MỞ ĐẦU
Mỗi dân tộc dù lớn hay nhỏ cũng đều có nền văn hóa riêng đặc trưng cho tộc người của mình. Việt Nam một quốc gia đa dân tộc nhưng lại tồn tại trong một thể thống nhất với tên gọi dân tộc Việt Nam như chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng khẳng định: Nước Việt Nam ta là một, Dân tộc Việt Nam ta là một. Dù cho sông cạn đá mòn. Nhân dân Nam, Bắc là con một nhà. Trong 54 dân tộc sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam, mỗi dân tộc đều góp phần làm lên văn hóa Việt Nam. Từng là một trong ba dân tộc đã xây dựng thành quốc gia riêng, người Chăm đã có lịch sử và văn hóa lâu đời khá đặc sắc, độc đáo. Văn hóa Chăm đã từng lan tỏa và để lại những dấu ấn được bảo lưu ở khá nhiều dân tộc anh em dọc Trường Sơn, Tây Nguyên. Cạnh đó, những dấu ấn văn hóa vật chất, nhất là các di sản đền tháp Chăm vẫn còn lưu dấu hoặc hiển diện trải suốt từ Quảng Bình vào tận Đông Nam Bộ, điển hình nhất trong số đó là Thánh địa Mỹ Sơn đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới. Quốc gia Champa cổ đã lùi vào quá khứ, nhưng văn hóa Chăm vẫn không phải vì vậy mà lụi tàn. Hiện nay người Chăm cư trú rải rác ở khu vực ven biển miền Trung và một vài địa phương Nam Bộ, tập trung nhất ở hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận. Người Chăm ở Bình Thuận tuy chỉ chiếm một phần rất nhỏ trên 3% dân số của tỉnh nhưng họ lại đạt được khá nhiều thành tựu trong kinh tế, văn hóa.
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 5
Trong lĩnh vực văn hóa có thể dễ dàng nhận biết, đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm vô cùng phong phú, nó thể hiện trên các mặt như tôn giáo – tín ngưỡng, phong tục – tập quán,văn học, nghệ thuật, chữ viết, . đặc biệt là các lễ hội I. Lý do chọn đề tài Người Chăm là một trong 27 thành phần dân tộc đang cư trú hiện nay ở tỉnh Bình Thuận. Họ là cộng đồng dân tộc có lịch sử cư trú lâu đời tại đây và có sự phân bố trên toàn tỉnh nhưng tập trung nhất là ở huyện Bắc Bình, Tuy Phong, Hàm Thuận Bắc, Cùng lịch sử cư trú lâu đời người Chăm đã để lại trên mảnh đất nắng và gió này những thành tựu văn hóa hết sức đặc sắc. Việc lựa chọn đề tài nghiên cứu “Bước đầu tìm hiểu di sản đời sống văn hóa tinh thần của người chăm Bình Thuận có ý nghĩa thiết thực về mặt khoa học lẫn thực tiễn. Về mặt khoa học: một trong những nhiệm vụ cơ bản của dân tộc học là nghiên cứu di sản văn hóa của các dân tộc. Qua nghiên cứu văn hóa sẽ thể hiện những nét đặc trưng cơ bản của tộc người, quá trình phát triển của họ ở các thời kì khác nhau. Trong văn hóa có phân chia đại thể thành lĩnh vực văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Vì thế khi nghiên cứu về di sản đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm Bình Thuận tác giả cũng góp phần giải quyết một trong những nhiệm vụ cơ bản của dân tộc học về tìm hiểu di sản Chăm từ trong quá khứ ở Bình Thuận – địa bàn cuối cùng ở phần đất phía nam của quốc gia Chămpa cổ.
Về mặt thực tiễn: Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam có sự đóng góp rất lớn của đồng bào các dân tộc thiểu số. Đặc biệt trải dài trên lãnh thổ từ bắc đến nam trong lịch sử đã từng tồn tại các quốc gia riêng biệt, trong đó đáng chú ý là vương
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 6
quốc Champa ở miền Trung Việt Nam. Sau khi đất nước thống nhất, các thế lực phản động trong và ngoài nước luôn tìm cách kích động các dân tộc nổi dậy chống phá nhà nước ta. Vì vậy khi nghiên cứu về đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm ở Bình Thuận, tác giả mong muốn sẽ tìm hiểu, khai thác được khía cạnh văn hóa tinh thần của cộng đồng Chăm Bình Thuận và nhất là tìm ra những mối liên hệ giao lưu văn hóa giữa hai dân tộc Việt – Chăm nói riêng để làm rõ phần nào tính thống nhất trong đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, qua đó càng thấy rõ sự quan tâm qua các chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong việc xây dựng, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội đối với vùng có đồng bào Chăm sinh sống, nhằm ốn định, củng cố khối đoàn kết dân tộc, làm thất bại âm mưu của kẻ thù. Đặc biệt qua nghiên cứu về văn hóa tinh thần của cộng đồng Chăm Bình Thuận sẽ góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa Chăm ở địa phương nói riêng và nền văn hóa Việt Nam nói chung, góp phần xây dựng một nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, đồng thời cũng thấy rõ những mặt hạn chế của nó tại vùng này. Bình Thuận là một tỉnh đang vươn lên về mọi mặt, nhất là lĩnh vực du lịch. Một trong những di sản hấp dẫn du khách trong và ngoài nước ở Bình Thuận trong đó có di sản của người Chăm. Các di sản của người Chăm bao gồm: các di tích đền tháp như Pô Sah Inư (Phú Hài – Phan Thiết), tháp Pô Dam (Tuy Phong), các đền thờ vua chúa Chăm và nơi cư trú của hậu duệ hoàng gia Chăm với khu di tích hoàng gia ở làng Tịnh Mỹ – Phan Thanh- Bắc Bình có trưng bày các di vật của hoàng gia và là nơi duy nhất trong cả nước còn tổ chức các lễ hội truyền thống của người Chăm hàng năm. Vì vậy đề tài nghiên cứu còn góp phần cung cấp thêm nguồn tài liệu trong giảng dạy lịch sử địa phương và phát triển du lịch của Bình Thuận.
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 7
Mặt khác, tác giả là người địa phương nơi có cộng đồng người Chăm sinh sống nên bản thân muốn tìm hiểu một cách hệ thống các di sản của cộng đồng dân tộc quan trọng nhất trên lãnh thổ Bình Thuận với những giá trị văn hóa độc đáo. Qua tìm hiểu, nghiên cứu nhằm phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp đồng thời khắc phục những hạn chế. Người Chăm sinh sống trên những vùng đất thiên nhiên vô cùng khắc nghiệt “nắng cháy – mưa lụt”, đời sống vật chất tuy có rất nhiều khó khăn nhưng họ lại có một đời sống thinh thần khá phong phú. Phải chăng sự khắc nghiệt của thiên nhiên đã trở thành nguồn cội của những huyền thoại, những lễ hội mang tính huyền bí nhưng vô cùng độc đáo như Katê, Ramưwan, Rija Nưgar, ? Là một giáo viên dạy lịch sử trong tương lai, nghiên cứu về di sản văn hóa Chăm không chỉ giúp tác giả bổ sung kiến thức, mà còn bước đầu chuẩn bị hành trang cho một giáo viên có thể đảm đương việc giảng dạy lịch sử địa phương mình một cách thiết thực. Đó là những lí do hết sức thiết thực và là động lực thúc đẩy tác giả lựa chọn nghiên cứu đề tài” Bước đầu tìm hiểu di sản đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm Bình Thuận”.
II. Lịch sử vấn đề
“Văn hóa Chăm” một chủ đề khá hấp dẫn, nó thu hút rất nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước chọn làm đối tượng nghiên cứu. Trước năm 1975
Champa trở thành đối tượng nghiên cứu thực sự của các nhà khoa học bắt đầu từ giữa thế kỉ XIX với mốc mở đầu là năm 1852 J. Crawford lần đầu tiên lưu ý đến người Chăm và cho công bố công trình nghiên cứu đầu tiên là 81 từ Chăm. Hơn mười năm sau mối quan tâm đối vơí người Chăm mới được mở rộng nhưng chỉ dừng lại ở khía cạnh ngôn ngữ học với các nhà nghiên cứu
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 8
tên tuổi như A. Bastian (1868), A. Morice (1875), K. F. Holle (1877), Từ sau thập niên 80 trở đi thì việc nghiên cứu về Champa cổ và văn hoá Chăm mới được đẩy mạnh. Với việc nghiên cứu của các học giả Pháp như Labussière đã cho ra một thông báo đầu tiên về khía cạnh tôn giáo, xã hội của người Chăm ở Tây Nam Việt Nam; năm 1881 E. Aymonier cho công bố bài viết về văn tự và các phương ngữ Chăm, . Có thể nói rằng các tác giả nước ngoài nhất là các nhà khoa học Pháp không chỉ mở ra một khoa học nghiên cứu về dân tộc Chăm mà còn có nhiều đóng góp vào việc tìm hiểu, nghiên cứu và bảo tồn các di sản văn hóa của người Chăm. Sang đầu thế kỉ XX, L. Finot xuất bản danh mục các kiến trúc Champa và tôn giáo Champa cổ ; tiếp đó là các bài nghiên cứu của A. Cabaton, Chimidt, E.M. Durand, E. Huber , nghiên cứu về các văn tự Chăm. Trong những năm 1910 – 1913, G.Maspero cho ra đời cuốn sách Vương quốc Champa. Từ 1915 –1920 những ấn phẩm nghiên cứu về Champa giảm đi rõ rệt, đến sau năm 1920 mới xuất hiện trở lại các bài nghiên cứu về Chămpa của A. Sallet với bài báo về Folklore Chăm (1923); E.D. Bosch công bố hai bài viết về di tích khảo cổ có nhấn mạnh đến sự tồn tại những mối quan hệ giữa nghệ thuật Champa và Giava (1931); đến năm 1933 P.Mus cho in cuốn tôn giáo của người Chăm; năm 1932 Baudesson cho ra mắt cuốn sách về dân tộc Chăm. Trong thời gian này ở Việt Nam cũng bắt đầu xuất hiện các bài nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước như vào những năm 1933- 1934,Nguyễn Văn Tố viết hai bài về kho báu của Champa, Nguyễn Thiệu Lâu cho in hai bài nghiên cứu về địa lý và lịch sử Champa Sau năm 1975
Từ sau năm 1975 các nhà khoa học Việt Nam bắt đầu có những đóng góp thực sự vào việc nghiên cứu lịch sử, văn hoá và dân tộc Chăm. Những
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 9
người đầu tiên thâm nhập vào lĩnh vực nghiên cứu này là các nhà dân tộc học và văn hoá học. Hai tập sách thông báo nghệ thuật số 20, Viện nghệ thuật- Bộ văn hoá thông tin năm 1977 và những vấn đề dân tộc học miền Nam Việt Nam, Ban dân tộc học- Viện khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh. Năm 1978 là bước đi đầu tiên trong việc nghiên cứu về người Chăm của các nhà khoa học Việt Nam . Có thể kể đến một số bài viết có chất lượng về tư liệu điều tra điền dã như : Ít nét về mỹ thuật dân gian của dân tộc Chàm ở Thuận Hải của Chu Quang Trứ, Bước đầu sưu tầm về múa dân tộc Chăm của Hoàng Trúc, Làm quen với văn học dân gian Chàm ở Thuận Hải của Nông Quốc Thắng, Mấy nét về dân ca dàn nhạc Chàm của Trần Quang Huy, Nông nghiệp cổ truyền của đồng bào Chăm Thuận Hải của Phan Lạc Tuyên, Vài nhận định về tín ngưỡng dân gian Chàm ở Thuận Hải của Lý Kim Thoa, Khảo tả thôn Tịnh Mỹ vùng Chàm Thuận Hải của Phan Văn Dốp,
Những năm sau đó các nhà khoa học Việt Nam tiếp tục đi nghiêp cứu sâu về dân tộc Chăm và các di sản của người Chăm. Các bài viết về các khía cạnh khác nhau của đời sống văn hoá đồng bào Chăm đã xuất hiện ngày một nhiều có thể kể đến như: Tín ngưỡng tượng Kút ở người Chăm Thuận Hải (Dân tộc học, số 4/1977); Bàlamôn giáo ở người Chăm Thuận Hải xưa và nay của Lý Kim Thoa (Dân tộc học, số 3/1979); Tìm hiểu quan hệ giao lưu văn hoá Việt Chàm của Lê Văn Hảo (Dân tộc học, số 1/1979); Bên cạnh đó còn rất nhiều công trình khoa học như: Bước đầu tìm hiểu về nhà cửa của người Chăm Bàni vùng Phan Rang-của Thành Phần (Luận văn tốt nghiệp –1979); Giới thiệu người Chăm cư trú tại thành phố Hồ Chí Minh của Nguyễn Đệ (Luận văn tốt nghiệp – 1990); Bước đầu tìm hiểu về văn hoá vật chất của người Chăm ở Thuận Hải của Nguyễn Thanh Trúc và Bước đầu tìm hiểu
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 10
truyện thơ của Mai Thanh Trúc (1991); Tín ngưỡng dân gian của người Chăm Ninh Thuận – Bình Thuận của Vương Hoàng Trù (2003) . Ngoài ra các nhà khoa học Việt Nam cũng đã viết và cho công bố một số công trình khoa học về người Chăm như: Năm 1980, Viện dân tộc học đã ngiên cứu và cho xuất bản cuốn “Góp phần nghiên cứu bản lĩnh, bản sắc các dân tộc Việt Nam. Trong đó có bài viết của tác giả Lê Văn Hảo – “Tìm hiểu quan hệ giao lưu văn hóa Việt – Chàm qua kho tàng văn hóa dân gian của người Việt và người Chàm” từ trang 162 –277. Ngọc Canh – Nghệ thuật múa Chăm, Nxb văn hoá, H.1982; Điêu khắc Chăm, Nxb khoa học xã hội, H.1988. Người Chăm Thuận Hải- (Phan Xuân Biên (cb), Sở văn hoá thông tin Thuận Hải , 1989. Đây là công trình nghiên cứu của Viện KHXH tại TPHCM và Sở VHTT Thuận Hải đề cập đến các lĩnh vực kinh tế, tôn giáo, xã hội và những biến đổi của tộc người. Phan Xuân Biên – Phan An – Phan Văn Dốp – Văn hoá Chăm, Nxb khoa học xã hội, H.1991. Đây là công trình nghiên cứu về văn hóa Chăm tương đối hoàn chỉnh từ nguồn gốc, địa bàn cư trú đến các lĩnh vực văn hóa vật chất và tinh thần của người Chăm Việt Nam. Ngô Văn Doanh- Văn hoá cổ Chămpa, Nxb văn hoá, H.1993. Ngô Văn Doanh- Lễ hội Rija Nưgar của người Chăm, Nxb văn hoá dân tộc, H.1998.Với hơn 400 trang sách mà công trình này công bố, tác giả đã cung cấp nhiều tư liệu quí và đáng tin cậy về Rija Nưgar, về một số lễ hội chuyển mùa ở khu vực Đông Nam Á tương đồng với Lễ hội Rija Nưgar của người Chăm.
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 11
Trương Tuyết Mai- Sở Văn Ngọc – Hệ thống thuỷ lợi và lễ nghi nông nghiệp cổ truyền Chăm Ninh Thuận –Bình Thuận, Nxb văn hoá dân tộc, H. 2002. Nguyễn Hồng Dương (cb): Một số vấn đề về tôn giáo tín ngưỡng của đồng bào Chăm ở hai tỉnh Ninh Thuận –Bình Thuận hiện nay, Nxb khoa học xã hội, H. 2007 Ngoài những tác phẩm sách thì còn rất nhiều bài viết trên các báo Bình Thuận, trên tạo chí Văn hóa các dân tộc, tạp chí Kiến thức ngày nay, tạp chí xưa và nay, tạp chí dân tộc học, tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, trên các trang Web, Với các tác giả là những trí thức Chăm và các nhà chuyên nghiên cứu về văn hoá Chăm như Bá Trung Phụ, Đổng Văn Đinh, Huyền Trân, Lương Ninh, Mạc Đường, Ngô Văn Doanh, Phan Lạc Tuyên, Phan Xuân Biên, Văn Món, đề cập đến các lễ hội truyền thống của người Chăm như Katê, Ramưwan, Rija Nưgar, đến các vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng, hôn nhân, tang ma, nghệ thuật. Đặc biệt là các bài báo cáo tình hình các dân tộc thiểu số trên địa bàn Bình Thuận hàng năm của Ban dân tộc tỉnh Bình Thuận, Bảo tàng Bình Thuận, Ban tôn giáo tỉnh Bình Thuận là nguồn tài liệu nghiên cứu cụ thể về đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng Chăm. Gần đây nhất Sở văn hóa thông tinh Bình Thuận đang thực hiện 2 đề tài nghiên cứu là “Qui trình làm gốm của người Chăm ở Bình Thuận – Lịch sử và nghệ thuật” và đề tài “Phục dựng lễ hội Katê của người Chăm tại nhóm đền tháp Pôsha Inư” nhưng vẫn chưa được công bố. Tóm lại trong hơn 30 năm qua kể từ sau khi đất nước thống nhất các nhà khoa học Việt Nam đã thực sự trở thành lực lượng nghiên cứu chính về lịch sử, văn hoá Chăm. Quá trình ngiên cứu của chúng ta luôn đi đôi với việc xây dựng, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá truyền thống của người Chăm, các khu di tích đền tháp, đền thờ.
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 12
III. Phạm vi – giới hạn Với tên đề tài nghiên cứu của khóa luận đã xác định phạm vi – giới hạn của nó là nghiên cứu về lĩnh vực di sản đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm Bình Thuận. Trong phạm vi nghiên cứu từ cách tiếp cận dân tộc học, tác giả sẽ đề cập đến các khía cạnh trong đời sống văn hoá tinh thần của người Chăm tại Bình Thuận. Trình bày đến các tôn giáo hiện nay của đồng bào Chăm tác giả không đề cập đến nguồn gốc xã hội của các giáo lý mà chỉ phân tích sự tác động của các tôn giáo trong đời sống xã hội Chăm về chuẩn mực xã hội, tâm lý tộc người. Với phạm vi và giới hạn của đề tài, bản luận văn có nhiệm vụ nêu lên những đặc điểm của di sản đời sống văn hoá tinh thần trong xã hội Chăm hiện nay.
IV. Phương pháp nghiên cứu
Việc nghiên cứu đời sống văn hoá tinh thần với tư cách là một phần của văn hoá Chăm cần sử dụng những biện pháp nghiên cứu thích hợp. Để thực hiện đề tài tác giả sử dụng các phương pháp: Khi nghiên cứu tác giả dựa trên quan điểm, phương pháp luận của dân tộc học là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để xem xét các vấn đề theo nhiều chiều hướng, trong cộng đồng Chăm và giữa các nhóm Chăm với nhau. Để thấy được sự thống nhất và khác biệt trong đời sống văn hoá tinh thần của các nhóm Chăm tại Bình Thuận theo hai tôn giáo là Bàlamôn và Bàni.
Về phương pháp khoa học: Khóa luận là một công trình nghiên cứu dân tộc Chăm nên phương pháp sử dụng trước nhất và chủ yếu là phương pháp nghiên cứu dân tộc học. Đối tượng của dân tộc học là các tộc người, được xác định về mặt không gian (Bình Thuận) và các mối quan hệ nội tại qua ngôn ngữ, văn hoá, tộc người chỉ có thể nhận thức được một cách đầy đủ bằng
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 13
phương pháp tiếp cận ngay chính trên địa bàn của nó, nơi mà các mối quan hệ tộc người đang diễn ra. Do đó tác giả có sử dụng phương pháp điền dã dân tộc học để quan sát thực tế đời sống văn hoá tinh thần của đồng bào Chăm Bình Thuận. Mục tiêu của đề tài là nghiên cứu về di sản đời sống văn hoá tinh thần của người Chăm Bình Thuận. Trên địa bàn Bình Thuận hiện nay có hai nhóm Chăm chính là Chăm Bàlamôn và Chăm Bàni. Vì vậy trong khi nghiên cứu cần phải tìm ra những đặc điểm chung và riêng giữa hai nhóm Chăm, từ đó rút ra đặc trưng văn hoá tinh thần của người Chăm Bình Thuận so với người Chăm ở Việt Nam. Vì thế sử dụng phương pháp so sánh và so sánh lịch sử là điều rất cần thiết. Trong quá trình thực hiện đề tài tác giả còn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp để làm rõ các mối quan hệ giữa các yếu tố chi phối trong đưòi sống văn hoá tinh thần, qua các nguồn sách vở và tài liệu sưu tầm trên thực địa củ bản thân. Ngoài ra cón sử dụng các phương pháp của các ngành khoa học khác như xã hội học, dân số học, thống kê, v.v .
V. Cấu trúc đề tài
Chương I Khái quát về vùng Chăm Bình Thuận
I. Điều kiện tự nhiên
II. Lịch sử hình thành và suy vong của vương quốc Chămpa
Chương II Bước đầu tìm hiểu di sản đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm Bình Thuận
I. Tôn giáo –tín ngưỡng- phong tục tập quán
I.1 Tôn Giáo
SVTH: Phạm Thị Loan GVHD: Th.S Dương Văn Huề
Trang 14
I.1.1 Đạo Bàlamôn I.1.2 Đạo Bàni I. 2 Tín ngưỡng dân gian I.2.1 Thờ cúng tổ tiên I.2.2 Tín ngưỡng Tô tem I.3 Phong tục – tập quán I. 3.1 Hôn nhân I. 3.2 Tang ma
II. Lễ hội truyền thống
II.1 Lễ hội Katê II.2 Lễ hội Ramư wan II.3 Lễ hội Rijanưgar
III. Ngôn ngữ – Chữ viết – Văn Học dân gian
III.1 Ngôn ngữ – Chữ viết III.2 Văn học dân gian
IV. Nhạc cụ – Múa truyền thống
IV.1 Nhạc cụ truyền thống IV.2 Một số điệu múa của người Chăm Ngoài 2 chương trên thì bài khóa luận còn có phần mở đầu, kết luận và phụ lục.
144 trang |
Chia sẻ: maiphuongtl | Lượt xem: 1853 | Lượt tải: 3
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Luận văn Bước đầu tìm hiểu di sản đời sống văn hoá tinh thần của người Chăm Bình Thuận, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
aønh chöõ vieát chính cuûa daân
toäc Chaêm. Chöõ vieát Chaêm ñöôïc coäng ñoàng cuûa hoï söû duïng chuû yeáu trong saùng
taùc thô, vaên … Ngaøy nay, chöõ vieát Chaêm ngaøy caøng ñöôïc phoå bieán thoâng qua
vieäc bieân soaïn saùch giaùo khoa ñeå phuïc vuï cho vieäc daïy vaø hoïc cuûa ngöôøi
Chaêm. Qua vieäc bieân soaïn saùch giaùo khoa cuõng ñem laïi taùc duïng raát lôùn trong
vaán ñeà baûo toàn chöõ vieát cuûa coäng ñoàng daân toäc naøy. Beân caïnh vieäc hoïc chöõ
Akhar thrah ngöôøi Chaêm coøn ñöôïc hoïc chöõ vieát cuûa ngöôøi Kinh (töùc laø tieáng
Vieät).
Ngheä thuaät Chaêm cuõng theå hieän neùt ñaëc saéc, soáng ñoäng rieâng so vôùi
caùc daân toäc hieän cö truù treân ñòa baøn tænh Bình Thuaän. Coù theå noùi raèng giöõa
ngheä thuaät Chaêm - Vieät coù nhieàu ñieåm khaù töông ñoàng töø trong vaên hoïc daân
gian ñeán caùc loaïi nhaïc cuï daân toäc (xem phaàn phuï luïc, trang 110 -112). Qua ñoù
theå hieän söï giao löu trong vaên hoùa cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm.
Vaên hoïc daân gian Chaêm ñöôïc bieát ñeán vôùi nhöõng truyeàn thuyeát veà caùc
vò thaàn, caùc vua chuùa vaø hoaøng haäu Chaêm nhö Poâ Inö Nögar, Poâ Roâmeâ, Poâ
Klong Môh Nai, Poâ Sah Inö,… taát caû hoï ñeàu ñöôïc thaàn thaùnh hoùa vaø trôû thaønh
nhöõng vò thaàn khoâng theå thieáu trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi Chaêm. Ñieàu naøy
ñöôïc minh chöùng qua caùc leã hoäi truyeàn thoáng nhö Kateâ, Rija Nögar,…
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 110
Leã hoäi theå hieän ñænh cao trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn vaø trong
ngheä thuaät Chaêm. Leã hoäi ñöôïc ra ñôøi treân cô sôû keát hôïp giöõa caùc truyeàn
thuyeát, huyeàn thoaïi, toân giaùo – tín ngöôõng, aâm nhaïc vaø nhöõng vuõ ñieäu muùa
soáng ñoäng vaø uyeån chuyeån cuûa ngöôøi Chaêm. Coù theå khaúng ñònh raèng, qua leã
hoäi cuûa coäng ñoàng daân toäc Chaêm chuùng ta seõ nhö ñöôïc chöùng kieán taát caû caùc
hoaït ñoäng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa hoï. Leã hoäi khoâng chæ thu huùt nhöõng cö
daân goác Chaêm maø noù coøn laø ñieàu haáp daãn ñoái vôùi taát caû moïi ngöôøi thuoäc caùc
daân toäc khaùc nhau. Ñieàu ñaëc bieät ôû caùc leã hoäi Chaêm nhö Kateâ, Ramö wan …
ñeàu ñöôïc coi laø nhöõng caùi teát coå truyeàn cuûa ngöôøi Chaêm thuoäc hai toân giaùo
Baølamoân vaø Baøni. Beân caïnh ñoù, leã hoäi Chaêm cuõng theå hieän ñöôïc tín ngöôõng
trong noâng nghieäp, thoâng qua ñoù ñeå noùi leân nhöõng mong öôùc, noãi khaùt khao
vöôït qua söï thaùch thöùc cuûa thieân nhieân, caùi noùng ñoát chaùy cuûa vuøng ñaát khoâ
caèn ñeå ñoùn chôø moät söï ban ôn cuûa thaàn linh baèng nhöõng côn möa thaám nhuaàn
ñaát, mang laïi söï soáng cho vaïn vaät. Nhöõng noãi nieàm naøy cuûa ngöôøi Chaêm ñeàu
ñöôïc theå hieän trong leã hoäi Rija Nögar hay coøn ñöôïc goïi laø leã hoäi chuyeån muøa,
moät leã hoäi mang ñaëc tröng rieâng cuûa vuøng ñaát Ninh Thuaän – Bình Thuaän nhö
caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng khaúng ñònh “Rija Nögar chính laø saûn phaåm cuûa
vuøng ñaát Ninh Thuaän – Bình Thuaän”. Neáu ai ñaõ töøng ñaët chaân ñeán vuøng ñaát
naøy thì chaéc chaén cuõng seõ khaúng ñònh raèng lôøi nhaän xeùt treân laø hoaøn toaøn
chính xaùc. Söï khaéc nghieät cuûa khí haäu ñaõ trôû thaønh nhaân toá chi phoái trong ñôøi
soáng taâm linh cuûa ngöôøi Chaêm. Hoï luoân cho raèng taát caû nhöõng thieân tai treân
ñeàu do thaàn linh ñieàu khieån chính vì theá hoï caàn phaûi caäy nhôø nôi thaàn linh
giuùp söùc. Thoâng qua caùc vuõ ñieäu ñaïp löûa, vuõ ñieäu cheøo thuyeàn cuøng vôùi nhöõng
aâm thanh boàng beành cuûa boä 3 nhaïc cuï troáng Ginaêng, troáng Paranöng vaø keøn
Saranai ñaõ noùi leân taát caû nhöõng ñieàu mong öôùc thieát tha cuûa con ngöôøi muoán
daâng leân thaàn linh. Sau leã hoäi laø baét ñaàu moät naêm laøm aên môùi cuûa ngöôøi
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 111
Chaêm, nhöõng côn möa xuaát hieän baùo hieäu moät thôøi vuï toát töôi trong quan
nieäm cuûa cö daân noâng nghieäp Chaêm.
Qua tìm hieåu veà di saûn ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm, taùc
giaû ñaõ coù theâm ñöôïc nhöõng nhaän thöùc môùi veà nhöõng sinh hoaït cuûa coäng ñoàng
daân toäc naøy. Hoï coù moät söùc soáng tinh thaàn raát maõnh lieät vaø cuõng voâ cuøng ñoäc
ñaùo, chính ñieàu ñoù seõ trôû thaønh yeáu toá quan trong giuùp cho coäng ñoàng daân toäc
naøy coù theå vöôït qua nhöõng khoù khaên gian khoå trong cuoäc soáng, söï khaéc nghieät
chuûa thieân nhieân nôi hoï sinh soáng. Taát caû nhöõng ñieàu gian nan ñoù ñeàu ñöôïc hoï
ñöa vaøo caùc leã hoäi,vaø trong neàn ngheä thuaät cuûa daân toäc, moät neàn ngheä thuaät
ñaõ gaén lieàn vôùi yeáu toá toân giaùo- tín ngöôõng. Chính nhöõng ñieàu naøy ñaõ taïo neân
tính ñaëc saéc cho neàn vaên hoùa tinh thaàn cuûa con ngöôøi Chaêm.
Moät caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø: Trong thôøi ñaïi hoäi nhaäp hieän nay daân toäc
ngöôøi Chaêm Bình Thuaän coù coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt truyeàn thoáng trong vaên
hoùa cuûa mình khoâng?ñoù laø moät vaán ñeà thöïc teá ñöôïc dö luaän quan taâm. Vôùi söï
hieåu bieát veà coäng ñoàng daân toäc Chaêm taïi Bình Thuaän coù theå khaúng ñònh raèng:
ÔÛ coäng ñoàng Chaêm Bình Thuaän, moät nhoùm Chaêm duy nhaát taïi Vieät Nam vaãn
coøn baûo löu ñöôïc nhöõng di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng quan troïng. Tuy nhieân,
trong ñôøi soáng vaên hoùa hieän nay cuõng coù thay ñoåi raát lôùn hoï ñaõ tieáp thu, bieán
ñoåi theo vaên hoùa vaø nhòp soáng cuûa thôøi ñaïi. Trong nhöõng thay ñoåi coù theå thaáy
roõ nhaát laø caùc lónh vöïc sinh hoaït haøng ngaøy nhö aên ôû, maëc, ñi laïi, giaùo duïc,
ngheä thuaät, …
Trong hoaït ñoäng kinh teá: Beân caïnh ngheà noâng, deät thoå caåm , laøm goám
truyeàn thoáng thì hieän nay ngöôøi Chaêm ñaõ tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng buoân
baùn tuy hình thöùc naøy chöa phoå bieán laém. Vôùi nhöõng maët haøng noåi tieáng nhö
goám, thoå caåm ,… ñang coù söùc huùt lôùn treân thò tröôøng. Kinh teá ngaøy caøng phaùt
trieån ñaõ laøm thay ñoåi cô baûn cuoäc soáng cuûa hoï veà moïi maët caû vaät chaát laãn tinh
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 112
thaàn. Bieåu hieän roõ nhaát laø trong kieán truùc nhaø ôû, caùch aên maëc, phöông tieän ñi
laïi… taát caû ñeàu theå hieän neáp soáng hieän ñaïi cuûa thôøi hoäi nhaäp.
Nhaø ôû: tröôùc ñaây hoï cö truù trong nhöõng tuùp leàu tranh vaùch ñaát thì hieän
nay kieán truùc nhaø ñaõ coù phaàn thay ñoåi, nhöõng gia ñình coù ñieàu kieän kinh teá
cuõng xaây döïng cho mình nhöõng ngoâi nhaø xaây nhö ôû ngöôøi Vieät.
Veà hình thöùc aên maëc: theo truyeàn thoáng phuï nöõ thöôøng maëc vaùy theá
nhöng hieän nay trang phuïc aáy chæ ñöôïc maëc khi hoï ôû nhaø, ôû trong palei, nhöõng
ngaøy leã truyeàn thoáng nhö leã teát, leã hoäi, … Coøn thöôøng ngaøy khi ñi laøm vieäc hay
giao tieáp ngoaøi xaõ hoäi phuï nöõ Chaêm cuõng aên maëc gioáng nhö ngöôøi Vieät chuùng
ta, hoï cuõng maëc nhöõng thôøi trang kieåu caùch theå hieän roõ nhaát laø ôû giôùi
treû.Trong cuoäc soáng nhoän nhòp cuûa thôøi ñaïi, ngöôøi Chaêm ñaõ tieáp thu phong
caùch vaø loái soáng coâng nghieäp. Hoï cuõng ñi nhöõng loaïi phöông tieän nhö xe maùy,
oâtoâ, … thay cho nhöõng chieác xe keùo cuûa gia suùc, hoï cuõng aên nhöõng moùn aên nhö
ngöôøi Vieät. Ñaëc bieät trong lónh vöïc tö töôûng tuy ñaõ coù nhieàu tieán boä, song ôû
coäng ñoàng daân toäc naøy vaãn coøn duy trì nhieàu hình thöùc meâ tín dò ñoan theå hieän
roõ nhaát laø trong tang ma.
Trong lónh vöïc giaùo duïc: Neáu nhö tröôùc ñaây Nhaø nöôùc ta luoân phaûi thöïc
hieän moät chuû tröông vaän ñoäng con em ñoàng baøo Chaêm tôùi tröôøng, nhaát laø thaày
coâ giaùo phaûi tôùi taän thoân baûn, töøng nhaø ñeå daïy chöõ thì hieän nay vaán ñeà naøy ñaõ
khoâng coøn nöõa. Thay vaøo ñoù, hoï ñaõ ñöa con em cuûa mình tôùi taän tröôøng ñeå
hoïc cuøng chuùng baïn. Ngoaøi hoïc tieáng meï ñeû cuûa mình, taïi tröôøng caùc hoïc sinh
seõ ñöôïc hoïc theâm nhöõng thöù tieáng khaùc nhö tieáng Vieät, tieáng Anh theo chöông
trình cuûa Boä Giaùo Duïc. Ñieàu ñaùng chuù yù ôû ñaây laø con em ñoàng baøo Chaêm ñaõ
khoâng ngöøng noã löïc vöôn leân ñeå naâng cao trình ñoä cuûa mình, vaø hoï ñaõ ñaït
ñöôïc nhöõng thaønh tích raát ñaùng khích leä. Söï coù maët cuûa nhöõng sinh vieân öu tuù
Chaêm taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng ngaøy moät ñoâng hôn. Chöùng toû moät ñieàu
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 113
raèng hoï ñaõ coù khaùt voïng muoán thoaùt ra khoûi söï ngheøo ñoùi, laïc haäu vaø hoøa
nhaäp vôùi cuoäc soáng hieän ñaïi.
Beân caïnh nhöõng lónh vöïc treân thì lónh vöïc ngheä thuaät cuõng coù nhieàu
thay ñoåi. Tröôùc ñaây, caùc hoaït ñoäng ngheä thuaät chæ phuïc cho nhu caàu toân giaùo,
leã hoäi cuûa coäng ñoàng Chaêm taïi caùc laøng. Nhöng hieän nay, ôû Bình Thuaän ñaõ
xuaát hieän caùc ñoaøn ngheä thuaät chuyeân nghieäp cuûa ngöôøi Chaêm bieåu dieãn treân
saân khaáu. Caùc ñoaøn ngheä thuaät naøy ngaøy moät phaùt trieån vaø hoaït ñoäng cuûa noù
cuõng ngaøy caøng môû roäng phaïm vi veà khoâng gian vaø thôøi gian, goùp phaàn phoå
bieán vaên hoùa Chaêm ñeán caùc daân toäc anh em. Tuy nhieân, hieän nay nhieàu loaïi
hình ngheä thuaät nhö caùc nhaïc cuï, vuõ ñieäu truyeàn thoáng ñang coù nguy cô bò
chìm vaøo queân laõng do khoâng ñöôïc söï keá tuïc cuûa theá heä treû trong coäng ñoàng
daân toäc naøy. Ña soá giôùi treû hieän nay ñeàu soáng theo phong caùch hieän ñaïi, hoï
thích caùc loaïi hình aâm nhaïc, nhaïc cuï hieän ñaïi nhö ghita, ñaøn Organ vaø haùt
nhöõng baøi nhaïc treû soâi ñoäng chöù khoâng thích ngoài ñaùnh troáng, thoåi keøn xa xöa
nöõa. Tröôùc thöïc traïng naøy ñoøi hoûi söï quan taâm nhieàu hôn cuûa Boä vaø Sôû Vaên
hoùa thoâng tin ñeå coù nhöõng keá khoaïch khoâi phuïc, xaây döïng vaø phaùt trieån caùc
loaïi hình ngheä thuaät ñoäc ñaùo mang baûn saéc cuûa coäng ñoàng daân toäc, goùp phaàn
laøm cho neàn vaên hoùa Chaêm ngaøy caøng phaùt trieån, hoøa nhaäp vaøo neàn vaên hoa
chung cuûa ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät Nam, laøm cho neàn vaên hoùa Vieät Nam
ngaøy caøng tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc vaên hoùa daân toäc nhö coá thuû töôùng Phaïm
Vaên Ñoàng ñaõ töøng noùi: “ngheä thuaät cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi coù nhieàu coáng
hieán coù giaù trò cho ñaát nöôùc caàn ñöôïc nghieân cöùu, phaùt huy laøm phong phuù
theâm ñôøi soáng vaên hoùa cuûa töøng daân toäc vaø cuûa ñaát nöôùc”.
Toùm laïi khi noùi ñeán di saûn ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm
Bình Thuaän, coù theå ruùt ra moät soá keát luaän nhö sau:
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 114
Thöù nhaát: Ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm Bình Thuaän raát
ñoäc ñaùo do yeáu toá lòch söû – vaên hoùa qui ñònh. Söï ñoäc ñaùo trong ñôøi soáng vaên
hoùa tinh thaàn cuûa hoï theå hieän tröôùc heát trong lónh vöïc toân giaùo, tín ngöôõng,
phong tuïc, leã hoäi, … cuûa hoï. Trong ñoù, noåi baät laø vai troø cuûa hai toân giaùo
Baølamoân vaø Baøni ñaõ aûnh höôûng saâu saéc trong vaên hoùa cuûa cö daân. Coù theå noùi
toân giaùo ñaõ taïo thaønh moät yeáu toá ñaëc tröng trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn
cuûa ngöôøi Chaêm Bình Thuaän noùi rieâng vaø ngöôøi Chaêm caû nöôùc noùi chung,
vaán ñeà toân giaùo luoân gaén lieàn vôùi vaán ñeà daân toäc.
Thöù hai: Söï keát hôïp nhöõng aûnh höôûng cuûa Baølamoân vaø Hoài giaùo vôùi
nhöõng yeáu toá baûn ñòa ñaõ laøm cho ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm
Bình Thuaän khaùc vôùi vaên hoùa nguyeân baûn cuûa Baølamoân vaø Hoài giaùo: Ngöôøi
Chaêm AÁn giaùo thôø caùc vò thaàn AÁn keát hôïp thôø vua chuùa trong caùc thaùp; coøn
ngöôøi Chaêm theo Hoài giaùo coù söï keát hôïp Hoài giaùo vôùi tín ngöôõng daân gian
(baûn ñòa).
Thöù ba: Do aûnh höôûng cuûa yeáu toá beân trong vaø beân ngoaøi ñaõ taùc ñoäng
ñeán vieäc hình thaønh caùc phong tuïc, taäp quaùn vöøa mang nhöõng giaù trò raát toát
ñeïp nhö cöôùi , ma chay, … ñoàng thôøi cuõng chöùa ñöïng caû nhöõng yeáu toá trì treä,
laïc haäu. Moät trong nhöõng vaán ñeà ñaët ra laø phaûi keá thöøa, phaùt huy nhöõng giaù trò
vaên hoùa toát ñeïp vaø haïn cheá nhöõng yeáu toá tieâu cöïc.
Noùi toùm laïi Ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm Bình Thuaän
mang moät saéc thaùi rieâng cuûa vuøng ñaát coù ñieàu kieän töï nhieân khaéc ngieät “naéng
nhieàu, möa ít”. Coù theå khaúng ñònh raèng ñieàu kieän töï nhieân ñaõ trôû thaønh moät
yeáu toá quan troïng trong vieäc hình thaønh vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm
Bình Thuaän.
Vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm noùi chung vaø vaên hoùa tinh thaàn noùi rieâng chòu
aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá vaên hoùa ngoaïi, chuû yeáu laø vaên hoùa AÁn, AÛ-raäp. Tuy
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 115
nhieân coäng ñoàng Chaêm Baølamoân vaø Chaêm Baøni ñaõ loàng gheùp caùc yeáu toá baûn
ñòa vôùi caùc yeáu toá beân ngoaøi vôùi nhau moät caùch haøi hoøa, thöïc hieän böôùc tieáp
bieán vaên hoùa, bieán caùc yeáu toá vaên hoùa ngoaïi trôû thaønh moät boä phaän trong vaên
hoùa baûn ñòa cuûa mình. Chính quaù trình giao löu vaø tieáp bieán vaên hoùa ñaõ taïo
neân neùt ñaëc saéc trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng daân toäc naøy.
Khi nhaän xeùt veà vaên hoùa Chaêm Thuaän Haûi taùc giaû Phan Xuaân Bieân coù vieát: “
Ñaây laø neàn vaên hoùa ñöôïc hình thaønh do keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng coù
ñònh höôùng cuûa hoï nhaèm thích öùng vôùi ñieàu kieän ñòa lyù moâi sinh vuøng chaân
nuùi vaø ñoàng baèng ven bieån mieàn Trung nöôùc ta, laø keát quaû cuûa söï giao löu,
tieáp bieán vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm trong moái bang giao roäng raõi vôùi caùc cö
daân trong vuøng mieàn Nam Ñoâng Döông vaø caû trong nhöõng vuøng phuï caän töø
Ñoâng Nam AÙ ñeán Nam AÙ, ñöôïc theå hieän trong tieán trình phaùt trieån ngoân ngöõ
chöõ vieát, trong söï ñan xen giöõa vaên hoùa cao nguyeân, mieàn nuùi vôùi vaên hoùa
bieån, giöõa tín ngöôõng daân gian vôùi caùc toân giaùo Baø la moân, Baøni, Islam vaø
ñöôïc theå hieän treân nhöõng daïng thöùc vaên hoùa vaät chaát vaø tinh thaàn. Nhöõng
daïng thöùc vaên hoùa vöøa coù tính ñoàng nhaát cho caû coäng ñoàng Chaêm, laïi haøm
chöùa raát nhieàu dò bieät mang tính chaát vuøng cö truù vaø caùc coäng ñoàng toân giaùo
khaùc nhau”. [38;10]
Nhöõng giaù trò vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm nhaát laø nhöõng giaù trò vaên hoùa
tinh thaàn ñaõ giuùp Bình Thuaän phaùt trieån caû veà vaên hoùa laãn kinh teá, ñaëc bieät laø
ñoái vôùi du lòch. Caùc ñeàn thaùp vôùi nhöõng bí aån tieàm taøng, cuøng vôùi nhöõng leã hoäi
ñaëc saéc luoân cuoán huùt du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán tham quan. Roài ñaây
vôùi vieäc khai thaùc ñuùng möùc, coù hieäu quaû nhöõng giaù trò vaên hoùa tinh thaàn cuûa
vuøng Chaêm, chaéc chaén du lòch cuûa Bình Thuaän noùi rieâng kinh teá – xaõ hoäi noùi
chung cuûa vuøng ñaát taän cuøng cuûa daûi ñaát mieàn Trung.
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 116
PHUÏ LUÏC
I. Quan heä giao löu vaên hoùa Vieät – Chaøm qua kho taøng vaên hoùa daân gian
cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm.
1. Quan heä giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm qua truyeän keå daân gian
Qua nhieàu truyeän keå daân gian (truyeàn thuyeát, coå tích) gioáng nhau veà
caáu truùc, chuû ñeà, hình töôïng vaø yù nghóa phoå bieán trong kho taøng truyeän coå
cuûa hai daân toäc.
Qua 5 truyeän quen thuoäc:
Truyeän Vieät Truyeän Chaøm
1. Truyeän Soï Döøa
2. Truyeän Daï Thoa Vöông
3. Truyeän Thaïch Sanh
4. Truyeän Baùnh Tröng
Baùnh Giaøy
5. Söï Tích baø Thieân Y A
Na
1. Truyeän Soï Döøa
2. Truyeän Ramayana
3. Truyeän Söï Tích Nuùi Ñaù
Traéng
4. Truyeän Naøng Cañieâng
5. Söï Tích Poâ Inö Nögar
Ngoaøi ra coøn tìm thaáy haøng chuïc truyeàn thuyeát vaø coå tích Vieät vaø
Chaøm coù cuøng chung caáu truùc, chuû ñeà vaø hình töôïng:
Truyeän Vieät Truyeän Chaøm
1. Veà nguoàn goá söï vaät
Söï tích con Khæ Söï tích con Khæ
2. Veà söï tchs ñaát nöôùc Vieät Nam
- Söï tích Hoà Göôm
- Söï tích Nuùi Voïng Phu
- Söï tích Thaønh Loài
- Söï tích thaùp Nhaïn
- Söï tích Göôm Thaàn
- Söï tích Thaùp Baø Raàu
- Söï tích vua Kloâng Garai xaây
thaùp thôø
3. Veà söï tích caùc caâu ví
- Truyeän Tröông Chi (vôùi
caâu “nôï tình chöa traû cho ai.
Khoái tình mang xuoáng tuyeàn ñaøi
chöa tan”).
- Truyeän anh choàng ngoác
(vôùi caâu “con vôï khoân laáy thaèng
- Truyeän anh chaøng meâ coâng
chuùa.
- Truyeän Traïng
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 117
choàng daïi, nhö boâng hoa Laøi
caém baõi cöùt traâu”).
4. Truyeän veà thoâng minh taøi trí vaø söùc khoûe
- Truyeän khoång loà ñuùc
chuoâng (hay laø söï tích Traâu
vaøng vaø Hoà Taây).
- Truyeän em beù thoâng minh
- Truyeän con thoû vaø con hoå
- Truyeän möu con thoû
- Truyeän Gaùi ngoan daïy choàng
- Truyeàn thuyeát vua Kloâng Garai
- Truyeän Traïng
- Truyeän möu con thoû
- Truyeän Cuoäc chieán ñaáu giöõa hoå
vaø dieàu
- Truyeän Chaøng ngoác
5. Truyeän thaàn tieân, ma quæ, phuø pheùp
- Truyeän Töø Ñaïo Haïnh (hay söï
tích Thaùnh Laùng).
- Söï tích thaèng Cuoäi cung traêng
- Truyeän Poâ Tabai
- Truyeän Paja Yang (Baø giaø linh
thieâng)
6. Truyeän veà ñeàn ôn traû oaùn
- Truyeän Taám Caùm
- Truyeän Con coùc lieám nöôùc
möa …
- Truyeän Cadong vaø Halôùc
- Truyeän Con coùc theø löôõi …
III. Caùc nhaïc cuï truyeàn thoáng
Baûng 1: So saùnh nhaïc cuï Vieät vaø nhaïc cuï Chaøm
Nhaïc cuï Vieät Nhaïc cuï Chaøm
Ñaøn Nhò (ñaøn Coø) Ñaøn Rabap
Ñaøn Kanhi
Ñaøn Baàu Ñaøn Kaping
Ñaøn Tranh Ñaøn Campi
Keøn baàu
Keøn trung
Keøn Saranai
Troáng baûn, troáng maõnh Troáng Paranöng
Troáng ñaïi, troáng caùi Troáng hagar
Troáng côm Troáng ginaêng
Tuø vaø Tuø vaø Chaøm
Saùo ngang Saùo ngang Chaøm
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 118
Baûng 2: so saùnh daân ca Vieät vaø daân ca Chaøm
Daân ca Vieät Daân ca Chaøm
Caùc loaïi haùt ñoái ñaùp giao
duyeân nam nöõ ôû trung du, ñoàng
baèng.
Toï ataêm taøraø,
toï mö yuùt
Haùt oáng daây ôû ñoàng baèng Toï ñinh
Haùt ñoá ôû ñoàng baèng Toï pañao
Veø ngaâm thô Ariya
Hoø xay luùa, hoø giaõ gaïo ôû
ñoàng baèng mieàn Trung vaø Nam
Boä
Toï rathung xa
Haùt baù traïo
Hoø ñöa linh
Toï taêm mötai
( Vieän daân toäc hoïc – Goùp phaàn nghieân cöùu baûn lónh, baûn saéc caùc daân toäc ôû Vieät
Nam, NXB KHXH, HN 1980, tr.268-275 - trích baøi vieát cuûa taùc giaû Leâ Vaên Haûo – Tìm hieåu
quan heä giao löu vaên hoùa Vieät – Chaøm qua kho taøng vaên hoùa daân gian cuûa ngöôøi Vieät vaø
ngöôøi Chaøm).
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 119
COÂNG TAÙC BAÛO TOÀN VAØ PHAÙT HUY
TIEÁNG NOÙI, CHÖÕ VIEÁT CAÙC DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ
Moät trong nhöõng vaán ñeà quan troïng cuûa vieäc phaùt huy caùc giaù trò vaên hoùa
caùc daân toäc laø vieäc baûo toàn vaø phaùt huy tieáng noùi, chöõ vieát. Ñeå duy trì vaø phaùt
trieån chöõ vieát Chaêm phaûi keå ñeán coâng lao khoâng nhoû cuûa caùc trí thöùc Chaêm,
nhöõng con ngöôøi taøi gioûi vaø thoâng thaïo chöõ vieát cuûa ñaân toäc Chaêm ñaõ tieán
haønh nghieân cöùu, bieân soaïn vaø baûo toàn chöõ vieát Chaêm. Trong soá ñoù tieâu bieåu
nhaát laø oâng Kinh Duy Trònh cö truù ôû xaõ Phuù Laïc – huyeän Tuy Phong – tænh
Bình Thuaän, oâng laø moät trong nhöõng taùc giaû saùng giaù trong coâng trình bieân
soaïn saùch giaùo khoa chöõ Chaêm cuûa Boä giaùo duïc vaø ñaøo taïo nöôùc ta. Theo chuû
tröông chung cuûa Ñaûng laø “xaây döïng vaø phaùt trieån vaên hoùa Chaêm” Boä
GD&ÑT ñaõ thaønh laäp Ban bieân soaïn saùch vieát tieáng Chaêm. Naêm 1996 bieân
soaïn boä saùch tieáng chaêm chöõ to goàm 5 cuoán, giaønh cho hoïc sinh töø lôùp 1 -5.
Töø naêm 1997 – 2000 boä saùch tieáng Chaêm töø lôùp 1 -5 bao goàm saùch giaùo vieân,
saùch baøi taäp vaø töø ñieån hoïc sinh goàm 3000 töø ñaõ ñöôïc bieân soaïn. Ñaây laø moät
thaønh coâng raát lôùn cuûa Boä GD&ÑT. Vieäc bieân soïan saùch tieáng chaêm ngaøy
caøng ñöôïc chuù troïng ñeå naâng cao chaát löôïng phuïc vuï vieäc hoïc taäp, nghieân
cöùu. Qua vieäc taäp trung bieân soaïn saùch giaùo khoa cho thaáy chöõ vieát Chaêm
ngaøy caøng ñöôïc phoå bieán roäng raõi vaø theå hieän böôùc phaùt trieån môùi trong chöõ
vieát Chaêm noùi rieâng vaø chöõ vieát coâng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam noùi chung,
goùp phaàn thöïc hieän thaéng lôïi chuû tröông cuûa Ñaûng vaø nhaø nöôùc trong vaán ñeà
phaùt trieång vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam. Theo baùo caùo thoáng keâ
thì coâng taùc daïy vaø hoïc tieáng Chaêm baäc tieåu hoïc hieän nay ôû Bình Thuaän ñaõ
ñaït ñöôïc nhöõng keùt quaû ñaùng khích leä nhö ñeán naêm 2006 toaøn tænh coù 31
tröôøng thuoäc 3/6 huyeän coù ñoàng baøo Chaêm ñaõ thöïc hieän coâng taùc giaûng daïy,
vôùi 338 lôùp hoïc, thu huùt 10.286 hoïc sinh daân toäc Chaêm
Soá lieäu thoáng keâ cuï theå nhö sau:
Naêm
hoïc
Ñôn vò toå chöùc
daïy hoïc
Soá
tröôøng
Soá
lôùp
Soá hoïc
sinh
Giaùo vieân giaûng daïy
Chuyeân Kieâm
nhieäm
Hôïp
ñoàng
1999 -
2001
Haøm Thuaän Baéc 03 13 374 2 2
Baéc Bình 05 72 2.665 6 10
Tuy Phong 02 10 302 2
2002 -
Haøm Thuaän Baéc 03 14 471 2 2
Baéc Bình 05 85 2.402 6
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 120
2003 Tuy Phong 02 16 438 16
2004 -
2006
Haøm Thuaän Baéc 03 19 572 2 2
Baéc Bình 06 88 2.304 6
Tuy Phong 02 21 468 16
(Baùo caùo toång keát coâng taùc baûo toàn vaø phaùt huy tieáng noùi, chöõ vieát caùc daân toäc thieåu soá, Phan Thieát
7/2006.)
Maëc duø keát quaû cuûa coâng taùc daïy vaø hoïc coøn thaáp, löôïng giaùo vieân ít oûi.
Song qua ñoù ta thaáy ñöôïc nhöõng thaønh töïu böôùc ñaàu veà vieäc phaùt trieån chöõ
vieát cuûa daân toäc Chaêm treân ñòa baøn tænh cuõng nhö vieäc thöïc hieän chuû tröông
cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc trong vieäc baûo toàn, phaùt huy vaø phaùt trieån chöõ vieát caùc
daân toäc thieåu soá.
Ngoaøi thöïc hieän coâng taùc daïy tieáng Chaêm ôû tieåu hoïc coøn coù hình thöùc daïy
vaø hoïc boå tuùc tieáng Chaêm chuû yeáu laø ñaøo taïo ñoäi nguõ giaùo vieân, caùn boä coâng
taùc taïi vuøng daân toäc; coâng taùc thoâng tin, tuyeân truyeàn qua caùc phöông tieän,
thoâng tin ñaïi chuùng, truyeàn thanh, truyeàn hình.
MOÄT SOÁ TÖ LIEÄU VEÀ THAÙP
POÂ SAH INÖ VAØ THAÙP POÂ DAM
I. Thaùp Poâ Sah Inö ( Phuù Haøi – Phan Thieát)
Theo söï tích vaø truyeàn thuyeát daân toäc Chaêm, coâng chuùa Poâ Sah Inö vaø
em ruoät laø Poâ Dam, ngöôøi Vieät goïi laø Traø Duyeät, laø con cuûa vua Chaêm Para
Chanh (söû Vieät goïi laø La Khaûi), vò töôùng keá thöøa cuûa Cheá Boàng Nga. Khi vua
cha Para Chanh maát, Poâ Dam leân ngoâi vua naêm Bính Daàn 1445 vaø maát naêm
Nhaâm Thìn 1472 trò vì ñöôïc 27 naêm.
Sau lieân tuïc nhieàu theá kyû, bôûi nhöõng cuoäc chieán tranh khoác lieät vôùi caùc
laân quoác laùng gieàng maø chuû yeáu laø vôùi Ñaïi Vieät ôû phía Baéc, caùc vò vua Chaêm
daàn luøi vaøo phía Nam vöông quoác. Coâng chuùa Poâ Sah Inö sau khi qua ñôøi ñöôïc
ngöôøi Chaêm cho xaây döïng theâm trong khuoân vieân thaùp nhöõng ngoâi ñeàn thôø vaø
thôø Baø ôû nhoùm ñeàn thaùp naøy. Nhöõng leã nghi xöa cho vò thaàn chính ñöôïc thôø
trong nhoùm ñeàn thaùp laø thaàn Shiva thöa daàn vaø vaéng haún, nhöôøng choã cho caùc
leã nghi cuûa theá heä ngöôøi Chaêm hieän nay chuû yeáu daønh cho baø Poâ Sah Inö. Töø
ñoù trôû veà sau nhoùm ñeàn thaùp naøy coù teân laø Poâ Sah Inö.
Nhöõng phaùt hieän trong quaù trình khai quaät cuûa khaûo coå hoïc laø nhöõng
baèng chöùng chöùng minh cho caùc teân goïi cuûa di tích ôû 2 giai ñoaïn khaùc nhau,
vaø khaúng ñònh vieäc ngöôøi Chaêm xaây döïng nhöõng ngoâi ñeàn thôø xung quanh
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 121
thaùp coå ñeå thôø phuïng coâng chuùa Poâ Sah Inö töø ñaàu theá kyû XV laø coù thaät trong
lòch söû.
Di tích kieán truùc ngheä thuaät Poâ Sah Inö goàm coù 3 ngoâi thaùp theo thöù töï
thaùp A, thaùp B vaø thaùp C. Caû ba thaùp hôïp thaønh nhoùm toïa laïc treân ñænh ñoài
Laàu OÂng Hoaøng thuoäc ñòa phaän thoân Ngoïc Laâm phöôøng Phuù Haøi (xöa laø Phoá
Haøi)- thaønh phoá Phan Thieát- tænh Bình Thuaän.
Nhoùm ñeàn thaùp Chaêm Poâ Sah Inö laø di tích kieán truùc ngheä thuaät ñöôïc
ngöôøi Chaêm xaây döïng ñeå thôø Thaàn Shiva. Vò thaàn chính thöùc vaø thieâng lieâng
nhaát trong AÁn Ñoä giaùo, töôïng tröng cho söï huûy dieät vaø saùng taïo cuûa muoân
loaøi, taïo neân kieáp luaân hoài theo quan nieäm cuûa Baølamoân giaùo. Hieän thaân cuûa
thaàn Shiva chính laø Beä thôø Linga - Yoni, coù nieân ñaïi cuøng thôøi vôùi nhoùm ñeàn
thaùp. Beä thôø ñöôïc taïc töø moät khoái ñaù xanh ñen, Linga dính lieàn Yoni
Linga ôû Poâ Sah Inö laø hình töôïng cuûa Shiva, moät trong Tam vò nhaát theå
(Trimuti) AÁn Ñoä giaùo (Shiva - Brahma – Visnu). Tín ngöôõng Linga - Yoni
(AÂm Döông keát hôïp) bieán thaønh söï thôø cuùng thaàn Shiva, raát phoå bieán trong
daân chuùng AÁn Ñoä vaø daàn daàn aûnh höôûng saâu ñaäm vaøo vaên hoùa Chaêm maõi ñeán
ngaøy nay khoâng coù gì thay ñoåi ñöôïc neùt taâm linh tín ngöôõng ñoù. Ñoàng thôøi
Linga coøn laø bieåu töôïng thieâng lieâng trong taâm thöùc ngöôøi Chaêm. Cho ñeán taän
ngaøy nay duø baát cöù ôû ñaâu coù ngöôøi Chaêm cö truù vaø coù caùc nhoùm ñeàn thaùp, ñeàn
thôø moãi khi thöïc hieän leã nghi ngöôøi ta vaãn thöïc hieän nhö ngaøy xöa toå tieân hoï
ñaõ laøm. Vieäc quan troïng nhaát laø taém röûa beä thôø Linga - Yoni baèng vieäc laáy
nöôùc tinh khieát maø trang troïng, thaønh kính doäi töø töø leân ñaàu coät Linga, goïi laø
taém thaàn. Nöôùc chaûy xuoáng chaân Linga traøn xuoáng Yoni, tuoân ra voøi
Somasutra. Ngöôøi ta laáy nöôùc ñoù - goïi laø nöôùc thaàn ñeå duøng vaøo vieäc caàu phuùc
cho gia ñình, cho coäng ñoàng. Ngöôøi ta tin raèng, khi thoa nöôùc thaàn vaøo cô theå
seõ ñöôïc may maén vaø tröø khöû ñöôïc nhöõng ñieàu xui xeûo.Beä thôø Linga - Yoni laø
hieän vaät duy nhaát coøn laïi ôû thaùp Poâ Sah Inö.
Cuøng vôùi thaùp Poâ Dam ôû Tuy Phong, ñaây laø nhoùm ñeàn thaùp coå kính
nhaát ôû Bình Thuaän vaø laø moät trong nhöõng nhoùm ñeàn thaùp coå kính nhaát cuûa
vöông quoác Chaêmpa coøn laïi töông ñoái nguyeân veïn ñeán ngaøy nay ôû mieàn
Trung Vieät Nam.
Thaùp chính khoâng roäng laém, beân trong chæ thôø moät boä Linga - Yoni
töôïng tröng cho thaàn Shiva, cöûa chính quay ra höôùng Ñoâng. Toaøn thaân thaùp
cao 15m (töø ñeá moùng thaùp ñeán ñænh choùp). Thaùp coù 4 taàng, moät taàng treät vaø 3
taàng treân. Thaân thaùp roãng töø döôùi leân ñeán ñænh, thöôøng caùc thaùp khaùc cuøng
loaïi hình kieán truùc ñoä roãng beân trong ñoù phaûi ñaûm baûo ñoä chòu löïc cuûa caùc
taàng thaùp beân treân neân chæ roãng ñeán 2/3 chieàu cao thaân thaùp. Rieâng thaùp chính
(A) cuûa cuïm di tích naøy coù ñoä roãng lôùn, chöùng toû thaân thaùp ñöôïc xaây döïng raát
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 122
chaéc chaén. Treân cuøng, tuï laïi ôû taàng 4 coù 4 cöûa soå nhoû hình tam giaùc toûa ra 4
höôùng.
Cöûa chính troå veà höôùng Ñoâng nhö taát caû nhöõng ngoâi thaùp khaùc. Caáu
truùc cuûa cöûa ñöôïc xaây daät caáp vaøo ñeán ñænh cöûa taïo neân hình choùp. Beân ngoaøi
cöûa chính coù 2 truï cöûa hình truï ñöôïc chaïm troå raát ñeïp baèng nhieàu ñöôøng gôø
troøn to nhoû khaùc nhau chaïy bao quanh thaân truï (trong caùch moâ taû cuûa caùc nhaø
nghieân cöùu goïi laø nhaãn truï). Töø cöûa chính vaøo ñeàn thaùp coù moät khoaûng roäng
daøi 2m goïi laø tieàn saûnh, coù 2 caùnh cöûa goã naëng laø cöûa chính cuûa thaùp. Ngoaøi
cöûa chính, ôû taàng 1 coøn coù 3 cöûa giaû xaây döïng theo loái ñoái xöùng nhau. Taàng 2
vaø taàng 3 moãi taàng coù 4 cöûa giaû coù truïc troøn ñoái xöùng nhau toûa ra 4 höôùng.
Taàng 4 do ñöôïc tuï laïi laøm ñænh thaùp neân khoâng coøn caùc cöûa giaû. Taát caû caùc
cöûa giaû ñöôïc xaây lieàn vaøo thaân thaùp vaø nhoâ phaàn ñieâu khaéc, voøm cuoán ra beân
ngoaøi.
Ñaùng löu yù laø ôû treân cöûa giaû taàng 1 höôùng Taây hieän coøn moät maûng
töôøng ñöôïc chaïm khaéc nhieàu hình veõ khaùc nhau, ñoù laø nhöõng hoïa tieát veõ hoa,
laù daøy ñaëc, raäm ròt gioáng nhö moät loaïi hoa cuùc. Ñaây chính laø moät ñaëc tröng
hieám coù cuûa phong caùch ngheä thuaät Hoøa Lai (phong caùch ngheä thuaät coå nhaát)
trong lòch söû kieán truùc cuûa vöông quoác Chaêmpa maø nhoùm thaùp Poâ Sah Inö laø
moät thaønh phaàn.
Thaùp B cao 12m goàm coù 3 taàng, phaàn ñeá thaùp coù kieán truùc phöùc taïp
hôn ñeá cuûa thaùp A vaø C. Tröø phaàn tröôùc cuûa cöûa chính, phía döôùi 3 cöûa giaû, ñeá
thaùp ñöôïc xaây daät caáp vaøo thaân thaùp, ôû moãi ñeá thaùp cuûa 3 cöûa giaû coù 2 truï xaây
baèng gaïch, coù ñieâu khaéc vaø trang trí hoa vaên. Hai beân töôøng cöûa chính ñöôïc
xaây cuoán voøm theo hình truï vaøo ñeán loøng thaùp. Ñaây laø kieåu kieán truùc laï trong
kieán truùc ñeàn thaùp Chaêm. Thoâng thöôøng ôû cöûa hay töôøng thaùp ñieåm noái giöõa
hai caïnh laø moät goùc vuoâng. Loøng thaùp roãng leân 2/3 chieàu cao cuûa thaùp, khoâng
coøn ñeå hieän vaät naøo beân trong.
Taàng 1 cuûa thaùp coù caáu truùc gaàn gioáng nhö taàng 2 cuûa thaùp A, nhöng
phaàn trang trí hoa vaên ít hôn, ñôn giaûn hôn caùc ñöôøng gôø ít hôn. Thaân thaùp ôû
caùc goùc cuûa taàng 1 coù daáu tích tröôùc ñaây coù thôø caùc töôïng thaàn. Taàng 2 cuûa
thaùp vaãn coù caùc cöûa giaû ñoái xöùng nhau veà caùc höôùng, nhöng laïi khoâng laëp
theo hình truï troøn cuûa cöûa giaû taàng 1, maø caáu truùc cöûa giaû taàng 2 truï cöûa laø
hình vuoâng.
Thaùp C (thaùp Ñoâng) coøn goïi laø thaùp thôø thaàn Löûa. Thoâng thöôøng theo
truyeàn thoáng veà kieán truùc ñeàn thaùp cuûa ngöôøi Chaêm, trong moät nhoùm thaùp bao
goàm nhieàu ngoâi thaùp, ít nhaát töø ba thaùp trôû leân. Nhöõng ngoâi thaùp ñeàu coù chöùc
naêng vaø vò trí rieâng trong nhoùm ñeå laøm neân yù nghóa chung cuûa caû nhoùm. ÔÛ
ñaây, thaùp C chính laø thaùp thôø thaàn Löûa. Moãi khi coù caùc leã nghi dieãn ra taïi ñaây,
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 123
ngoâi thaùp naøy ñeàu ñöôïc ñoát löûa cho ñeán khi chaám döùt leã hoäi. Ngöôøi ta tin raèng
thaàn Löûa seõ ñem laïi hôi aám vaø haïnh phuùc cho moïi ngöôøi.
Ñeàn chính cuûa di tích Poâ Sah Inö do naèm trong phong caùch ngheä thuaät
Hoøa Lai neân beä thôø chæ coù Linga - Yoni. Hai nhoùm thaùp trong phong caùch Hoøa
Lai ôû Ninh Thuaän laø thaùp Hoøa Lai vaø thaùp Poâ Dam ôû Bình Thuaän ñeàu coù beä
thôø Linga - Yoni gioáng nhö ôû Poâ Sah Inö keå caû hình theå ñieâu khaéc vaø chaát lieäu
ñaù.
Töø theá kyû XIV trôû veà sau, caùc thaùp Chaêm chuû yeáu ñöôïc xaây döïng ôû
Ninh Thuaän, Bình Thuaän. Trong ñoù tieâu bieåu laø nhoùm thaùp Poâ Klong Garai vaø
Poâ Roâmeâ ôû Ninh Thuaän. Trong loøng nhöõng thaùp chính trong nhoùm ñeàu coù
töôïng vua baùn thaân. Phaàn löng döïa vaøo beä laø Linga. Ñieàu ñoù chöùng toû veà maët
kieán truùc gaàn nhö giöõ nguyeân hoaëc thay ñoåi tuøy hoaøn caûnh, khu vöïc. Nhöng
beân trong loøng thaùp, beä thôø khoâng phaûi chæ laø beä Linga - Yoni maø phaàn tröôùc
laø töôïng vua Chaêm, phaàn sau laø Linga. Töùc laø khoâng chæ thôø thaàn nhö tröôùc
nöõa maø chuyeån qua thôø Vua - Thaàn.
Trong caùch phaân loaïi di tích, nhoùm thaùp Poâ Sah Inö laø di tích kieán truùc
ngheä thuaät. Suoát thôøi gian daøi, caên cöù vaøo truyeàn thuyeát vaø moät ít tö lieäu, nhaân
daân ñòa phöông vaø caû moät soá caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng thaùp Poâ Sah Inö
ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XVII. Nhöõng nhaän xeùt ñoù döïa treân cô sôû cuûa
quan ñieåm lòch söû, cho raèng trong caùc cuoäc chieán tranh phong kieán giöõa Ñaïi
Vieät vaø Chaêmpa, vöông quoác Chaêmpa bò caùc chuùa Nguyeãn laán daàn vaøo phía
Nam vaø theá kyû XVII khi vaøo ñeán Bình Thuaän môùi xaây döïng thaùp naøy. ( xem
hình 18)
II. Thaùp Poâ Dam ( Tuy Phong)
Nhoùm ñeàn thaùp Chaêm Poâ Dam toïa laïc döôùi chaân nuùi ñaù coù teân goïi laø
nuùi OÂng Xieâm (hay coøn goïi laø nuùi Ngaøi) cao 600m. Ñaàu theá kyû XX laøng naøy
goïi laø laøng Trang Hoøa thuoäc toång Tuy Tònh huyeän Tuy Phong. Vôùi ngöôøi
Chaêm laøng naøy goïi laø palei Lablan nay thuoäc ñòa phaän xaõ Phuù Laïc - huyeän
Tuy Phong - tænh Bình Thuaän. Theo bieân nieân söû cuûa daân toäc Chaêm thì Poâ
Dam (Poâ Ka Thít) ngöôøi Vieät goïi laø Traø Duyeät, em ruoät cuûa coâng chuùa Poâ Sha
Inö, laø con cuûa vua Chaêm Pa Ra Chanh. Söû Vieät dòch laø La Khaûi, vò töôùng keá
thöøa cuûa Cheá Boàng Nga. Poâ Dam sinh naêm Thìn? ngaøy 3 thöù 7 thaùng tö Chaêm
lòch (thaùng 7 aâm lòch) Poâ Dam leân laøm vua naêm Bính Daàn 1445 vaø maát naêm
Nhaâm Thìn 1472. ÔÛ ngoâi vua vaø trò vì ñöôïc 27 naêm. Poâ Dam coù hai ngöôøi con
trai teân laø Poâ Ka Braùh (ngöôøi Vieät goïi laø Traø Toaøn) hieän nay coøn ñeàn thôø do
ngöôøi Chaêm Baøni (Hoài giaùo) xaây döïng vaø thôø ôû thoân Vónh Hanh, xaõ Phuù Laïc
huyeän Tuy Phong. Ngöôøi con trai thöù hai teân laø Poâ Kbrik (ngöôøi Vieät goïi laø
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 124
Traø Thoaït) do ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baølamoân ôû thoân Laïc Trò xaõ Phuù Laïc döïng
Kut thôø caùch soâng Loøng Soâng 500m.
Poâ Dam coù hai ngöôøi vôï, ngöôøi vôï caû ngöôøi Chaêm vaø vôï beù laø ngöôøi
Raglai. Ñaây cuõng laø lyù do ñeå giaûi nghóa veà moái quan heä thaân caän trong nghi leã
veà Poâ Dam hieän nay vaø töø bao ñôøi tröôùc giöõa caùc lôùp haäu dueä cuûa Poâ Dam vaø
soá doøng toäc lôùn cuûa daân toäc Raglai.
Coâng lao lôùn nhaát cuûa Poâ Dam laø nhaø vua ñaõ ñeå laïi cho haäu theá heä
thoáng thuûy lôïi treân dieän tích roäng lôùn, maø ñoái vôùi vuøng ñaát khoâ caèn naøy ñaây laø
vaán ñeà quan troïng ñeå saûn xuaát noâng nghieäp duy trì vaø phaùt trieån söï soáng. Söû
saùch coøn ghi cheùp laïi nhöõng thôøi gian cuï theå döôùi söï ñieàu haønh cuûa Poâ Dam
veà quaù trình xaây döïng nhöõng heä thoáng thuûy lôïi ôû nhieàu vuøng khaùc nhau. Hieän
nay nhöõng heä thoáng möông, ñaäp ñoù coøn gaàn nhö nguyeân veïn vaø moät soá vaãn
coøn söû duïng vaø phaùt huy hieäu quaû.
Vôùi coâng lao to lôùn ñoù, ngöôøi Chaêm ñaõ baèng coâng söùc vaø taøi löïc cuûa
mình xaây döïng ñeàn thaùp ñeå thôø OÂng vaø nhöõng ngöôøi thaân caän cuûa OÂng vôùi söï
bieát ôn vaø nieàm kính troïng. Vaø nhöõng nghi thöùc leã hoäi vaãn ñöôïc tieán haønh ñeàu
ñaën cuõng nhö caùc phong tuïc ñöôïc truyeàn laïi töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc.
Veà vò theá ñòa lyù, ngöôøi Chaêm xöa ñaõ choïn ñòa ñieåm löng chöøng nuùi OÂng
Xieâm ñeå xaây döïng nhoùm ñeàn thaùp Poâ Dam. Ñaây laø ngoïn nuùi ñaù daøi vaø cao baét
nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn xuoáng. Xaây döïng nhoùm ñeàn thaùp ôû ñaây vöøa coù neàn
moùng ñaù chaéc chaén vöøa taïo neân söï huøng vó vaø laø böùc bình phong phía sau chaéc
chaén cho di tích. Ñieàu quan troïng hôn, trong yù töôûng veà kieán truùc vaø noäi dung
thôø phuïng theo quan nieäm cuûa ngöôøi Chaêm, caùc ngoïn nuùi laø nôi cö nguï cuûa
caùc vò thaàn linh, xaây ñeàn thôø ôû ñaây phuø hôïp vôùi yù töôûng ñoù.
(Xem hình 19 )
BAÛNG THOÁNG KEÂ CAÙC DI TÍCH ÑEÀN THAÙP, ÑEÀN THÔØ
CUÛA NGÖÔØI CHAÊM BAØLAMOÂN TREÂN ÑÒA BAØN BÌNH THUAÄN
Ñeàn thaùp
Ñòa ñieåm
Ñeàn thôø
Ñòa ñieåm
Poâ Sah Inö Phan Thieát Poâ Nít Baéc Bình
Poâ Dam Tuy Phong Poâ Klong
Môh Nai
Baéc Bình
Chaêm Poâ Haøm Thuaän Baéc Poâ Klong Baéc Bình
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 125
PtaoYangToâm)
Khul
Chaêm Laøng Goï
Haøm Thuaän Baéc
Toá Lyù
ù
Baéc Bình
Chaêm Baø Chaâu Reá
Haøm Thuaän Baéc Poâ Klong
Saùch
Baéc Bình
Chaêm Kim Bình Haøm Thuaän Baéc Poâ AÙt Baéc Bình
Chaêm Hoàng Lieâm Haøm Thuaän Baéc Poâ Nöng
Ruùp
Tuy Phong
Poâ Taèm Haøm Thuaän
Baéc
Poâ Rum
Paên (Poâ
Rum Chôk
Taùnh Linh
coângchuùa
Baøn Tranh
Phuù Quyù
Thieân Ya
Na
Baéc Bình
Thieân Ya
Na - Hoøn
Baø
La Gi
Thieân Ya
Na
Phuù Quyù
BAÛNG THOÁNG KEÂ CAÙC DI TÍCH THAÙNH ÑÖÔØNG
CUÛA NGÖÔØI CHAÊM HOÀI GIAÙO BAØNI ÔÛ BÌNH THUAÄN
Teân thaùnh ñöôøng
Ñòa ñieåm
Bình Hoøa Baéc Bình
Bình Thaéng Baéc Bình
Bình Minh Baéc Bình
Thanh Kieát Baéc Bình
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 126
Chaâu Hanh Baéc Bình
Giang Maâu Haøm Thuaän Baéc
Laâm Thaønh Haøm Thuaän Baéc
Thoân Chaêm Taùnh Linh
Vónh Hanh Tuy Phong
DANH MUÏC DI SAÛN VAÊN HOÙA CUÛA HOAØNG TOÄC CHAÊM
TAÏI NHAØ BAØ NGUYEÃN THÒ THEÀM
XAÕ PHAN THANH – HUYEÄN BAÉC BÌNH – TÆNH BÌNH THUAÄN
Boä söu taäp di saûn vaên hoùa Hoaøng toäc Chaêm coøn löu taïi nhaø baø Nguyeãn
Thò Theàm, ngöôøi phuï nöõ Chaêm coù uy tín trong doøng toäc, ñöôïc nhaân daân kính
troïng toân xöng laø “coâng chuùa” cuoái cuøng cuûa Hoaøng toäc Chaêm. Goàm nhieàu
söu taäp cuûa nhieàu ñôøi vua, qua nhieàu theá heä tích luõy vaø ñöôïc baûo quaûn kyõ
caøng cho ñeán ngaøy nay.
Vôùi haøng traêm hieän vaät bao goàm nhieàu chaát lieäu khaùc nhau, nhieàu nieân ñaïi,
nhieàu nguoàn goác ñaõ noùi leân giaù trò cuûa boä söu taäp. Boä söu taäp di saûn vaên hoùa
Hoaøng toäc Chaêm coøn töông ñoái ñaày ñuû, phaûn aùnh cuoäc soáng, sinh hoaït trong
cung ñình, leã hoäi vaø leã nghi toân giaùo qua hieän vaät coøn laïi. Boä söu taäp di saûn
cuûa Hoaøng gia Chaêm bao goàm:
1.Vöông mieän vua: 01 chieác baèng vaøng (xem hình 34)
2. Vöông mieän hoaøng haäu: 01chieác baèng vaøng
3. Kieám (vuõ khí cuûa vua - quan, theá kyû XVI - XVII): 03 thanh, löôõi baèng saét,
chuoâi goã. (xem hình 35)
4. Muõ veä binh: 01 chieác, baèng goã
5. Pheøng la (K’paëp): 03 chieác chaát lieäu ñoàng
6. Saéc phong caùc ñôøi vua trieàu Nguyeãn: 5 ñaïo saéc baèng giaáy kim tieân maøu
vaøng vaø 1 chieác hoäp ñöïng baèng goã vaø oáng tre.
7. Boä Tanh (ñoà ñöïng traàu cau trong Hoaøng cung): 05 chieác, chaát lieäu baïc.(xem
hình 36)
8. Lö ñoát traàm: 5 chieác (goàm 2 lôùn vaø 3 caùi nhoû); 2 chieác lôùn baèng saét, 3 chieác
nhoû baèng ñoàng thau. (xem hình 37)
9. Chieát Ataâu Hoaøng toäc: 02 caùi baèng tre ñan
10. Baùt duøng trong Hoaøng cung: 02 chieác baèng söù coå
11. Ñóa duøng trong Hoaøng cung: 01 chieác baèng söù coå (xem hình 39,40)
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 127
12. Khay ñöïng traàu cau trong Hoaøng cung: 02 chieác; baèng goã coù khaûm xaø cöø
xung quanh.
13. Röông ñöïng trang phuïc vua: 02 chieác; baèng goã, döôùi coù ñeá trang trí hoa
vaên.
14. AÙo vua: 04 chieác chaát lieäu baèng vaûi thoå caåm coù trang trí hoa vaên baèng kim
tuyeán.(xem hình 42, 43 vaø 44 )
15. Chaên cuûa vua: 01 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm baèng kim tuyeán.
16. Khaên bòt ñaàu cuûa vua: 03 chieác chaát lieäu baèng vaûi thoå caåm coù trang trí hoa
vaên baèng daây kim tuyeán.
17. Khaên Praêm cuûa vua: 03 chieác chaát lieäu baèng vaûi thoå caåm coù trang trí hoa
vaên baèng daây kim tuyeán.
18. Yeám cuûa vua: 01 chieác chaát lieäu baèng vaûi thoå caåm coù trang trí hoa vaên
baèng daây kim tuyeán.
19. Yeám choaøng löng cuûa vua: 01 chieác chaát lieäu baèng vaûi thoå caåm coù hoa
vaên.
20. Daây thaét löng cuûa vua: 02 sôïi chaát lieäu vaûi thoå caåm trang trí hoa vaên.
21. Ñoâi haøi cuûa vua: 02 ñoâi chaát lieäu vaûi thoå caåm ñính kim tuyeán.
22. AÙo cuûa hoaøng haäu: 19 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm ñính kim tuyeán.
23. Chaên cuûa hoaøng haäu: 04 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm ñính kim tuyeán vaø 16
taám vaûi thoå caåm coù ñính kim tuyeán.
24. Kim oâ ñoäi ñaàu hoaøng haäu: 02 chieác vaønh naïm baèng haït kim sa vaø daây kim
tuyeán.
25. Khaên Praêm cuûa hoaøng haäu: 03 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm coù hoa vaên.
26. Thaét löng hoaøng haäu: 01 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm coù hoa vaên
27. Khaên choaøng vai hoaøng haäu: 01 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm coù hoa vaên.
28. AÙo cuûa hoaøng töû: 06 chieác vaûi thoå caåm coù hoa vaên; 01 chieác vaûi thoå caåm
trôn; 02 chieác vaûi thoå caåm ôû vieàn coå ñính caùc haït kim sa.
29. AÙo coâng chuùa: 03 chieác vaûi thoå caåm ôû vieàn coå ñính caùc haït kim sa.
30. Chaên cuûa coâng chuùa: 01 chieác chaát lieäu vaûi thoå caåm coù trang trí ñöôøng
vieàn baèng kim tuyeán.
Ngoaøi nhöõng di saûn treân coøn coù nhöõng saéc phong cuûa caùc vua trieàu
Nguyeãn cho caùc vua Chaêm.
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 128
HÌNH AÛNH
ÑAÙM CÖÔÙI CUÛA NGÖÔØI CHAÊM BAØLAMOÂM
Hình 1 Hình 2
Nhaø trai ñöa reå qua nhaø gaùi
Aûnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 3 Hình 4
Nghi thöùc leã cöôùi
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 129
Hình 5 Hình 6 - Tieäc cöôiù
Nghi thöùc chuùc phuùc cho ñoâi taân hoân AÛnh - Voõ Ngoïc Laân
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 7 - Coâ daâu vaø chuù reå trong phoøng taân hoân
AÛnh- Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 130
ÑAÙM TANG NGÖÔØI CHAÊM BAØLAMOÂN
Hình 8
Khieâng quan taøi ñeán nôi thieâu
AÛnh : Baûo taøng Bình Thuaän
Hình 9
Ñaùm thieâu cuûa ngöôøi
Chaêm Baølamoân ôû Baéc Bình
AÛnh : Baûo taøng Bình Thuaän
Hình 10 – Ñaùm thieâu hoaøn taát
AÛnh - Baûo taøng Bình Thuaän
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 131
Hình 11 – 9 mieáng xöông traùn Hình 12- Klong ñöïng xöông
AÛnh – Baûo taøng Bình Thuaän AÛnh – Baûo taøng Bình Thuaän
LEÃ HOÄI KATEÂ
Hình 13 -Leã röôùc y trang leân thaùp
AÛnh : Voõ Ngoïc Laân
Hình 14 – Muùa trong leã hoäi Kateâ taïi thaùp Hình 15 – Muùa quaït
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 132
Hình 16 – Nghi thöùc taåy ueá Linga
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 17-Nghi thöùc cuùng Kateâ taïi laøng
AÛnh : Voõ Ngoïc Laân
Hình 18 -Thaùp Poâsah Inö (Phan Thieát) Hình 19 – Thaùp Poâ Dam (Tuy Phong)
Aûnh: Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 133
LEÃ HOÄI RAMÖWAN
Hình 20- Nghi thöùc taåy ueá Hình 21 -Caùc tu só tieán vaøo thaùnh ñöôøng
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 22 -Tín ñoà Baøni ñoäi leã vaät Hình 23- Thaùnh ñöôøng
vaøo thaùnh ñöôøng AÛnh: Voõ Ngoïc Laân
AÛnh: Voõ Ngoïc Laân
Hình 24 – Caàu nguyeän trong thaùnh ñöôøng
AÛnh: Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 134
Hình 25 –Leã vaät
AÛnh - Voõ Ngoïc Laân Hình 26 – Saùch kinh Koran
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 27- Caùc tu só nghieân cöùu kinh Koran Hình 28 - Tu só Baøni
AÛnh- Voõ Ngoïc Laân AÛnh - Voõ Ngoïc Laân
Hình 29 - Kinh Koran ghi treân thoå caåm
AÛnh Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 135
LEÃ HOÄI RIJANÖGAR
Hình 30 -Thaày Boùng daâng leã vaät, caàu nguyeän Hình 31 -Thaày Boùng thöïc hieän nghi thöùc muùa
AÛnh - Voõ Ngoïc Laân AÛnh - Voõ Ngoïc Laân
Hình 32 –Möa trong ñeâm leã hoäi Hình 33 - Ñaùnh troáng Paranöng
AÛnh - Voõ Ngoïc Laân AÛnh - Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 136
CAÙC DI SAÛN HOAØNG TOÄC CHAÊM TAÏI BAÉC BÌNH – BÌNH THUAÄN
Hình 34- Vöông mieän vua Hình 35 - Kieám cuûa vua, quan
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 36 – Boä Tanh Hình 37 – Lö ñoát traàm
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 137
Hình 38 - Cheùn baèng vaøng cuûa vua Hình 39 – Ñóa duøng trong hoaøng cung
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 40 – Ñóa duøng trong hoaøng cung Hình 41 –Bình goám söù
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 138
Hình 42 – Trang phuïc
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
Hình 43 -Hoa vaên treân aùo vua Hình 44 – Hoa vaên treân aùo vua
AÛnh – Voõ Ngoïc Laân AÛnh – Voõ Ngoïc Laân
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 139
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Baù Trung Phuï – Gia ñình vaø hoân nhaân cuûa ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam,
nxb Vaên hoùa daân toäc, HN 2001.
2. Baù Trung Phuï “ariya”- Troáng Kì Naêng trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh
thaàn cuûa ngöôøi Chaêm, T/c KHXH, soá 14 – IV- 1992.
3. Boä vaên hoùa thoâng tin – DV cuïc vaên hoùa cô sôû- Thoáng ke leã hoäi Vieät
Nam, T1, nxb cuïc vaên hoùa cô sôû, HN 2008.
4. Ñình Hy – Tröông Toán – Nhaïc cuï truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Chaêm, T1,
sôû vaên hoùa thoâng tin tænh Ninh Thuaän, 1996.
5. Ñoång Vaên Ñinh – Tang leã cuûa ngöôøi Chaêm Baølamoân ôû Ninh Thuaän
trong boái caûnh phaùt trieån noâng thoân hieän nay, T/c daân toäc hoïc,
soá 4/2001.
6. Huyeàn Traân – Leã hoäi Rija Nögar, Baùo Bình Thuaän, 20.07.2007.
7. Kyû yeáu hoäi thaûo- xaây döïng ñôøi soáng vaên hoùa vuøng ñoàng baøo daân toäc
Chaêm, nxb Boä vaên hoùa thoâng tin, HN 2005.
8. Lyù Tuøng Hieáu, Ñoâng Laân – Leã hoïi Kateâ truyeàn thoáng cuûa ngöôøi
Chaêm – T/c KHXH, soá 21/III/ 1994.
9. Löông Ninh – Ñaïo hoài vôùi ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam, T/c nghieân cöùu
lòch söû, soá 1/1999.
10. Löông Ninh(cb) – Lòch söû Ñoâng Nam AÙ, nxb giaùo duïc, HN 2008.
11. Löông Ninh – Lòch söû Vöông quoác Champa, nxb ÑHQG, HN 2004.
12. Maïc Ñöôøng- Caùc thôøi kì lòch söû cuûa vaên hoùa Chaêm, T/c KHXH, soá
14-IV – 1992.
13. Maïc Ñöôøng – Heä thoáng caáu truùc laøng Chaêm ôû Vieät Nam, T/c DTH,
soá 1/1993.
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 140
14. Minh Haèng – Phuïc döïng leã hoäi Kate taïi thaùp Poâ Sha nö, Baùo Bình
Thuaän, 14.10.2006.
15. Ngoâ Vaên Doanh – Ñeå coù nhöõng ñieäu muùa thieâng trong leã hoäi Rija nö
gar cuûa ngöôøi Chaêm, T/c NCÑNA, soá 2/2002.
16. Ngoâ Vaên Doanh – Leã hoäi Rija Nö gar cuûa ngöôøi Chaêm, nxb VHDT,
1998.
17. Ngoâ Vaên Doanh – Leã hoäi Rija Nö gar vaø thaàn ñieän ñaàu naêm cuûa
ngöôøi Chaêm, T/c NCÑNA, soá 1/2002.
18. Ngoâ Vaên Doanh – Leã muùa toáng oân trong Rica Nö gar cuûa ngöôøi
Chaêm, T/c NCÑNA, soá 3/ 2000.
19. Ngoâ Vaên Doanh – Palao Rija Sah vôùi leã hoäi Rija Nö gar cuûa ngöôøi
Chaêm, T/c NCÑNA, soá 4/ 2002.
20. Ngoâ Vaên Doanh – Poâ Sah Inö töø naøng coâng chuùa trôû thaønh nöõ thaàn
cuûa ngöôøi Chaêm T/c NCÑNA, soá 5/ 2003.
21. Ngoâ Vaên Doanh –Rija Nö gar cuûa ngöôøi Chaêm (töø goùc ñoä noâng lòch),
T/c NCÑNA, soá 4/ 1990.
22. Ngoâ Vaên Doanh – Toh Mö Toân trong leã hoäi Rija Nö gar cuûa ngöôøi
Chaêm), T/c NCÑNA, soá 4. 2000.
23. Ngoâ Vaên Doanh – Thaàn soùng Poâ Riyak: Töø kinh Koran ñeán thaàn ñieän
daân gian cuûa ngöôøi Chaêm, T/c NCÑNA, soá 4. 2003.
24. Ngoâ Vaên Doanh- Vaên hoùa coå Champa- vieän nghieân cöùu ÑNA – nxb
VHDT -2002.
25. Ngoâ Vaên Doanh – Veà teân goïi Rija vaø heä thoáng leã hoäi Rija Nö gar cuûa
ngöôøi Chaêm, T/c NCÑNA, soá 2. 2002.
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 141
26. Ngoâ Vaên Doanh – Yoâ Yang- Leã chuyeån muøa cuoái cuøng cuûa ngöôøi
Chaêm ( nhöõng yeáu toá baûn ñòa vaø Baø la moân giaùo), T/c
NCÑNA, soá 5. 2002.
27. Nguyeãn Ñöùc Toaøn – Yeáu toá tín ngöôõng daân gian trong thaàn thoaïi vaø
truyeàn thuyeát lòch söû Chaêm, T/c DTH, soá 2. 1995.
28. Phan Laïc Tuyeân – Noâng nghieäp coå truyeàn cuûa ngöôøi Chaêm ôû Thuaän
Haûi, T/c DTH, soá 1.1990.
29. Phan Xuaân Bieân – Tình ña daïng cuûa vaên hoùa Chaêm, T/c KHXH, s00s
3.1990.
30. Phan Xuaân Bieân, Phan An, Phan Vaên Doáp – Vaên hoùa Chaêm, nxb
KHXH, 1991.
31. Traàn Ñaêng Khoa – Leã hoäi taûo moä cuûa ngöôøi Chaêm, baùo tuoåi treû,
16.09.2003.
32. Tröông Tuyeát Mai, Sôû Vaên Ngoïc – Heä thoáng thuûy lôïi vaø nghi leã noâng
nghieäp coå truyeàn Chaêm Ninh Thuaän –Bình Thuaän, nxb
VHDT, HN 2002.
33. Vaên Moùn – Leã hoäi Ra mö wan cuûa ngöôøi Chaêm Hoài giaùo – T/c Vaên
hoùa caùc daân toäc, soá 1.1998.
34. Vaên Moùn – Leã Rija Nö gar: moät loaïi hình tín ngöôõng daân gian Chaêm
ñoäc ñaùo, T/c DTH, soá 3.1994.
35. UBKHXH – Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn- Ñaïi Nam nhaát thoáng chí,
T3, nxb KHXH, HN 1971.
36. Vieän daân toäc hoïc – Goùp phaàn nghieân cöùu baûn lónh, baûn saéc caùc daân
toäc Vieät Nam, nxb KHXH, HN 1980.
37. Vieân KHXH- vieän nghieân cöùu toân giaùo, Nguyeãn Hoàng Döông (cb):
moät soá vaán ñeà toân giaùo, tín ngöôõng cuûa ñoàng baøo Chaêm ôû hai
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 142
tænh Ninh Thuaän – Bình Thuaän hieän nay, nxb KHXH, Hn
2007.
38. Vieân KHXH taïi TPHCM – UBND tænh Thuaän Haûi – Ngöôøi Chaêm ôû
Thuaän Haûi, Sôû vaêm hoùa thoâng tin Thuaän Haûi 1989.
39. Vöông Hoaøng Truø – Tín ngöôõng daân gian cuûa ngöôøi Chaêm ôû Ninh
Thuaän – Bình Thuaän, 2003.
40. Phan Vaên Doáp – Toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam – Viện khoa
học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh, 1993.
41.
42.
43. Phuù Haõn – Kateâ teát coå truyeàn cuûa ngöôøi Chaêm – T/c Kieán thöùc ngaøy
nay, soá 225.
44. Baûo taøng Bình đThuaän – Leã hoäi Kate ôû ñeàn thaùp Poâ Sha Inö (Phuù Haøi
– Phan Thieát).
45. Baûo taøng Bình Thuaän – Leã hoäi Kate taïi ñeàn thaùp Poâ Taèm ( Ma Laâm –
Haøm Thuaän Baéc).
46. UÛy ban nhaân daân tænh Bình Thuaän – Keá hoaïch veà vieäc toå chöùc caùc leã
hoäi vaên hoùa phuïc vuï phaùt trieån du lòch treân ñòa baøn tænh Bình
Thuaän, Phan Thieát 19/07/2005.
47. Baûo taøng Bình Thuaän – Leã hoûa taùng cuûa ngöôøi Chaêm Baølamoân huyeän
Baéc Bình – Bình Thuaän.
48. Baûo taøng Bình Thuaän – Vaên hoùa daân gian vaø leã hoäi ôû ñeàn thôø Poâ Nit
cuûa ngöôøi Chaêm huyeän Baéc Bình.
49. UÛy ban nhaân daân tænh Bình Thuaän – Baùo caùo tình hình ñoàng baøo
Chaêm tænh Bình Thuaän, Phan Thieát 7/2005.
SVTH: Phaïm Thò Loan GVHD: Th.S Döông Vaên Hueà
Trang 143
50. UÛy ban nhaân daân tænh Bình Thuaän – Baùo caùo Toång keát coâng taùc baûo
toàn vaø phaùt huy tieáng noùi, chöõ vieát caùc daân toäc thieåu soá, Phan
Thieát 7/2006.
51. Ban daân toäc tænh Bình Thuaän – Baùo caùo thoáng keâ veà chöùc saéc, tín ñoà
ñaïo Baølamoân vaø Baøni ôû Bình Thuaän, Phan Thieát 10/2007.
52. Ban daân toäc tænh Bình Thuaän – Daân soá caùc xaõ, thoân thuaàn Daân toäc
thieåu soá tænh Bình Thuaän (tính ñeán 31/12/2005) – Phan Thieát
25/10/2007.
53. Baûo taøng Bình Thuaän- Nguyeãn Xuaân Lyù – Söu taàm, nghieân cöùu caùc di
tích lòch söû – vaên hoùa Chaêm phuïc vuï baûo toàn vaø phaùt trieån du lòch
vaên hoùa tænh Bình Thuaän
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- Phamthiloan.pdf
