Kinh nghiệm quốc tế phát triển các tổ chức phi lợi nhuận cung ứng dịch vụ xã hội cho Hà Nội

70 Tạp chí Khoa học Viện Đại học Mở Hà Nội 53 (03/2019) 70-75 KINH NGHIỆM QUỐC TẾ PHÁT TRIỂN CÁC TỔ CHỨC PHI LỢI NHUẬN CUNG ỨNG DỊCH VỤ Xà HỘI CHO HÀ NỘI INTERNATIONAL EXPERIENCE FOR DEVELOPING NON- PROFESSIONAL ORGANIZATIONS PROVIDING SOCIAL SERVICES FOR HANOI Nguyễn Vũ Hoàng*§§§§§§§§ Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 6/9/2018 Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 6/3/2019 Ngày bài báo được duyệt đăng: 29/3/2019 Tóm tắt: Hà Nội là trung tâm chính trị, kinh tế – xã hội, và văn hóa của cả nước, chính vì thế nhu cầu về DVXH tại đây cũng khác biệt so với các địa phương khác. Lượng người di cư đến làm việc tại Hà Nội lớn nhất khu vực phía Bắc, nơi đây cũng tập trung một số lượng lớn trụ sở các tổ chức phi chính phủ quốc tế. Bài viết phân tích kinh nghiệm phát triển các tổ chức phi lợi nhuận cung ứng DVXH tại một số quốc gia trên thế giới và rút ra bài học cho Hà Nội. Từ khóa: Dịch vụ xã hội; Tổ chức phi lợi nhuận; Hà Nội. Abstract: Hanoi is the political, economic - social, and cultural center ò Vietnam, so the demand for social services here is also different from other localities. The number of migrants who come to work in Hanoi is the largest in the North, where there is also a large number of international NGOs headquarters. The article analyzes the experience of developing non-profit organizations that provide social services in some countries around the world and draws lessons for Hanoi. Keywords: social servic; non-profit organization; Hanoi. 1. Khái quát về dịch vụ xã hội và tổ chức phi lợi nhuận Nhu cầu của con người về các dịch vụ là không ngừng thay đổi và phát triển, trong đó có những nhu cầu tối thiểu mà xã hội phải cung ứng đầy đủ và kịp thời cho họ. Đây là điều được cộng đồng quốc tế cam kết công nhận thực hiện mà Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền ngày *§§§§§§§§Tạp chí Cộng sản 10/12/1948 đã ghi nhận. Dịch vụ xã hội là những dịch vụ đáp ứng các nhu cầu cộng đồng và cá nhân nhằm phát triển xã hội, có vai trò đảm bảo phúc lợi và công bằng xã hội, đề cao giá trị đạo lý, nhân văn, vì con người, là hoạt động mang bản chất kinh tế - xã hội, do nhà nước, thị trường hoặc xã hội dân sự cung ứng, tùy theo tính chất thuần công, không thuần Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 71 công hay tư của từng loại hình dịch vụ, bao gồm các lĩnh vực: giáo dục - đào tạo, y tế, khoa học - công nghệ, văn hóa - thông tin, thể dục - thể thao và các trợ giúp xã hội khác. Tổ chức phi lợi nhuận (NPO) không phải là một khái niệm mới trên thế giới, có nhiều NPO đã được thành lập cách đây hàng trăm năm tại một số quốc gia trên thế giới. Nhưng hoạt động của các NPO thực sự lớn mạnh từ giữa thế kỷ XX, vì sau chiến tranh Thế giới thứ II, rất nhiều quốc gia bị kiệt quệ về ngân sách, cần đến sự hỗ trợ tự nguyện từ các tổ chức ngoài khu vực công. Tại Việt Nam, các tổ chức phi lợi nhuận đã bắt đầu được quan tâm từ cuối những năm 80 của thế kỷ trước. Có thể thấy, tại các quốc gia trên thế giới NPO được hiểu là những tổ chức không phân phối các quỹ thặng dư của nó cho các chủ nhân hay cổ đông mà sử dụng các quỹ này để tài trợ cho các mục tiêu đã được xác định trong sứ mệnh của tổ chức. Điển hình của các NPO này là các quỹ từ thiện, tổ chức nghệ thuật cộng đồng, các hiệp hội, tổ chức bảo trợ xã hội Ngoài ra, có thể hiểu tổ chức phi lợi nhuận (non-profit organization - NPO) là tổ chức cung ứng các dịch vụ công và giải quyết các vấn đề xã hội, có tư cách pháp nhân, tự chủ với cơ quan quản lý nhà nước, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, mà vì lợi ích chung thiết yếu của cộng đồng và các mục tiêu xã hội - hướng tới sự phát triển, công bằng và tiến bộ của xã hội. Tại Việt Nam, khái niệm “không vì lợi nhuận” được định nghĩa tại 02 văn bản pháp luật, thứ nhất: Theo Khoản 5 Điều 3 Luật về hội năm 2016 ghi rõ “Không lợi nhuận là không có mục tiêu tìm kiếm lợi nhuận, nếu có lợi nhuận thì không chia cho hội viên mà để sử dụng cho các hoạt động của hội theo điều lệ hội”. Thứ hai: tại Khoản 4 Điều 3 Nghị định số 30/2012/NĐ-CP của Chính phủ ngày 12/4/2012 về tổ chức, hoạt động của quỹ xã hội, quỹ từ thiện: “không vì lợi nhuận là không tìm kiếm lợi nhuận để phân chia, lợi nhuận có được trong quá trình hoạt động được dành cho các hoạt động của quỹ theo điều lệ đã được công nhận”. Từ các quy định trên, NPO được hiểu theo Luật về hội (2016); Nghị định 30/2012/NĐ-CP về tổ chức và hoạt động của quỹ xã hội, quỹ từ thiện; theo Nghị định số 12/2012/NĐ-CP đối với các tổ chức phi chính phủ nước ngoài. Với những cách tiếp cận trên, có thể thấy rằng “Tổ chức phi lợi nhuận cung ứng dịch vụ xã hội là tổ chức có tư cách pháp nhân, tự chủ và độc lập với cơ quan quản lý nhà nước, hoạt động không vì mục địch lợi nhuận nhằm cung ứng cho xã hội một loại hàng hóa công cộng, phục vụ các lợi ích chung thiết yếu, các quyền và nghĩa vụ cơ bản của các tổ chức và công dân”. 2. Kinh nghiệm phát triển tổ chức phi lợi nhuận trên thế giới  Kinh nghiệm của Bắc Kinh - Trung Quốc Theo khảo sát của 104 tổ chức phi chính phủ và phi lợi nhuận tại Bắc Kinh do Trung tâm Nghiên cứu tổ chức phi chính phủ và tổ chức phi lợi nhuận tại Đại học Tsinghua, 32% hoạt động như hiệp hội thương mại và thương mại, 11% cung cấp dịch vụ xã hội hoặc giảm nghèo, 7% là các viện nghiên cứu, 6% là các tổ chức phi chính phủ và tổ chức phi lợi nhuận môi trường, 4% tham gia giao lưu quốc tế, 27% thuộc các nhóm khác, và 13% không trả lời khảo sát. Mặc dù khảo sát này không thể được coi là đại diện cho tất cả các tổ chức phi 72 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion chính phủ và phi lợi nhuận tại Trung Quốc, nhưng nó đưa ra một bức tranh về các vấn đề khác nhau mà họ tập trung vào. Là quốc gia đông dân nhất thế giới, những năm gần đây, thu nhập tăng, dân số già hóa và những sáng kiến của chính phủ đã khiến thị trường chăm sóc sức khỏe của Trung Quốc tăng trưởng một cách nhanh chóng. Dự kiến chi tiêu hàng năm cho chăm sóc sức khỏe sẽ đạt 896,7 tỉ đô vào năm 2019. Bên cạnh việc bảo vệ môi trường, cung cấp phúc lợi xã hội là một trong những vấn đề mà nhiều tổ chức phi lợi nhuận độc lập ở Trung Quốc đã và đang tập trung vào những năm gần đây. Sự xuất hiện của các tổ chức phi lợi nhuận cung ứng DVXH là kết quả của những thay đổi xã hội nhanh chóng và sâu sắc ở Trung Quốc kể từ khi bắt đầu quá trình cải cách kinh tế. Chính phủ Trung Quốc thiếu phương tiện để phản ứng đầy đủ với những vấn đề xã hội mới này, vì vậy nó đã chuyển sang lĩnh vực tổ chức phi chính phủ và tổ chức phi lợi nhuận để được giúp đỡ. Các tổ chức tình nguyện, các tổ chức phi lợi nhuận tư nhân và tất cả các loại tổ chức phúc lợi xã hội là một phản ứng trực tiếp với những thách thức xã hội mới ở Trung Quốc. Để giải quyết các vấn đề xã hội, chính phủ Trung Quốc đã khuyến khích thành lập các tổ chức từ thiện. Từ cuối những năm 1980, các quỹ này đã tổ chức hoặc giúp thiết lập khoảng 70 quỹ khởi nghiệp tao ra nền tảng với hy vọng rằng sẽ thu hút tiền từ xã hội Trung Quốc và từ các tổ chức phi chính phủ quốc tế vào các quỹ khởi nghiệp này. Trên thực tế, hầu hết các tổ chức phi lợi nhuận được thành lập trong những năm gần đây trong lĩnh vực cung cấp phúc lợi xã hội là những sáng kiến từ dưới lên do những người và cộng đồng bị ảnh hưởng đưa ra. Ví dụ, Các tổ chức phi lợi nhuận hỗ trợ những người thất nghiệp trong việc tìm kiếm một công việc mới bằng cách cung cấp các khóa đào tạo lại và tư vấn pháp lý. Kinh phí cho các tổ chức phi lợi nhuận thường đến từ các quỹ tư nhân của Trung Quốc và từ các nguồn quốc tế. Chính phủ Trung Quốc áp dụng chính sách miễn giảm các loại thuế sau cho tổ chức phi lợi nhuận đó là: thuế thu nhập, thuế kinh doanh, thuế VAT, thuế nhà đất. Theo đó, miến giảm thuế thu nhập cho khoản tiền quyên góp , trợ cấp của nhà nước và một số khoản từ hình thức huy động quyên góp khác; miễn thuế kinh doanh cho các tổ chức phi lợi nhuận trong lĩnh vực điều dưỡng, y tế, giáo dục, văn hóa và các hoạt động tôn giáo hoặc các hoạt động do người tàn tật; miễn thuế VAT và thuế hải quan cho các sản phẩm, dịch vụ nhập khẩu do quyên góp từ các tổ chức, cá nhân nước ngoài. Miễn thuế nhà đất, thuế sử dụng đất đô thị, và mua nhà đất cho các tổ chức NPO còn được miễn thuế trước bạ. Hiện nay, chính phủ Trung Quốc vẫn là người tài trợ chính cho một số tổ chức phi lợi nhuận thông qua hai phương pháp: - Trợ cấp trực tiếp là hình thức chính phủ hỗ trợ cho các hoạt động và các chương trình cung ứng DVXH của tổ chức phi lợi nhuận - Trợ cấp gián tiếp là thông qua việc chính phủ giảm thuế cho các cá nhân và công ty đóng góp và có chính sách ưu đãi thuế cho các tổ chức phi lợi nhuận. Hoạt động hỗ trợ này được chính phủ Trung Quốc thực hiện bằng cách huy động sự ủng hộ của các cá nhân và tổ chức, từ sau cải cách kinh tế và mở cửa phát triển, số lượng người sẵn lòng đống góp cho phúc lợi xã hội, các quỹ của hoa kiều trên khắp thế giới đã tăng lên rất nhiều. Chính phủ Trung Quốc khuyến Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 73 khích các khoản đóng góp từ các cá nhân và tổ chức cho các tổ chức phi lợi nhuận cung ứng DVXH. Nhưng chu trương của chính phủ Trung Quốc là sẽ giảm dùng ngân sách nhà nước để hỗ trợ các tổ chức công và tổ chức phi lợi nhuận.1*********  Kinh nghiệm từ Singapore Từ đầu những năm 2000 đến nay số lượng các NPO cung ứng DVXH tại Singapore đã tăng lên rất nhanh so với giai đoạn trước đó. Hiện nay, tại Singapore có hơn 600 tổ chức phi lợi nhuận, số tình nguyện viên tính đến năm 2015 là hơn 50.000 người tăng gấp 3 lần so với năm 2000, lý giải cho hiện tượng này, các nhà nghiên cứu tại đây cho rằng: - Thứ nhất, người dân Singapore đang ngày càng gia đi, nhu cầu của nhóm dân số cao tuổi này về DVXH đã vượt khả năng cung ứng hiện nay. - Thứ hai, sự bất bình đẳng về thu nhập tạo ra khoảng cách giàu nghèo quá lớn tại Singapore (hệ số GINI về chênh lệch thu nhập là 0,463 vào năm 2013), nhiều hộ gia định có thu nhập thấp cần được cung cấp các DVXH để đảm bảo công bằng xã hội. - Thứ ba, nhận thức của xã hội đang thay đổi mạnh mẽ đối với hoạt động tình nguyện và quyên góp cho cộng đồng. Chính phủ Singapore đã khuyến khích bằng cách khấu trừ thuế đối với những cá nhân và tổ chức thực hiện các khoản quyên góp cho các tổ chức cung ứng DVXH phi lợi nhuận. Các nhà lãnh đạo tại các NPO đều cho rằng từ năm 2010 đến nay, chính phủ Singapore đã đưa ra nhiều chính sách hỗ trợ để 1 *********Zhao LiQing, Institute of International Strategie Studies, Beijing, China (The Nature of Partnerships with NPOs that contribute to the Balanced and thúc đẩy phát triển các NPO tại quốc gia này. Đội ngũ nhân sự tại các NPO ngày càng được nâng cao chất lượng, họ cho rằng năng suất và thu nhập của họ tăng lên nhờ tính minh bạch và công khai theo các quy định của pháp luật tại Singapore. Chính phủ yêu cầu các NPO phải thường xuyên cập nhật thông tin về nhà tài trợ và các khoản tài trợ. Ngoài ra, các khoản tài trợ này cần được đánh giá về hiệu quả sử dụng thông qua các báo cáo định kỳ. Trên thực tế, đến nay mới chỉ 40% các NPO ở Singapore làm tốt điều này. Chính phủ cho rằng, nếu các NPO làm tố hơn nữa trong việc quản lý và minh bạch thông tin, thì họ sẽ còn nhận được những khoản tài trợ lớn hơn từ cộng đồng. Ví dụ điển hình là hai NPO Tổ chức Ung thư Trẻ em (CCF) và Thực phẩm từ Trái tim (Food from the Heart ) thường xuyên liên lạc với các nhà tài trợ của họ và công cấp thông tin tài chính định kỳ. Tại CCF, các đối tác gây quỹ thường xuyên được thông báo về các chính sách gây quỹ và quỹ hoàn toàn chịu trách nhiệm trước tất cả các nhà tài trợ về phương thức điều hay và quản lý tài chính minh bạch. Những điều này đã giúp thúc đẩy sự tham gia của nhà tài trợ mạnh hơn vào hai NPO này.  Kinh nghiệm từ Mỹ Mỹ là quốc gia có số lượng NPO lớn nhất thế giới, các NPO tại Mỹ hiện diện trong hầu hết các lĩnh vực cung ứng DVXH như y tế, giáo dục, văn hóa, khoa học và bảo vệ môi trường. Các phương pháp quản lý để thúc đẩy các NPO phát triển tại Mỹ có hiệu quả hơn so với các quốc gia khác, đa phần các trường đại Sustainable Social, Economic and Environmental Development in China) 74 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion học và bệnh viện nổi tiếng tại Mỹ đều là các NPO. Các trường tư phi lợi nhuận là các cơ sở giáo dục hoạt động không vì mục đích làm giàu cho các nhân, các tài sản của trường phải được dành cho các mục đích từ thiện mãi mãi, và thu nhập ròng không được phép trả lại cho chủ sở hữu hay chia cho các cổ đông dưới hình thức cổ tức. Các trường tư phát triển mạnh mẽ ở Mỹ, được cho là nhờ một chính sách thuế rất chiến lược của Mỹ: khuyến khích những người giàu hiến tặng cho các công trình nhân đạo, phi lợi nhuận bằng cách giảm hay miễn thuế trên thu nhập hay trên lợi nhuận của họ. Một công hai việc: thay vì trả thuế cao cho chính phủ, họ được quyền chọn lựa đổ tiền vào cơ sở hay dự án họ thích, và còn được tôn vinh mãi mãi, Ngoài ra, chính phủ Mỹ cho phép các trường phi lợi nhuận được phép tiến hành các hoạt động tạo lợi nhuận, tuy nhiên những hoạt động này không thể trở thành các hoạt động chính của tổ chức và sẽ phải chịu thuế. Nếu như bị phát hiện các hoạt động kinh doanh vì lợi nhuận nhiều hơn các hoạt động phi lợi nhuận, thì NPO này có thể bị tước đi sự công nhận là tổ chức phi lợi nhuận. Do đó, để không làm ảnh hưởng đến pháp nhân phi lợi nhuận của tổ chức mẹ, các NPO thường sẽ thành lập những pháp nhân vì lợi nhuận, chịu thuế và trực thuộc tổ chức mẹ phi lợi nhuận. Các NPO tại Mỹ phải hoạt động không vì mục địch làm giàu cho các cá nhân, tài sản của các NPO phải được sử dụng cho các mục đích phục vụ cộng đồng mãi mãi, thu nhập ròng không được phép chuyển lại cho chủ sở hữu hay chia cho các cổ đông dưới hình thức cổ tức. Vì thế, chính phủ Mỹ luôn có những hình thức hỗ trợ gián tiếp cho các NPO tại quốc gia này đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục và y tế. 3. Bài học kinh nghiệm cho Hà Nội Từ nghiên cứu thực tế quản lý và vận hành của các NPO cung cấp DVXH tại một số quốc gia trong khu vực và trên thế giới, bài viết rút ra một số kinh nghiệm như sau: - Thứ nhất, chính quyền trung ương và chính quyền địa phương cần tạo điều kiện thông qua việc xây dựng hệ thống văn bản rõ ràng và minh bách để khuyến khích sự tham gia của các NPO vào cung ứng DVXH. Tăng cường sự giám sát và quản lý để tránh những tổ chức lợi dụng danh nghĩa phi lợi nhuận để hưởng các ưu đãi hoặc thực hiện các hoạt động đi ngược lại với luật pháp. - Thứ hai, thực hiện đúng chức năng của nhà nước là người giám sát các hoạt động cung ứng DVXH, sử dụng hoạt động hỗ trợ trực tiếp hoặc gián tiếp đối với từng DVXH có chọn lọc phù hợp với thực tế tại địa phương. Cho phép các NPO tham gia vào cung cấp tất cả các DVXH mà pháp luật quy định. - Thứ ba, trong trường hợp các NPO thực hiện cung ứng DVXH hiệu quả hơn khu vực khác, thì cần khuyến khích để dịch chuyển nguồn lực của xã hội sang cho khu vực này, có thể thực hiện theo mô hình quản lý công hiên đại với xu hướng “Nhà nước nhỏ - Xã hội lớn”. Các quốc gia nêu trên đã từng bước tách hoạt động sản xuất, kinh doanh ra khỏi hoạt động quản lý nhà nước, chuyển giao các hoạt động cung ứng DVXH cho các chủ thể ngoài khu vực công, nhà nước chỉ làm một số nhiệm vụ nhất định như: quốc phòng, bảo vệ an ninh quốc gia, ngoại giao và một số hoạt động mà tư nhân không thể thực hiện được. - Các NPO cần xây dựng kế hoạch về nhân sự cho hoạt động cung ứng DVXH của mình, vì đã phân các NPO chưa thu hút được các nguồn lực chất lượng cao do gặp khó khăn Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 75 về tài chính và môi trường làm việc còn nhiều khó khăn. Các NPO cần chủ động trong việc công khai và minh bạch các thông tin về nguồn tài trợ và việc sử dụng các nguồn tài trợ đó. Tốt nhất là các NPO nên có báo cáo đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các nguồn tài trợ từ các cá nhân và tổ chức trong hoạt động phục vụ cộng đồng. Tài liệu tham khảo: 1. Dịch vụ xã hội phục vụ phát triển con người;Báo cáo phát triển con người năm 2011, UNDP, 2012 2. Phát triển dịch vụ xã hội ở nước ta đến năm 2020 - một số vấn đề lý luận và thực tiễn; Trần Hậu, Đoàn Minh Huấn, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012. 3. Đảm bảo dịch vụ xã hội cơ bản của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Đỗ Thị Hải Hà, ĐH Kinh tế quốc dân, 2016 4. Public service reforms in Singapore, Janet Tay, Singapore, 2001 5. Private Education in China, Yu Zang, Issues and Prospects, Perspectives, Volum 4, No.4, December, 2003 6. Non-profit organizations: real issues for public administrators, Valcik, Benavides và Scruton, ASPA Series in Public Administration and Public Policy, 2015. 7. Impact of Vision, Strategy, and Human Resource on Nonprofit Organization Service Performance, Liao và Huang, Procedia - Social and Behavioral Sciences Volume 224, 15 June 2016, Pages 20–27, 2016. Địa chỉ tác giả: Tạp chí Cộng sản Email: nvuhoang2010@gmail.com