na S¬n t−¬ng ®−¬ng nhau. L−îng Cd trong quÆng chñ yÕu liªn quan ®Õn sphalerit, bëi lÏ trong c¸c 291 B¶ng 1. Hµm l−îng (trung b×nh, g/T) nguyªn tè ®i kÌm trong c¸c lo¹i mÉu ch× - kÏm §BVN. Ph©n tÝch b»ng ph−¬ng ph¸p ICP - MS t¹i Canada Nguyªn tè MÉu quÆng nguyªn sinh MÉu c«ng nghiÖp Tinh quÆng ch× Tinh quÆng kÏm MÉu th¶i (1) (2) (3) (4) (5) (6) Khu vùc Chî §iÒn In 29,70 75,83 44,78 588,40 11,76 Sn 258,00 307,50 321,50 1.457,20 62,24 Cd 127,73 169,50 90,43 1.270,00 28,49 Zn 35.887,25 45.300,00 20.660,00 395.200,00 7.193,20 Pb 291.500,00 70.375,00 207.250,00 7.340,00 5.722,27 Cu 466,00 1.080,00 4.302,50 5.658,00 336,75 Fe, % 19,00 19,23 7,46 13,14 20,66 Ag 145,25 157,75 140,00 178,80 30,57 Mo 0,63 2,18 2,10 1,00 1,54 Ga 13,95 18,15 5,23 83,08 9,06 Ge 0,15 0,25 0,10 0,14 0,24 Sb 173,10 94,08 388,48 38,78 54,74 Bi 110,29 99,08 831,75 55,30 34,30 Se 2,30 3,30 2,93 19,44 1,25 Te < 0,10 < 0,10 0,10 < 0,10 0,34 As 16.053,00 13.650,00 8.342,50 2.020,00 13.206,81 Mn 7.360,00 20.550,00 609,50 1.730,00 15.947,50 Re 0,00 0,00 0,01 0,00 0,01 Tl 0,87 0,40 2,28 0,20 0,46 Khu vùc Chî §ån In 9,87 15,38 7,30 82,88 2,83 Sn 14,00 21,75 57,00 64,40 13,13 Cd 842,56 527,00 340,40 2.204,00 36,67 Zn 163.377,14 85.800,00 54.500,00 427.400,00 6.883,75 Pb 10.689,43 12.675,00 143.000,00 6.664,00 3.451,25 Cu 531,29 461,00 6.192,00 1.594,00 131,03 Fe, % 23,40 11,33 11,40 8,73 11,63 Ag 38,41 52,13 148,20 108,16 11,68 Mo 2,19 2,05 8,66 1,54 1,94 Ga 2,61 4,48 1,54 5,24 5,14 Ge 0,10 0,18 0,14 0,10 0,17 Sb 136,69 43,88 185,48 25,02 26,99 Bi 9,99 10,48 196,40 20,77 5,90 Se 4,30 5,30 6,56 21,02 1,09 Te 0,10 < 0,10 0,10 0,10 < 0,10 As 37.756,86 7.012,50 3.542,00 895,00 7.881,25 Mn 8.922,86 9.892,50 1.301,40 1.650,00 12.662,50 Re 0,01 0,00 0,02 0,00 0,00 Tl 0,13 1,20 1,04 0,28 1,31 Khu vùc Lµng HÝch In 0,1 1,35 0,1 0,32 0,1 Sn 1,00 2,67 4,00 4,25 2,34 Cd 794,25 2.404,44 543,80 3.250,00 134,65 Zn 111.425,00 389.778,00 74.160,00 490.200,00 18.845,00 292 B¶ng 1 (tiÕp theo) (1) (2) (3) (4) (5) (6) Pb 26.785,00 223.086,00 330.000,00 53.740,00 9.811,50 Cu 183,25 381,44 2.977,60 672,80 75,78 Fe, % 1,15 1,45 4,96 1,59 1,07 Ag 51,60 101,81 100,60 109,40 9,16 Mo 1,13 0,79 3,20 2,32 1,39 Ga 3,90 3,36 1,74 7,58 3,14 Ge 0,85 4,49 1,12 7,34 0,49 Sb 33,13 481,51 2551,40 209,80 30,88 Bi 0,15 1,62 3,23 1,50 0,48 Se 5,23 8,06 6,48 16,74 2,01 Te 0,10 0,10 0,10 0,10 0,12 As 184,75 330,44 3092,00 377,20 164,09 Mn 740,50 1.104,78 62,80 150,20 989,50 Re 0,00 0,00 0,03 0,01 0,00 Tl 0,75 0,85 17,35 1,84 0,87 Má Na S¬n In 7,66 0,33 1,40 5,40 0,17 Sn 17,80 12,67 3,75 6,67 12,67 Cd 264,34 76,03 474,75 1633,33 19,80 Zn 64.788,30 11.943,33 66.875,00 281.000,00 3.550,00 Pb 61.809,60 49.300,00 226.500,00 65.336,93 4.490,00 Cu 3.038,90 1.876,33 14.250,00 11.346,67 363,00 Fe, % 5,74 2,48 2,61 4,68 2,31 Ag 43,62 65,30 106,70 169,33 8,43 Mo 449,42 152,13 507,75 901,00 76,90 Ga 32,14 33,40 3,58 16,53 37,57 Ge 2,49 0,73 0,17 0,40 0,87 Sb 87,72 51,37 572,25 165,43 32,87 Bi 1,73 0,79 8,21 3,31 0,20 Se 3,82 2,53 3,45 12,27 2,10 Te 0,10 0,35 0,10 0,20 0,50 As 106,58 45,03 150,58 77,90 21,17 Mn 2.376,60 1.326,67 163,00 738,00 1.416,67 Re 1,50 0,18 0,75 0,75 0,07 Tl 0,55 0,69 0,37 0,47 0,72 nghiªn cøu kho¸ng vËt häc ®Òu ch−a ph¸t hiÖn c¸c kho¸ng vËt ®éc lËp cña Cd, nÕu ph¸t hiÖn ®−îc th× chóng qu¸ hiÕm nªn hÇu nh− kh«ng cã gi¸ trÞ c«ng nghiÖp. C¸c gi¸ trÞ hµm l−îng Cd trong tinh quÆng Zn (55-57 % Zn) ë c¸c má ch× - kÏm §BVN ®Òu t−¬ng ®−¬ng víi hµm l−îng Cd trong tinh quÆng kÏm cã chÊt l−îng t−¬ng ®−¬ng ë c¸c má cã hµm l−îng Cd thuéc lo¹i giÇu - trung b×nh. Hµm l−îng Cd trong sphalerit trong c¸c má Pb-Zn khu vùc Chî §ån dao ®éng trong kho¶ng 0,11-0,26 % (trung b×nh lµ 0,17 %) ; khu má Chî §iÒn 0,17 - 0,39 % ; khu má Lang HÝch 0,27-0,45 % vµ má Na S¬n 0,13- 0,49 %. Hµm l−îng Cd trong sphalerit má Phó §« (Phó L−¬ng, Th¸i Nguyªn) ®Õn 0,343 % (b¶ng 2). Cã mét ®iÒu ®¸ng chó ý lµ hµm l−îng Cd trong tinh quÆng galenit ë tÊt c¶ c¸c khu vùc ®Òu kh¸ cao vµ gÇn nh− thÓ hiÖn xu h−íng giÇu nghÌo nh− hµm l−îng Cd trong quÆng nguyªn khai vµ tinh quÆng sphalerit. KÕt qu¶ ph©n tÝch hµm l−îng Cd trong 293 B¶ng 2. Hµm l−îng (trung b×nh, g/T) nguyªn tè ®i kÌm vµ Cu, Fe trong c¸c lo¹i mÉu má Sin QuyÒn. Ph©n tÝch b»ng ph−¬ng ph¸p ICP-MS t¹i Canada Nguyªn tè, g/T QuÆng nguyªn khai Tinh quÆng Fe Tinh quÆng Cu §u«i th¶i Hå th¶i In 0,87 0,10 3,80 0,70 0,22 Sn 60,57 10,00 61,00 29,00 31,72 Cd 12,21 0,22 5,13 17,8 0,20 Zn 115,44 40,03 593,00 995,00 52,83 Pb 76,81 34,17 74,00 169,50 15,94 Cu 9.016,25 1.095,00 209.000,00 1.329,00 224,50 Fe, % 22,57 67,70 28,90 13,10 11,79 Ag 2,10 < 0,1 9,07 2,23 0,16 Au 0,53 0,18 3,05 < 0,10 Mo 29,62 5,67 9,83 19,475 0,25 Ga 29,22 26,90 3,37 31,15 22,49 Ge 32,14 22,20 12,53 21,35 2,05 Bi 2,97 1,13 6,79 1,38 0,72 Se 2,60 1,10 10,30 2,00 1,95 Te 0,91 0,10 10,30 0,50 0,42 As 28,80 2,70 < 0,1 68,00 5,04 V 119,48 273,00 12,93 118,5 72,06 Cr 59,87 87,27 25,20 55,75 45,38 Ni 37,21 21,67 104,33 25,20 19,18 Rb 76,36 18,83 13,77 101,5 91,63 Sr 134,79 32,27 18,70 233,00 176,17 Y 70,21 12,90 10,33 68,45 52,21 Th 23,77 6,10 4,43 25,05 16,41 U 41,99 42,90 16,90 69,50 58,76 galenit tõ khu má Chî §ån : 300-800 g/T (hµm l−îng Cd trong galenit cña c¸c khu vùc kh¸c kh«ng ph©n tÝch) vµ cã lÏ ®©y lµ nguyªn nh©n chÝnh hµm l−îng cao cña Cd trong tinh quÆng Pb ë c¸c khu má MBVN. L−îng Cd nµy cã lÏ liªn quan ®Õn c¸c vi kh¶m sphalerit trong galenit mµ ®«i khi quan s¸t ®−îc khi ph©n tÝch kho¸ng t−íng. Nh− vËy, c¸c má ch× - kÏm ë §BVN ®Òu lµ nguån cung cÊp Cd c«ng nghiÖp vµ râ rµng, kim lo¹i nµy cÇn ®−îc tÝnh ®Õn trong khi tÝnh to¸n tiÒm n¨ng tµi nguyªn (tr÷ l−îng vµ tµi nguyªn dù b¸o) ®èi víi c¸c má vµ viÖc thu håi Cd ph¶i ®−îc coi lµ nhiÖm vô c«ng nghÖ tuyÓn luyÖn quÆng ch× - kÏm ë n−íc ta. Cã mét ®iÒu ®¸ng chó ý lµ hµm l−îng Cd trong ®u«i th¶i tuyÓn ë c¸c khu vùc còng cßn kh¸ cao : 8-52 g/T (b¶ng 1), thËm chÝ t−¬ng ®−¬ng víi hµm l−îng Cd trong quÆng ë mét sè má ch× - kÏm hoÆc ®a kim. V× thÕ, l−îng Cd n»m trong c¸c hå th¶i cÇn ®−îc coi lµ nguån tµi nguyªn thø cÊp cã thÓ sö dông khi tiÕn hµnh khai th¸c l¹i c¸c b·i th¶i khi ®iÒu kiÖn c«ng nghÖ vµ kinh tÕ cho phÐp. 2. Indi (In) Hµm l−îng In trong c¸c má ch× - kÏm rÊt kh¸c nhau (b¶ng 1). Hµm l−îng In cao vµ ®¸ng quan t©m nhÊt lµ trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Chî §ån vµ Chî §iÒn, trong ®ã In trong khu má Chî §ån lµ cã triÓn väng nhÊt. Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch ë b¶ng 1, hµm l−îng cña In trong quÆng tõ th©n quÆng vµ quÆng ®Çu vµo (Zn = 4-5 %) cña x−ëng tuyÓn khu vùc Chî §ån ®Òu t−¬ng ®−¬ng víi hµm l−îng In trong c¸c má ch× - kÏm ®a kim khu vùc Meng'entaolegai Trung Quèc. Hµm l−îng In trong tinh quÆng kÏm khu vùc Chî §ån (522-689 g/T) còng thuéc lo¹i kh¸ giÇu. In còng cã mÆt trong tinh quÆng ch× víi hµm l−îng 23-56 g/T. §iÒu ®¸ng chó ý lµ In kh«ng chØ liªn quan ®Õn kho¸ng vËt kÏm (sphalerit) víi hµm l−îng In trung 294 b×nh trong sphalerit 1.108 g/T mµ cßn liªn quan ®Õn kho¸ng vËt ch× (galenit) víi hµm l−îng trung b×nh In - 88,19 g/T [1]. Hµm l−îng cao cña In trong tinh quÆng ch× cã lÏ liªn quan ®Õn c¸c vi tinh mäc xen hoÆc kh¶m cña sphalerit trong galenit. Hµm l−îng Sn kh¸ cao trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Chî §ån víi sù cã mÆt cña cassiterit vµ stanin lµ dÊu hiÖu vÒ triÓn väng In cña khu vùc nµy vµ cã thÓ gi¶i thÝch cho sù giÇu In cña galenit. Ngoµi ra, mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm tiªu h×nh cña sphalerit giÇu In cña khu má Chî §ån lµ mèi t−¬ng quan hµm l−îng In-Sn vµ In-Fe trong sphalerit [1]. §¸ng chó ý lµ sphalerit tõ má kÏm - ch× Phó §« (Phó L−¬ng, Th¸i Nguyªn) thuéc lo¹i t−¬ng ®èi giÇu In, hµm l−îng In trung b×nh 460 g/T. §èi t−îng thø hai cã triÓn väng vÒ In lµ c¸c má ch× - kÏm khu vùc Chî §iÒn nh−ng víi møc ®é thÊp h¬n râ rÖt so víi khu vùc Chî §ån. Hµm l−îng In trong quÆng nguyªn khai th−êng thÊp h¬n 30 g/T, hµm l−îng In trung b×nh trong tinh quÆng kÏm chØ ®¹t 82,88 g/T, cßn trong tinh quÆng ch× th−êng < 10 g/T. Hµm l−îng In trong sphalerit (kho¸ng vËt chøa In chñ yÕu) khu vùc Chî §iÒn còng thÊp h¬n so víi sphalerit khu vùc Chî §ån : In 0-540 g/T. Nguyªn nh©n thÊp In cña sphalerit khu vùc Chî §iÒn so víi Chî §ån ch−a râ. VÒ thµnh phÇn hãa häc, sphalerit khu vùc Chî §iÒn t−¬ng tù nh− sphalerit khu vùc Chî §ån, thuéc lo¹i kh¸ cao Fe, Cd vµ Sn. §iÒu nµy cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt h¬n. Hµm l−îng In trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Lang HÝch kh¸ thÊp (b¶ng 1), mÆc dï trong c¶ hai khu vùc nµy ®Òu rÊt phæ biÕn c¸c kho¸ng vËt chøa In (sphalerit). Hµm l−îng In trong sphalerit n»m trong kho¶ng vµi tr¨m g/T, cao nhÊt kho¶ng 700 g/T (trong khi sphalerit khu vùc Chî §ån vµ Chî §iÒn cã thÓ chøa ®Õn h¬n 1.000 g/T). §iÒu kh¸c biÖt ë ®©y lµ thµnh phÇn hãa häc cña sphalerit. Sphalerit khu vùc Lang HÝch vµ Na S¬n th−êng thuéc lo¹i nghÌo Fe vµ Sn. Mèi t−¬ng quan In-Fe, In-Sn trong quÆng vµ trong sphalerit bÞ ph¸ vì. Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bÇy trªn cã thÓ cho r»ng, triÓn väng cña In liªn quan tíi quÆng ch× - kÏm ë §BVN tr−íc hÕt thuéc vÒ c¸c má khu vùc Chî §ån vµ Chî §iÒn, trong ®ã vai trß cña sphalerit lµ quan träng ; thªm vµo ®ã, In còng cã mÆt trong galenit trong tæ hîp víi sphalerit. §ång thêi cã thÓ coi hµm l−îng cao cña Fe vµ Sn trong sphalerit lµ c¸c dÊu hiÖu vÒ triÓn väng cña In liªn quan tíi c¸c má ch× - kÏm ë §BVN vµ ®iÒu nµy hoµn toµn phï hîp víi c¸c ®Æc ®iÓm cña c¸c má ch× - kÏm chøa In trong khu vùc cña thÕ giíi [3]. XÐt vÒ gãc ®é tµi nguyªn, hµm l−îng In trong c¸c má ch× - kÏm khu vùc Na S¬n vµ Lang HÝch kh«ng cao, song víi c¸c gi¸ trÞ hµm l−îng In trong sphalerit tíi vµi tr¨m g/T còng cÇn coi ®ã lµ c¸c gi¸ trÞ hµm l−îng ®¸ng quan t©m trong qu¸ tr×nh luyÖn kÏm, bëi lÏ In sÏ ®−îc tÝch tô trong c¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nµy. 3. B¹c (Ag) B¹c lµ nguyªn tè ®−îc quan t©m ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh khai th¸c c¸c má ch× - kÏm. Hµm l−îng Ag trong c¸c má ch× kÏm §BVN kh¸ gÇn gòi nhau vµ ë møc tõ vµi chôc ®Õn 1-2 tr¨m g/T, trong ®ã cao nhÊt cã lÏ thuéc vÒ má Na S¬n (b¶ng 1). Víi c¸c gi¸ trÞ nµy, hµm l−îng Ag trong quÆng vµ tinh quÆng khu vùc nghiªn cøu thuéc lo¹i kh¸ giÇu ®èi víi c¸c má ch× - kÏm kiÓu MVT. Sù cã mÆt cña Ag th−êng liªn quan ®Õn galenit, mÆc dï ®©y ®ã cã ph¸t hiÖn ®−îc c¸c kho¸ng vËt ®éc lËp chøa Ag cao (tetraedrit) nh−ng vai trß cña chóng kh«ng ®¸ng kÓ. XÐt vÒ ®é chøa Ag, galenit cña c¸c khu vùc Chî §ån vµ Chî §iÒn kh«ng kh¸c nhau. Hµm l−îng Ag trong galenit tõ hai khu vùc nµy th−êng dao ®éng trong kho¶ng tõ 400-2.500 g/T, c¸ biÖt trong galenit khu vùc Chî §iÒn cã thÓ ®¹t tíi 1,2 % (12.000 g/T). Hµm l−îng Ag trong galenit tõ c¸c má ch× - kÏm §BVN nh− vËy lµ thuéc lo¹i giÇu. §iÒu ®¸ng chó ý lµ hµm l−îng Ag trong tinh quÆng kÏm cao kh«ng kÐm hµm l−îng Ag trong tinh quÆng ch× vµ ®iÒu nµy cã lÏ liªn quan ®Õn c¸c vi kh¶m galenit trong sphalerit. §¸ng tiÕc lµ hµm l−îng Ag trong sphalerit cña c¸c má nghiªn cøu kh«ng ®−îc ph©n tÝch. Víi sù cã mÆt cña Ag trong tinh quÆng kÏm, cÇn chó ý thu håi chóng trong qu¸ tr×nh luyÖn kÏm vµ thùc tÕ, ®Ò tµi KC 08.24/06-10 ®· tiÕn hµnh thö nghiÖm thu håi Ag tõ bïn d−¬ng cùc cña qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n tinh luyÖn kÏm. Nh− vËy, víi c¸c tµi liÖu hiÖn cã, Ag lµ thµnh phÇn ®i kÌm cã gi¸ trÞ cña c¸c má ch× - kÏm §BVN. CÇn nãi thªm, hµm l−îng Ag trong ®u«i th¶i tuyÓn cßn kh¸ cao : 3-40 g/T (b¶ng 1), t−¬ng ®−¬ng víi hµm l−îng Ag trong quÆng nguyªn khai cña nhiÒu má Pb-Zn-Ag ®· biÕt. V× thÕ, ®©y lµ nguån tµi nguyªn cÇn ®−îc thu håi trong t−¬ng lai. 4. Arsen (As) Arsen cã mÆt trong má ch× - kÏm §BVN chñ yÕu d−íi d¹ng kho¸ng vËt ®éc lËp (arsenopyrit). Hµm l−îng As trung b×nh trong quÆng nguyªn khai khu vùc Chî §ån ®¹t tíi 1,3 %, trong tinh quÆng kÏm 0,2 % vµ tinh quÆng ch× 0,8 %. Hµm l−îng As trung b×nh 295 trong ®u«i th¶i tuyÓn ®Õn h¬n 1 %. Nh− vËy, cã thÓ cho r»ng As lµ mét nguyªn tè cÇn ®−îc thu håi nh−ng trong c¸c quy tr×nh tuyÓn hiÖn nay ch−a tÝnh ®Õn ®iÒu nµy. Hµm l−îng As trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Chî §iÒn vÒ c¬ b¶n thÊp h¬n hµm l−îng As trong quÆng khu vùc Chî §ån, vµ thÊp nhÊt trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Lang HÝch vµ Na S¬n. Trong quÆng má Na S¬n vµ c¸c má khu vùc Lang HÝch, hµm l−îng As chØ dao ®éng trong kho¶ng 0,00n- 0,0n % nªn cã thÓ coi lµ thÊp vµ kh«ng kinh tÕ trong viÖc thu håi. Trong c¶ hai tr−êng hîp ®Òu ph¶i tÝnh ®Õn t¸c ®éng tiªu cùc cña As ®Õn m«i tr−êng tõ c¸c b·i th¶i c«ng nghÖ. 5. §ång (Cu) Hµm l−îng Cu trong c¸c kiÓu quÆng hãa ch× - kÏm ë c¸c khu vùc ®Òu kh¸ cao (b¶ng 1), cao nhÊt ë má Na S¬n. Hµm l−îng Cu trung b×nh trong quÆng nguyªn khai ë khu vùc Chî §ån kho¶ng 0,1 %, khu vùc Chî §iÒn 0,0 5%, Lang HÝch 0,01 %, cao nhÊt trong quÆng ch× - kÏm má Na S¬n 1,8 %. Kho¸ng vËt chøa Cu chñ yÕu lµ chalcopyrit, th−êng xuyªn cã mÆt trong quÆng ë c¸c má. Hµm l−îng Cu trong tinh quÆng kÏm vµ ch× khu vùc Chî §ån : 0,56 vµ 0,43%, khu vùc Chî §iÒn 0,16 vµ 0,62 %, khu vùc Lang HÝch 0,06 vµ 0,29 %, khu vùc Na S¬n 1,1 vµ 1,6 %. Ngay trong ®u«i th¶i tuyÓn, hµm l−îng Cu còng cßn kh¸ cao, khu vùc Chî §ån 0,03 %, khu vùc Chî §iÒn 0,01 %, khu vùc Lang HÝch 0,01 % vµ khu vùc Na S¬n 0,03 %. NÕu chó ý, hµm l−îng Cu trung b×nh trong quÆng nguyªn khai hiÖn t¹i ë má Sin QuyÒn kho¶ng 0,9-1 % vµ hµm l−îng c«ng nghiÖp ®èi víi Cu ®Ó khoanh nèi tr÷ l−îng lµ 0,3 %, th× l−îng Cu trong tinh quÆng ë c¸c má ch× kÏm cÇn ®−îc tËn thu ngay tõ kh©u tuyÓn quÆng. Ch¾c ch¾n, trong kh©u luyÖn ch× vµ kÏm, Cu ®−îc tÝch lòy trong xØ lß luyÖn vµ b· ®iÖn ph©n. Trong quy tr×nh c«ng nghÖ t¸ch chiÕt thu håi Cd vµ In ®Ò tµi KC 08.24/06-10 ®· thu håi ®−îc phÇn Cu n»m trong b· ®iÖn ph©n víi hµm l−îng Cu 0,01%. Nh− vËy, Cu trong c¸c má ch× - kÏm ë ViÖt Nam, c¸ biÖt lµ §BVN, còng lµ thµnh phÇn cÇn tÝnh ®Õn trong tµi nguyªn ®i kÌm vµ cÇn ®−îc thu håi nh− lµ s¶n phÈm phô. 6. ThiÕc (Sn) ThiÕc lµ kim lo¹i ®i kÌm cã gi¸ trÞ trong quÆng ch× kÏm khu vùc Chî §ån. Hµm l−îng Sn trung b×nh trong quÆng nguyªn khai 307 g/T (trong quÆng tõ th©n quÆng cã thÓ ®Õn 743 g/T), trong tinh quÆng kÏm 1.457 g/T, trong tinh quÆng ch× 321 g/T. §¸ng chó ý trong ®u«i th¶i tuyÓn vµ mÉu tõ hå th¶i, hµm l−îng Sn còng cßn ®Õn 50 - 60 g/T (b¶ng 1). Hµm l−îng Sn trong quÆng ch× - kÏm ë c¸c khu vùc kh¸c ®Òu rÊt thÊp. Sù cã mÆt cña c¸c kho¸ng vËt chøa thiÕc - cassiterit, stannite trong c¸c kho¸ng vËt quÆng chÝnh lµ nguyªn nh©n cña sù giÇu Sn, ®Æc biÖt lµ tinh quÆng kÏm. Mèi t−¬ng quan Sn-Zn kh¸ chÆt chÏ ®èi víi quÆng khu má Chî §ån. Víi gi¸ trÞ hµm l−îng Sn trong quÆng nguyªn khai vµ tinh quÆng nªu trªn, cÇn coi thiÕc lµ mét trong nh÷ng kim lo¹i ®i kÌm cã Ých cÇn thu håi ë khu vùc Chî §ån. 7. Gali (Ga) Nguån cung cÊp Ga trªn thÕ giíi chñ yÕu tõ c¸c má nh«m vµ quÆng kÏm. Theo [8], hµm l−îng Ga trung b×nh trong c¸c má bauxit kh¸c nhau trªn thÕ giíi dao ®éng trong kho¶ng 20-60 g/T. Trong c¸c má ch× - kÏm, Ga chñ yÕu liªn quan tíi sphalerit. Hµm l−îng Ga trung b×nh trong sphalerit tõ má ®a kim conchedan 43-140 g/T, má gi¶ tÇng trong ®¸ carbonat 10-65 g/T. Trong mét sè má nhiÖt ®é thÊp trong ®¸ silicat ë Trung ¸, Anh, Nigeria hµm l−îng (TB) Ga trong sphalerit cã thÓ tíi 140-170 g/T [8]. §èi víi c¸c má ch× - kÏm §BVN, xÐt theo ®é chøa Ga, c¸c má khu vùc Chî §ån lµ cã triÓn väng nhÊt. Hµm l−îng Ga trong quÆng nguyªn khai 18,15 g/T, trong tinh quÆng kÏm 83 g/T, tinh quÆng ch× 5,23 g/T vµ trong ®u«i th¶i tuyÓn 10 g/T. Nh− vËy, hµm l−îng Ga trong quÆng ch× - kÏm khu vùc Chî §ån chñ yÕu n»m trong tinh quÆng kÏm. Ph©n tÝch hµm l−îng Ga trong sphalerit tõ c¸c khu vùc kh¸c nhau cho thÊy hµm l−îng Ga trung b×nh trong sphalerit khu vùc Chî §ån 120 g/T, khu vùc Chî §iÒn 100 g/T, trong má Phó §« 140 g/T. Tõ c¸c sè liÖu hµm l−îng Ga trong sphalerit cã thÓ coi c¸c gi¸ trÞ nµy t−¬ng ®−¬ng víi hµm l−îng Ga trong sphalerit cña c¸c má lµ nguån cung cÊp Ga c«ng nghiÖp ; cÇn kiÓm tra c¸c gi¸ trÞ hµm l−îng Ga trong c¸c ph©n tÝch mÉu quÆng nguyªn khai vµ tinh quÆng kÏm cña khu vùc Chî §iÒn. Ngoµi ra, hµm l−îng Ga trong quÆng nguyªn khai vµ tinh quÆng kÏm ë má Na S¬n còng ®¸ng quan t©m (33 vµ 16 g/T). IV. KHO¸NG S¶N §I KÌM TRONG QUÆNG §åNG SIN QUYÒN KÕt qu¶ ph©n tÝch hµm l−îng c¸c nguyªn tè vÕt ®−îc coi lµ ®i kÌm quÆng Cu-(Fe-REE) má Sin QuyÒn cho thÊy, c¸c nguyªn tè ®−îc coi lµ kho¸ng s¶n ®i 296 kÌm cã gi¸ trÞ ë ®©y bao gåm Au, Fe, REE. Ngoµi ra, tuy hµm l−îng Se, Te, Ag trong quÆng nguyªn khai kh«ng cao, song chóng ®−îc tÝch lòy trong c¸c s¶n phÈm cña quy tr×nh tuyÓn luyÖn ®ång vµ cã thÓ tËn thu nªn còng ®−îc coi lµ c¸c thµnh phÇn ®i kÌm. VÒ Au, Fe vµ REE ®· ®−îc nghiªn cøu vµ x¸c lËp tõ tr−íc [4], nªn trong bµi b¸o nµy chóng t«i chØ tr×nh bÇy s¬ l−îc, tËp trung ph©n tÝch ®èi víi c¸c nguyªn tè ch−a ®−îc quan t©m khi thÊy hµm l−îng cña chóng kh«ng cao trong quÆng nguyªn khai. Theo sè liÖu cña nhµ m¸y tuyÓn ®ång Sin QuyÒn, hµm l−îng Cu trong quÆng nguyªn khai ®−a vµo tuyÓn dao ®éng trong kho¶ng 0,8-0,9 %, trong tinh quÆng 20-22 %, cßn theo sè liÖu ph©n tÝch cña ®Ò tµi KC 08.24/06-10, trong tinh quÆng ®ång 20 %, trong tinh quÆng s¾t 476g/T (0,0476 %), trong hå th¶i 270 g/T (theo sè liÖu cña xÝ nghiÖp tuyÓn, hµm l−îng Cu trung b×nh/n¨m trong ®u«i th¶i dao ®éng trong kho¶ng 0,05 - 0,1 %). 1. Vµng (Au) Vµng trong quÆng ®ång khu má Sin QuyÒn ®· ®−îc ®¸nh gi¸ lµ kho¸ng s¶n ®i kÌm víi tiÒm n¨ng lín. Theo [4], hµm l−îng Au trung b×nh trong quÆng ®ång má Sin QuyÒn 0,5 g/T vµ tµi nguyªn dù b¸o ®èi víi Au lµ kho¶ng 30 tÊn. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch míi cña ®Ò tµi KC 08.24/06-10 cho thÊy hµm l−îng Au trong quÆng chalcopyrit - pyrotin - magnetit lµ 0,62 g/T, trong quÆng magnetit - chalcopyrit 0,22 g/T, trong tinh quÆng chalcopyrit 4,55 g/T, trong tinh quÆng magnetit 0,16 g/T, trong bïn d−¬ng cùc cña x−ëng ®iÖn ph©n ®ång 1.2096 g/T. Nh− vËy, Au cã xu h−íng tÝch lòy chñ yÕu trong tinh quÆng chalcopyrit vµ sau ®ã - trong s¶n phÈm tinh luyÖn ®ång, ®ång thêi còng cßn cã mÆt víi hµm l−îng kh¸ cao trong tinh quÆng magnetit mµ kh«ng ®−îc thu håi do tinh quÆng nµy b¸n cho c¸c hé sö dông kh¸c nhau. D¹ng tån t¹i chñ yÕu cña vµng trong quÆng ë ®©y lµ vµng tù sinh víi ®é tinh khiÕt Au = 85,2-95,3 %. 2. S¾t (Fe) S¾t lµ kim lo¹i ®i kÌm rÊt phæ biÕn vµ cã gi¸ trÞ cao trong khu má Sin QuyÒn. Hµm l−îng Fe trong quÆng nguyªn khai, theo sè liÖu cña phßng kü thuËt thuéc c«ng ty Má - TuyÓn ®ång Sin QuyÒn, dao ®éng trong kho¶ng 6,5-8 %. Còng theo c¸c sè liÖu cña C«ng ty, hµm l−îng Fe trong tinh quÆng 60-61 %, cßn theo kÕt qu¶ ph©n tÝch tinh quÆng do ®Ò tµi thùc hiÖn 67 %. Hµm l−îng s¾t trong ®u«i th¶i tuyÓn dao ®éng trong kho¶ng tõ 4,6 ®Õn 6,1 %. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn c¸c nguyªn tè ®i kÌm trong tinh quÆng s¾t cho thÊy Cu cßn tíi 0,04 %, c¸c nguyªn tè ®Êt hiÕm (REE) ®Òu cã hµm l−îng cao (La = 1.310 g/T, Ce = 1.980 g/T). 3. §Êt hiÕm (REE) C¸c nguyªn tè ®Êt hiÕm (REE), chñ yÕu lµ ®Êt hiÕm nhÑ (LREE) th−êng xuyªn cã hµm l−îng cao trong quÆng ®ång khu vùc Sin QuyÒn. Hµm l−îng trung b×nh cña La vµ Ce : trong quÆng nguyªn khai 3.815 g/T vµ 5.897 g/T,trong tinh quÆng s¾t 1.310 g/T vµ 1.980 g/T, trong tinh quÆng ®ång 521 g/T vµ 808 g/T, trong hå th¶i 1.919 g/T vµ 3.727 g/T. Kh«ng thÊy cã mèi t−¬ng quan nµo gi÷a REE víi c¸c s¶n phÈm tuyÓn - luyÖn (kÓ c¶ víi Fe vµ Cu). Nh− vËy, cã thÓ thÊy l−îng ®Êt hiÕm trong quÆng má Sin QuyÒn hiÖn ®ang tr«i næi vµ cã mÆt trong tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh tuyÓn. KÕt qu¶ ph©n tÝch s¬ bé xØ th¶i luyÖn ®ång, bôi lß luyÖn cho thÊy hµm l−îng ®Êt hiÕm kh¸ thÊp. Sù thÊt tho¸t REE liªn quan chñ yÕu ®Õn d¹ng tån t¹i cña chóng - trong thµnh phÇn cña orthit - kho¸ng vËt cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi c¸c kho¸ng vËt t¹o ®¸ vµ bÞ tr«i vµo c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau, kÓ c¶ quÆng th¶i. 4. B¹c (Ag) Hµm l−îng Ag trong quÆng nguyªn khai má Sin QuyÒn kh¸ thÊp 1,2 g/T, trong tinh quÆng s¾t 0,5 g/T, trong tinh quÆng ®ång 10,1 g/T. Trong c¸c v¨n liÖu ®Þa chÊt vÒ má ®ång Sin QuyÒn ng−êi ta Ýt nh¾c ®Õn Ag nh− kim lo¹i ®i kÌm ®¸ng quan t©m. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh luyÖn ®ång, Ag ®−îc tÝch lòy ®¸ng kÓ trong sten ®ång (Cu 40-45 %) - 153 g/T. Ngay trong bôi lß luyÖn, hµm l−îng Ag còng ®¹t tíi 6,3 vµ 8,7 g/T. Ag ®Æc biÖt tËp trung cao trong bïn d−¬ng cùc cña x−ëng ®iÖn ph©n tinh chÕ ®ång. KÕt qu¶ ph©n tÝch mÉu bïn d−¬ng cùc cña x−ëng ®iÖn ph©n thu ®ång tinh chÊt, hµm l−îng Ag ®¹t tíi 7.957 g/T vµ trªn thùc tÕ ®· ®−îc ®Ò tµi KC 08.24/06-10 thu håi trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu quy tr×nh c«ng nghÖ thu håi kim lo¹i cã Ých. Nh− vËy, mÆc dï hµm l−îng Ag trong quÆng nguyªn khai kh«ng cao nh− trong quÆng nguyªn khai cña c¸c má ch× - kÏm, Ag trong má ®ång Sin QuyÒn ®−îc tËp trung trong c¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh luyÖn ®ång nªn ®· trë thµnh nguån thu håi b¹c cã gi¸ trÞ vµ cÇn ®−îc tÝnh ®Õn nh− lµ thµnh phÇn ®i kÌm cã gi¸ trÞ thu håi cña má. 297 5. Telur (Te) vµ Selen (Se) Trong c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y, Te vµ Se trong quÆng ®ång má Sin QuyÒn ch−a ®−îc quan t©m nghiªn cøu. Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch mµ ®Ò tµi KC 08.24/06-10 thùc hiÖn, hµm l−îng Te trong quÆng ®ång nguyªn khai kh«ng cao, trung b×nh 0,91 g/T, trong tinh quÆng s¾t 0,1 g/T, cßn trong tinh quÆng ®ång 10 g/t. Nh− vËy Te cã xu h−íng tËp trung trong tinh quÆng ®ång vµ sÏ tÝch lòy trong c¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh luyÖn ®ång. KÕt qu¶ ph©n tÝch bôi lß luyÖn ®ång vµ bïn d−¬ng cùc cña x−ëng ®iÖn ph©n tinh chÕ ®ång cho thÊy, hµm l−îng Te t−¬ng øng kh¸ cao 296-788 g/T vµ 8.730 g/T. §èi víi Se còng cã t×nh tr¹ng t−¬ng tù. Hµm l−îng Se trong quÆng nguyªn khai 2,6 g/T, trong tinh quÆng s¾t 1,1 g/T, trong tinh quÆng ®ång 10,3 g/T. Tuy nhiªn, hµm l−îng Se trong bïn d−¬ng cùc ®¹t tíi 6.270 g/T. Nh− vËy, Se còng lµ nguyªn tè ®¸ng quan t©m trong viÖc tËn thu tµi nguyªn ®èi víi viÖc khai th¸c vµ chÕ biÕn quÆng ®ång ë má Sin QuyÒn. 6. C¸c nguyªn tè kh¸c Ngoµi c¸c nguyªn tè kÓ trªn, Ga vµ Ge còng lµ c¸c nguyªn tè ®¸ng quan t©m trong quÆng ®ång má Sin QuyÒn. Gali cã mÆt trong quÆng nguyªn khai vµ tinh quÆng s¾t víi hµm l−îng 31-32 g/T lµ c¸c gi¸ trÞ ®¸ng quan t©m theo c¸c nghiªn cøu vÒ Ga trong c¸c tô kho¸ng tù nhiªn [8]. Tuy nhiªn, hµm l−îng Ga trong tinh quÆng ®ång rÊt thÊp (4 g/T) vµ ch−a râ nã cã tËp trung trong c¸c s¶n phÈm luyÖn kim ®ång hay kh«ng. V× thÕ, chØ nªn coi hµm l−îng Ga t−¬ng ®èi cao nh− lµ mét ®Æc ®iÓm cña quÆng ®ång ë Sin QuyÒn. Hµnh vi cña Ge còng t−¬ng tù nh− Ga. KÕT LUËN - Kho¸ng s¶n ®i kÌm trong quÆng ch× - kÏm kh¸ ®a d¹ng, bao gåm c¸c tËp hîp kh¸c nhau cho tõng kiÓu má : KiÓu Chî §ån - Cd, In, Ag, As, Cu, Sn, Ga ; kiÓu Chî §iÒn - Cd, In, Ag, Cu, Ga ; kiÓu Lang HÝch - Cd, Ag ; kiÓu Na S¬n : Cd, Ag, Cu, Ga, REE. - C¸c nguyªn tè ®i kÌm cã gi¸ trÞ c«ng nghiÖp chñ yÕu liªn quan ®Õn d¹ng vi kh¶m vµ ®ång h×nh trong c¸c kho¸ng vËt quÆng chÝnh galenit vµ spha- lerit, ngo¹i trõ Cu vµ As tån t¹i d−íi d¹ng c¸c kho¸ng vËt ®éc lËp. Nh− vËy, viÖc thu håi phÇn lín c¸c nguyªn tè cã gi¸ trÞ (Cd, In, Ag, Sn, Ga) trong quÆng ch× kÏm ë c¸c tô kho¸ng nghiªn cøu chñ yÕu phô thuéc vµo kh©u luyÖn ch× vµ kÏm. Nãi mét c¸ch kh¸c, c¸c quy tr×nh t¸ch chiÕt thu håi chóng ®Òu ph¶i dùa trªn qu¸ tr×nh xö lý kim lo¹i chÝnh Pb, Zn. - Thµnh phÇn ®i kÌm cã gi¸ trÞ trong quÆng ®ång má Sin QuyÒn bao gåm Au, Fe, REE, Ag, Te-Se vµ cã thÓ tÝnh ®Õn Ga. §iÒu ®¸ng chó ý lµ viÖc thu håi Ag, Te-Se, Ga ®Òu cã thÓ thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh luyÖn ®ång, cßn ®èi víi c¸c nguyªn tè ®Êt hiÕm cÇn ®−îc thu håi tõ kh©u tuyÓn. TµI LIÖU DÉN [1] PH¹M THÞ DUNG, TRÇN TUÊN ANH, TRÇN TRäNG HßA, NG¤ THÞ PH¦îNG, NGUYÔN VIÕT ý, S.I. ISHIHARA, PH¹M NGäC CÈN, TRÇN V¡N HIÕU, 2010 : Indi - kho¸ng s¶n ®i kÌm cã triÓn väng trong má ch× - kÏm khu vùc Chî §ån. Tc C¸c KH vÒ T§, T. 32, 4, 299-307. Hµ Néi. [2] §ÆNG V¡N L∙M (chñ biªn), 2006 : B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò ¸n "Kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ t×nh h×nh sö dông tæng hîp tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµm c¬ së x©y dùng quy ®Þnh vÒ th¨m dß vµ tÝnh tr÷ l−îng kho¸ng s¶n vµ c¸c thµnh phÇn cã Ých ®i kÌm trong c¸c má kho¸ng s¶n". L−u tr÷ TTTL §Þa chÊt. Côc §CKSVN. Hµ Néi, 112 tr. [3] ISHIHARA SHUNSO and ENDO YUJI, 2007 : Indium and other trace elements in volcanogenic massive sulfide ores from the Kuroko, Besshi and other types in Japan. Bulletin of the Geological Survey of Japan, Vol. 58, 1/2, 7-22. [4] TRÇN V¡N TRÞ (chñ biªn), 2000 : Tµi nguyªn kho¸ng s¶n ViÖt Nam. Côc §Þa chÊt ViÖt Nam xuÊt b¶n. [5] V.N. VINOGRADOV, 1987 : Sö dông tæng hîp nguyªn liÖu luyÖn kim mÇu. Nxb "Nhedra", Moskva. 77 tr. (Nga v¨n). [6] Indium. Mineral Commodity Profile. Open- File Report 2004-1300. By John D. Jorgenson and Micheal W. George. [7] Rare metals, 2008 : The world market. Metals, produced as by-products.Russian Academy of Scien- ces, Moscow. [8] ГЕОЛОГИЧЕСКИЙ СПРОВОЧНИК ПО СИДЕРО- ФИЛЬНЫМ И ХАЛКОФИЛЬНЫМ РЕДКИМ МЕТАЛЛАМ. Под ред. Академика АН СССР Н.П. Лаверова. Москва, 1989. 458 стр. 298 SUMMARY By-products in lead-zinc and copper ores of Northeast Vietnam By-products in lead-zinc ores are diversify, de- pending on ore types: Cho Don type - Cd, In, Ag, As, Cu, Sn, Ga ; Cho Dien type - Cd, In, Ag, Cu, Ga ; Lang Hich type - Cd, Ag ; Na Son type : Cd, Ag, Cu, Ga, REE. Detailed mineralogical investigation reveals that by-product elements are mainly associated with inclusions and isomorphous substitution in major ore minerals - galenite and sphalerite, except Cu and As are in distinct minerals. Thus, the extrac- tion of major valued elements (Cd, In, Ag, Sn, and Ga) in lead-zinc ores is strongly relying on lead- zinc metallurgic techniques. By-products of the Sin Quyen copper ores consist of : Au, Fe, REE, Ag, Te-Se and Ga. Noteworthy that the extraction of Ag, Te-Se, Ga can be done during the copper metallurgy, whilst REE must be extracted from sifting processes. Ngµy nhËn bµi: 02-9-2010 ViÖn §Þa chÊt (ViÖn KHvCNVN)