Luận văn Đặc điểm sử thi dân tộc Chăm ở Phú Yên

gạt đàn rắn dữ Vuốt bầy vắt bám bàn chân mà đi Đàn sóc nhảy theo bên phải Chàng không thèm xem Đàn chim hót bên tay trái Chàng không cần nghe Cứ phăng phăng lao mình về phía trước Như mây bay như thác đổ Như gió cuốn như ngựa chạy [5, tr.206] Anh lùi lũi ra đi một mình Anh leo lên núi cao, cao ngất sát bụng ông trời Anh đi xuống đồi thấp, xuống tận hang cùng của đất Anh lội qua một con sông sâu Hàng đàn cá sấu nối đuôi nhau đi tìm mồi Anh đi ngang cánh đồng rộng mênh mông Mút tầm mắt nhìn Cỏ non xanh mướt như rẫy lúa nhà giàu Ông mặt trời đang đi qua các dãy núi phía Đông Con chim ó đang thong thả buông mình Bay lượn trên đầu anh Gió nhẹ lồng lộng đi lướt qua cánh đồng Lau lách cùng cỏ cây rạp mình uốn lượn Nhảy nhót trong nắng ấm Anh đi qua các đồi nhấp nhô Như thúng úp trên sân làng [5, tr.88] 2.3. Môtip “Sự giúp đỡ thần kì”: Ơ Yàng chim diều hâu Không có gì lớn đâu Ta nhờ chuyện nhỏ thôi Yàng nắm giúp ta đầu dây này Bay đi kéo thẳng lên đường ông mặt trời đi ngủ Đến mút sợi dây này Yàng hạ xuống đất quấn đầu dây vào cọc Rồi lại bay về đây Nắm sợi dây này Kéo xuống phía ông Mặt trời dậy Yàng cũng kéo giúp ta làm như thế Yàng bay vào phía trái Yàng mặt trời đi Bay ra phía phải Yàng mặt trời đi Yàng diều hâu Cũng giúp cho ta như thế ……………. Nương liền nương Rẫy nối rẫy Nó cứ vắt lên đồi cao Nó leo lên đầu đồi thấp Đi qua các cánh đồng rộng Đi qua các soi lớn Mắt nhìn đi cứ mênh mông Mắt ném lại thấy bát ngát Không có mắt nào nhìn cho hết được [1, tr.918] Anh cầm trong tay vật này sẽ có sức mạnh Không có Yàng nào bằng, kiên đao giáo mác Anh không phải mang trong mình nữa Anh mang một viên ngọc nhỏ này Nó có đủ thứ trong đó! Anh cứ đi theo hướng này, phải lội qua sông Viên ngọc này phá hết dây tự trói Gậy tự đánh, dao tự chém, kiếm tự đâm Của nhà Chi Lơ Bú Cha em thấy anh người tốt người hiền Nên bảo em chạy theo anh đưa cho anh vật quý ấy [2, tr.380] Chúa khỉ kêu khẹc khẹc vài tiếng Bầy khỉ không biết từ đâu Đông như kiến cỏ nhiều như đàn mối Ném mình từ trên ngọn cây xuống Ầm ầm, ào ào, xạc xạc, xào xào Kéo đến đứng chật bãi sông Khỉ chúa đứng trên bờ vẫy tay hai cái Bốn con khỉ to nhất xuống nước Các đàn khỉ um ủm, um ủm nhảy xuống Khỉ to cầm cành cây nhảy xuống trước Đến các con khỉ choai choai Tiếp đến các khỉ con nối nhau Thành cây cầu dài nối hai bờ Chúa khỉ nhảy xuống Ka Ta Li cũng cùng xuống Chúa khỉ dẫn Ka Ta Li đi qua Chàng bước đi nhẹ nhàng Nhổ nước miếng chưa xuống tới đất Chúa khỉ cùng chàng đã đứng trên bờ bên kia [4, tr. 214] Con đứng giữa cánh đồng ấy Cầm cái gậy này chỉ về bốn phía Rồi chỉ lên trời chỉ xuống đất Chỉ về phía ông mặt trời mọc Sẽ có người trăm người ngàn Về làm ăn cùng mẹ con con Con chỉ gậy xuống đất Sẽ có nhà nồi nhà mọc lên Con giơ gậy chỉ lên trời Sẽ có cồng chiêng trống, ché túc ché tang Nồi Kbung, nồi Kbay, đầy nhà chật làng Chỉ ra phía Bắc trâu bò kéo đến Chật sông chật bãi đầy đồi Chỉ về hướng nam Sẽ có đàn ngựa, đàn heo, dê bầy gà Kéo về đầy làng [5, tr.116] Nửa đêm mọi người chìm vào giấc ngủ Anh dậy cầm cái rựa mà anh mang theo Anh vỗ ba lần vào cái rựa ấy Rựa sẽ giúp anh đi kêu cha mẹ Anh phải làm ngay lời em chỉ Ka Ta Li giật mình liền bật dậy Ka Ta Li chạy ra ngoài ngoảnh mặt lên trời Ka Ta Li nhìn mặt trăng Sao lại có Hbia Mơ Dung đang đứng nhìn xuống Ka Ta Li chạy vào nhà lấy cái rựa mình mang chạy ra ngoài Ka Ta Li quay sang phía mặt trời mọc Chắp tay lạy ba lạy anh kêu Yàng trời Quay về phía mặt trời lặn kêu Yàng đất Hướng về phía bắc kêu Yàng núi Yàng rừng Quay lại hướng nam kêu Yàng sông Yàng suối Cuối xuống đất kêu Yàng ông Yàng bà Ngẩng nhìn lên trời kêu Yàng đá Yàng cây Xin các Yàng giúp cho phép linh thiêng Để báo cho cha mẹ ta biết Ta đang gặp hoạn nạn Mười ngày nữa cha mẹ không đến được Thì con sẽ bị chết khô Ka Ta Li vái lạy xong Vỗ tay ba lần vào rựa Bỗng xuất hiện một con ruồi vàng Ruồi bay vòng quanh đầu chàng Ba vòng nghe văng vẳng tiếng từ đâu vọng tới -ơ Ka Ta Li anh cứ tin em, em đi ngay đấy Mười ngày có đủ cha mẹ anh ở đây Ka Ta Li quay vào nhà ngủ say [5, tr.246] Anh bật ngồi dậy ngơ ngác nhìn tìm Như con nghé lạc mẹ Co chân chống tay đứng lên Chạy xuống rửa mặt Một mâm cơm tươm tất Thịt cá bầu rượu Bày ngay góc tảng đá ta li [4, tr. 295] 2.4. Môtip “Rèn luyện trước khi chiến đấu” Xing Chi Ngã tập ngày tập đêm Đất trời rung rinh chao đảo Làm Yàng đất ngủ không yên Yàng trời nằm không được [2, tr.338] Chi Liêu đánh nhau với các con thú dữ Bảy ngày bảy đêm liền Núi lở sông lấp Đồi sạt suối khô Anh nhảy qua hết núi này đến đồi khác Mồ hôi tuôn ra đầm đìa ướt đẫm như tắm Các con thú dữ nằm gối lên nhau Con nào con nấy thoi thóp thở Đứt đoạn từng hơi một Chi Liêu nhảy vút lên cao Lao thẳng vào hang Yàng Ka La một mắt cười to khà khà! Gật gật cái đầu -Giỏi lắm! Giỏi lắm! Cháu đủ lông đủ cánh rồi đấy! [4,tr.156, 157] Hbia Kơ Choa dẫn Chi Blơng lên núi đứng Như lưng ché tang Lên mãi lên mãi đến đầu núi Nằm sát gần nhà ông trời Mặt trời to như nhiều cái nong ghép lại Đỏ như máu Sáng rực như ngọn lửa đốt rẫy Nóng như chảo rang bắp để cháy Đất bằng như cái đít ché Không có cây không có cỏ Đất trắng đùng đục Như cá sắp chết Nóng từ dưới đất bốc lên Từ trên trời dội xuống Hầm hập như nằm trong hang xông chuột Chi Blơng thở gấp như chó gắp nắng Mồ hôi tuôn ra như nước mạch 132Chảy trên mặt đất Quần áo ướt sũng như nằm dưới nước đi lên Đứng chốc lát trên đỉnh núi Người khô như cá gắp hơ lửa Quần áo cũng khô như lá rụng mùa nắng tháng bảy Miệng gáp gáp như cá phải thuốc Anh cố tay phải nắm chặt cán gươm Tay trái cầm khiên dơ lên Chân nặng như mang cùm Tay nặng như cầm cái rìu to Người nặng như gùi tảng đá Hbia Kơ Choa nhìn sang Chi Blơng Thấy người bủn rủn muốn ngã vật xuống Hbia Kơ Choa cười to dội vào vách núi Như sét đánh tháng sáu Chi Blơng bừng tỉnh Đưa mắt nhìn Hbia Kơ Choa Nhanh như chớp mạnh như thác đổ Hbia Kơ Choa dậm chân ba lần Núi lún sâu như bụng cái chảo gang Đứng dưới nhìn lên thấy mắt Yàng Trời Bằng con đom đóm Chi Blơng thấy mình nhẹ tênh Như cọp nhảy trên gộp đá Tay trái cầm khiên nhẹ như cầm lá khô Tay phải cầm gươm nhẹ như cầm cành cây Anh nhảy qua đầu Hbia Kơ Choa Nhẹ như cọp nhảy qua bụi cây Hbia Kơ Choa lại cười to rung cả người Chi Blơng cũng cười theo *Chi Blơng: -Ơ em Hbia Kơ Choa con vua Yàng đánh nhau Em chưa chỉ cho ta Đường gươm cách đỡ khiên Mới xem qua chân bước tay đỡ Mắt liếc nhìn Tai nghiêng lắng nghe Đầu anh đã sáng Mắt đã thấy tinh Tai nghe đã thính [6, tr.130, 131] 2.5. Môtip “Thuyết phục kẻ thù giảng hoà” Cái bụng anh em ta không muốn làm hại ai muốn làm anh em thôi …………… Để cho Kjăm Jông cướp vợ người khác Yàng không cho lũ làng làm Lũ làng làm vậy Yàng không vui cái bụng đâu Nay ta tha cho Kjăm Jông [5, tr.328, 329] Ơ bác Chi Lơ Bú Bác đã từng là bạn thân của cha cháu Đã từng đập bò uống rượu Cùng ăn thề làm anh em Nay bác quên hết rồi ……………. Cháu chỉ muốn bác cho cháu dẫn mẹ về Trả lại người làng Bị bắt làm đầy tớ bao nhiêu năm nay Trả lại cồng, chiêng, ché túc, ché tang Trả lại trâu bò, heo gà Mà bác đã mang về đây Làm giàu cho nhà bác và làng bác Ta nói với nhau bằng miệng Ta bàn nhau bằng lời Ta là người có cái lưỡi biết nói Có cái đầu biết nghĩ ra câu hay ý đẹp Để nói với nhau những điều hay lẽ phải [2, tr.412] Ta chặn đánh quân ông Như cơn bão lớn chặn đàn chim bay ngang qua Quân ông chết như cá phải thuốc người làng suốt tháng năm Thế mà ông không giận ta sao? Ta người làm rẫy làm nương Kiếm hạt gạo trái bắp Để nuôi lấy thân mình Nuôi vợ nuôi con Ta không ham chuyện đánh giết nhau Làm tan tác các làng buôn Làm chết người tốt người hiền Để vợi goá chồng con mất cha Mẹ mất con, chị mất em Ta thấy tội nghiệp lắm Sao Ptao các ông không biết thương Người làm rẫy làm nương trên lưng đất này Cứ cho người trăm người ngàn đi vây đánh làng Các xứ Ptao khác trên lưng đất Ptao xứ ông hay làm chuyện ác quá [1, tr.848] 2.6. Môtip “Không thu nhận của cải, buôn làng kẻ đối địch khi thắng trận” Ta giao cho bà Chơ Boai Mơ Reă Thay ông Chi Lơ Bú làm trưởng làng ………… Xing Chi Ngã lấy lúa bắp Heo, gà, trâu, bò nhà Chi Lơ Bú Chia cho người nghèo người khổ [2, tr. 425,426] Ta cho lũ làng chọn ra Một người trẻ khoẻ mạnh Biết yêu thương người nghèo khổ Biết giúp đỡ người yếu hèn Biết quý trọng người tài giỏi Cái đầu biết nghĩ sâu Mắt nhìn xa, nhìn cao thấy hết Tai nghe rộng Cái bụng biết thương người Con trai hay con gái cũng được Làm người đứng đầu Trông coi người làng mình Người đó phải biết dạy lũ làng Đào rễ chặt cây hái lá Nấu uống đuổi Yàng đau Không nghi nhau có Ma Lai Không để người làm nghề gang tay bóp trứng gà Tìm Yàng nhiều như vậy Không cho ai làm nghề lên đồng bắt bóng Ta nói vậy lũ làng có nghe không Các người đã chọn được chưa Phải lựa thật kĩ chọn đúng người Các người không chọn được Thì ta chọn vậy [2, tr.272] Anh phải đưa Hbia Kơ Choa về Đi thăm các làng mà anh đã đi qua Các em cũng cần phải về Làng mình còn giữ hàng trăm ngàn quân tay chân của Vua Yàng Lửa [6, tr. 198] PHỤ LỤC 3: MỘT SỐ CÔNG THỨC TIÊU BIỂU TRONG SỬ THI CHĂM - PHÚ YÊN 3.1. Công thức về lai lịch, xuất thân nhân vật anh hùng: Cô út đưa cái rựa chẻ quả dưa Vừa đặt cái rựa chẻ quả dưa Vừa đặt cái rựa vào giữa quả dưa Bỗng một con trăn nhỏ bằng ngón tay Thò đầu ra ngay lỗ bị ong đốt Trắng muốt như bông vải Đẹp như kiềng bạc đeo cổ Của con gái nhà giàu Cô út giật mình Toan ném quả dưa xuống suối Bỗng tay khựng lại Mặt tái ngắt như gà bị bệnh Cô út buông lỏng bàn tay Cho rựa cùng rơi xuống Nó không rớt cứ nắm trong tay Con trăn thoăn thoắt phóng ra ngoài Nó ra khỏi quả dưa Đứng ngay trước mặt Cô út tối sầm mặt mày Như ai đó trùm cái chăn lên mình Cô lại bình tĩnh Khi nghe văng vẳng Như tiếng người êm ái rót vào tai Đúng đó là tiếng của con trăn nhỏ -cô Út đừng sợ Tôi là con trăn con đây Nay tôi còn nhỏ, nay mai tôi lớn ngay thôi Ta là bạn quí của út đấy Cô út ngơ ngác không biết ai vừa nói Út mở mắt xoay người Nhìn thấy ngay con trăn con Đang gật gật cái đầu Con trăn nói -Tôi vừa nói với cô út đó Tôi nói với cô út đó mà Cô út đừng sợ! Cô út đừng có sợ Có việc gì khó! Tôi lo cho Tôi đến đây để giúp đỡ cô Út đó mà! Cô út thấy người nhẹ bỗng Như gùi vật nặng được trút bỏ [5, tr. 15] Hbia Tà Lúi nằm trong bụng cá mấy ngày Sinh ra một cậu con trai Hbia Tà Lúi dùng dao cắt rún cho con Lấy chỉ trắng buộc đầu rún Con Hbia Tà Lúi khoẻ mạnh tuấn tú [5, tr.113] Ngày xửa, ngày xưa Ở làng nọ có một gia đình Hai vợ chồng trẻ Đều mồ côi từ nhỏ Được người vợ chồng già trong làng Nghèo khó của cải Không con nối dõi Giúp đỡ đần khi già yếu Lượm hai đứa về nuôi ………. Khi hai người lớn khôn Biết mình không phải anh em một cha một mẹ Anh con trai ném mắt sang Chị con gái thả mắt rớt xuống mu bàn chân Anh con trai cũng vậy ……………. Già làng thấy vậy Mới ghép thành vợ chồng …………… Hai người ở với nhau Thấm thoát đã mười mùa rẫy đi qua Họ sinh được hai thằng con trai Anh nào cũng đẹp Như bông bí, bông bầu Mập hơn măng tre, măng nứa Khoẻ như cây lúa, cây bắp gặp mưa tháng tư Yang atâu ông a tâu bà thương [1, tr. 565] Ngày tháng đi qua nhanh như lửa cháy tranh khô Con Chi Lơ Kok được một mùa rẫy …………… Xing Chi Ngã rớt vào gốc cây Htang Nằm dưới gốc cây Hai tay moi đất tìm rễ cây Htang Gặm ăn ngày nối ngày Tháng nối tháng Xing Chi Ngã gặm ăn rễ cây Htang Người khoẻ mạnh lớn dần Hbia Mơ Chuôi cùng Chi Lơ Mê Dẫn nhau đi tìm Tìm mãi tìm mãi hết ngày hết tháng Không thấy đành chịu thôi Hai người gạt nước mắt Bỏ về, ôm cái đau trong bụng ……………….. Bà vợ dẫn chồng đến cây hơ tang Có tiếng ken két gặm rễ cây …………… Ông giật mình kêu vợ -Bà ơi có người nằm dưới đó Ông lên đi! Vợ giục Có tiếng kêu to:-mẹ! Mẹ ơi! Chồng :-Con ai vậy! Bà có nghe tiếng kêu mẹ không? Mình xuống xem thử con ai rớt xuống dưới À ! Nó bò dậy kìa. Có cái mền đẹp to lắm Mình xuống bế nó lên nghe Con ai cũng phải bế lên mang về nuôi Đây chắc là con Yàng cho mình rồi [2, tr.279] 3.2. Công thức về ngoại hình, sức mạnh, vẻ đẹp của nhân vật: 3.2.1. Nhân vật anh hùng: Da hồng mắt sáng như đồng thau Miệng tròn như cây Kơđhơ Chàng trai khoẻ mạnh như cây Kơnia Chàng trai tuấn tú tươi cười đứng cạnh cô út Cô sửng sốt lặng người Trước chàng trai đẹp lạ kì [3, tr.17] Xing Chi Ngã lớn nhanh Như trẻ thổi bong bóng heo Càng lớn càng đẹp Cường tráng khoẻ mạnh Nó thích chơi tên, chơi ná Chơi kiên dao giáo mác Nó thường rủ trẻ cùng lứa Vào rừng bắn chim Bắn sóc bắn chồn Đi dọc con sông con suối Tìm bắn con ếch núp trong lá Xing Chi Ngã bắn ná Giỏi hơn bạn cùng lứa Bày cho bạn phóng lao Đỡ khiên chém dao Đâm kiếm [2, tr.310] Một hôm Xing Chi Ngã Phóng cây lao bay thẳng Tới làng Hbia Mơ Giang Cây lao cắm phập Vào cối giã gạo Bể làm hai luôn [2, tr.311] Con quay đập mình vào cột nhà Bay lên rinh nhà ngoài Lao thẳng vào nhà trong Đập vào ché bá con Bể tan như cám [2, tr.315] Con quay vẫn quay vù vù Như gió như bão Như sấm rền [2, tr.315] Từ cha sinh mẹ đẻ ta ra Chưa bao giờ được gặp Người nào khoẻ như vậy Khiên lõi cây ké chắc thế Nó tập chưa được hai ngày Đã bể tan thành bụi Gươm đao to như cái thang nhà Nó tập chưa được ba ngày Đã nát thành cám Nó mới tập khiên đao ông bà để lại Mà suối đã dâng sóng cuộn ầm ầm Nó chỉ tập giáo mác làng ta Mà đã lay rừng Rung núi đến vậy Nay mai nó tập bằng Khiên Kul kiếm Lao Chắc động đất lay trời mất Đất run trời sợ Xing Chi Ngã tập ngày tập đêm Đất trời rung rinh chao đảo Làm Yàng đất ngủ không yên Yàng trời nằm không được [2, tr.338] Nó giỏi đủ thứ Tay cầm rìu đẽo cây làm cột nhà Cũng hơn người làng Làm rẫy làm nương cũng giỏi Đan thúng đan gùi cũng giỏi Đánh cồng đánh chiêng vỗ trống Cũng giỏi hơn người làng mình Nó còn khoẻ hơn gió lốc tháng năm Ai đẻ ra con người ấy mà giỏi làm vậy [2, tr.161] Hbia Kơ Choa nhìn thấy Chi Blơng Đẹp như con bò đực đang lớn Gan ruột trôi tuột mất hết Người nhẹ tênh như quả bầu khô Cứ muốn ngã [5, tr.119] Ta nhìn đôi mắt nó sáng quắc Như lửa bếp đêm mưa dầm Trong hơn mắt con mèo đen Nó nhìn vào đâu ở đó muốn bùng cháy như lửa ném vào đống tranh khô miệng nó cười Như luồng gió mạnh Đẩy dạt đám mây đen Đầu nó to hơn đầu cọp đen Núi Hòn Đác Tóc đen hơn lông gấu ngựa Núi La Heng Dày hơn lông heo rừng Núi Tông Minh Mình nó to hơn ché túc Thon dài như cọp đực đen Núi Chăm Băng Chân tay nó cuộn sóng Như nước chảy qua đá Rắn chắc hơn cây Chà Rang Tiếng nói nó ồm ồm Như gió đập vào hang đá Mắt ta nhìn nó Chắc không phải người Chăn bò làm rẫy Đẽo cây làm cột nhà Như người xứ ta Mắt lũ làng có thấy vậy không? [3, tr.122] Ơ bà ra đây xem thằng nhỏ Mắt nó trong xanh như dòng nước suối tháng tư Mặt nó đầy căng Như mặt trống đôi Người nó rắn chắc Như cây chà rang Tiếng nói nghe sang sảng Như tiếng người lớn Đi đứng ngó chững chạc Như người đứng đầu đoàn quân Nó ngồi nói chuyện với ta Mà như người xử kiện Thằng này lớn lên Chắc làm Ptao một xứ [4, tr.115] Chi Liêu bật đứng dậy Rung rinh đất Chao đảo nhà [4, tr.190] Người to cao chắc nịch Chân tay tròn lẳn Như lóng lồ ô Miệng tươi như hoa bí nở sang Da sáng như ngọn lửa Mắt trong như dòng suối mùa nắng Tóc dày Trán cao Tai to Nó chỉ cho mọi người Cái đầu đó Nghĩ sâu Biết rộng Cái mặt anh nghiêm nghị Trầm lặng đăm đăm Nhìn vào cái xa Cái sâu Lộ ra bụng người gan dạ [3, tr. 85, 86] Ta chưa thấy con trai nào Có khuôn mặt như người này Nó hiền như chó con ngủ Nó đẹp như bò đực non Người nó rắn chắc Như lõi cây ké Nó ngủ say như mèo Nó xem nhà người Như nhà của mình Nó ném cái thây Cho Yàng yêu thương [6, tr. 124] Rồi họ cứ truyền cho nhau Khen chàng rể đẹp quá Giỏi quá vì họ thấy thằng Ka Li Pu cũng thật lạ các ông ạ Nó hát cũng hay Nó múa cũng dẻo Đánh cồng ba trống đôi cũng giỏi hơn người Chăm mình [5, tr.46] Người gì mà da mịn hơn da đàn bà Tóc đen như nước sông Mặt đỏ như lửa than Miệng tròn như bông trang Mắt trong hơn mắt con mèo vàng Cái tay anh cũng dài Cái chân anh cũng dài Người anh cao hơn người buôn mình Cái đầu anh to hơn cái đầu người buôn mình Lũ làng thấy anh lạ lắm Anh có phải là người mình không? Ồ! Cái tai anh cũng to! Cái răng lại trắng nữa chứ! [5, tr.92] 3.2.2. Nhân vật đối địch: Răng cá sấu Tim rắn độc Bụng cọp dữ Ông vua Yàng Lửa Trợn mắt đỏ ngầu Như máu bò đựng trong thau bát Mắt sâu như hố mài khoai đào Tai to như tai voi đực Mũi khoắm như mỏ con két Trán dô như trán voi cái Cổ chảy như nây heo thiến Mặt phì như bị ong đốt Bụng xệ như bụng heo nái Tóc dựng đứng như lông nhím sợ chó Người đen như gấu ngựa To như cái bồ đựng lúa Cao bằng bụi chuối lùn Gác cái chân phải lên miệng cối Cối vẹo sang một bên Như gà gãy cổ [6, tr.35] Một người to hơn gấu ngựa Miệng dài như miệng khỉ Tai giống như tai bò Mắt lồi như mắt chim cú Lưng vàng ngực trắng Chân ngắn như chân chim cút Tay dài như tay con vượn Cái bụng to như con heo xệ Nó ngồi vào ghế đá Ngã lưng về phía sau ưỡn ngực về phía trước Nhe răng cá sấu ra cười khùng khục [5, tr.35, 36] Chi Lơ Bú ngồi trong chiếu Ka chép Dựa lưng vào đôn cây Kte Láng như da lươn Vàng như mật ong ruồi Chi Lơ Bú to như bò rừng Chơ Ju Mập như gấu ngựa Chơ Brêng Đầu voi mắt cú mũi bò Môi nhọn như mỏ diều hâu Ngực đỏ như cổ kên kên Mặt phì như mặt heo thiến Tóc dày như lông heo rừng Cứng như lông nhím Dựng đứng như gai trim Rùng rùng đàn ong thế đậu trên tóc Đàn ong bộng đậu lỗ tai, đàn ong ruồi đậu lông mày Hai cánh mũi có bốn con ong vò vẽ Bốn cô gái mặc áo váy đẹp Như đuôi chim công cồ múa Đứng hai bên Quạt cho Chi Lơ Bú [2, tr.125] 3.2.3. Nhân vật người đẹp: Cô Út càng lớn lên càng xinh đẹp Như cây măng lăng càng to da càng bóng Cành toả rộng, lá dày kín gốc Hoa trăng mướt tô cho cây duyên dáng Cô út xinh đẹp duyên dáng Da trắng như hoa bầu Mắt trong như hạt sương nằm trên lá Mặt hồng như lòng đỏ trứng gà Miệng cười tươi như bông súng nở sáng Nói thanh như tiếng đàn ka ni Trong như tiếng hót chim khướu [5, tr.19] Bụi đất trôi đi Để lại da trắng Như hoa Lơ Pang Mắt sáng như ngọn lửa Môi đỏ như hoa vông Miệng tròn như ống đựng tên Xinh như quả bầu non [5, tr.64] Chi Tơm quay lại Thấy ngay một cô gái trẻ đẹp Như một bông sen nở lẻ loi một mình Trên mặt hồ rộng mênh mông Cô gái mang cái gùi sau lưng Nở nụ cười tươi Như bông súng trên mặt ao nhỏ [5, tr.65] Cô gái nhỏ ớ một tiếng Nhoẻn miệng cười tười Mắt long lanh sáng như hạt sương mai nằm trên ngọn cỏ Con gái nhỏ mặc váy trắng áo trắng Đội cái khăn cũng trắng Da trắng như trứng gà bóc vỏ Răng trắng hơn bông bầu [1, tr,747] 3.3. Công thức về tâm lý, tính cách nhân vật anh hùng: Anh tự đặt câu hỏi: Tại sao Yàng sinh ra trời Yàng sinh ra đất Yàng sinh ra nước, Yàng sinh ra lửa Cho người, để đuổi đêm tối, để người Được ăn con vật được lửa làm chín Yàng tạo nên núi, Yàng nặn ra đồng bằng Yàng còn nặn ra muôn loài để cho đất vui Yàng còn nặn ra cả con người Tại sao Yàng không dạy họ sống hoà thuận Với nhau như anh em một nhà Mà tại sao một số loài vật lại không tự mình đi kiếm ăn lấy Mà phải bắt người nộp gái đẹp cho nó ăn thịt Mọi vật sống trên lưng đất này Rồi cũng chết mục thành đất kia mà Vậy thì họ sống ác với nhau làm chi Họ muốn bảo tồn giống nòi riêng của mình ư? Tại sao các loài không cùng tham gia Bảo vệ giống nòi chung của muôn loài Tại sao người xứ đó không hợp lực lại Để giúp nhau diệt trừ loài ác thú đó? [5, tr.82] Anh quá đầy đủ để mà sống trọn đời Nhưng trong bụng anh thấy nó trống trải quá Anh muốn đi thăm các làng người Chăm ở nơi xa nhất Anh muốn đi thăm làng người Ê Đê Anh muốn đi thăm làng người Ba Na Anh muốn đi thăm làng người Gia Rai Anh muốn đi thăm các làng người ở phía Bắc Thăm các làng người ở phía Tây Thăm các làng người ở phía Nam Thăm các làng người ở phía Đông Anh muốn làm bạn với các làng để diệt trừ Lũ ác quỷ ăn thịt con gái [5, tr. 84] Ka Ta Li nặng nề nhấc cái chân Lết đi từng bước một Tay nhủn ra không muốn cầm thứ gì Nước từ đâu giọt giọt tuôn ra Như mạch nước ngầm Không bao giờ cạn kiệt Ka Ta Li khóc Nhớ chàng gà con của Yàng Núi [5, tr.190] Con quá đau cái bụng Anh gà cồ đã cùng giúp mẹ con ta Giúp con vượt qua biển cả Làm được một việc long trời lở đất Làm xong việc anh gà cồ Bỏ mẹ con ta, bỏ lũ làng Bay thẳng về phía mặt trời lặn Con nhớ lắm, chắc từ nay Anh gà cồ không quay lại với mẹ con ta Với lũ làng nữa rồi [5, tr.191] Mẹ cho con đi ngay. Con phải đi Con đi mẹ bảo cho cha con sau Thật tiếc anh gà cồ bỏ mẹ con ta đi mất Nếu còn anh gà cồ Anh giúp con đi lên làng bà mặt trăng Lên được đất bà mặt trăng Con nhìn được xa Nhìn xa về hướng Bắc. Nhìn xa về hướng Nam Nhìn xuống được hướng Đông Nhìn lên được hướng Tây Con phải nhìn thấy được làng ông bà nội [5, tr.201] Ông làm gì! Cái mặt ngó dữ dằn vậy Muốn ăn thịt ta chăng Ta là nhãi con đây Cũng muốn chết luôn Sống làm gì cho ông hành hạ Ông đi kêu lũ trai làng Để họ làm thịt ta đi Ông còn đứng đó mãi à [4, tr.198] Giơ tay chỉ vào mặt Ma Ka Nuôn Chính cái mặt ông thật đúng Ma Lai Ăn thịt đồng loại Ông dám bắt một lúc hàng chục người Đem ra chém Ông loại rắn độc ăn thịt đồng loại Loài cọp ác ăn thịt chim thú yếu hiền [4, tr.284] Ta phải đi! Đi mãi Không biết mệt như đá Đi! Đi mãi không biết mỏi như nước Đi đến khi nào người sống Trên lưng đất hoá anh em một nhà [4, tr.284] Đời là vậy Mới gợi cho ta biết mơ ước Giục ta bước nhanh Bước gấp về phía trước Sàng lọc bỏ đi Cái ác cái xấu Gom góp lấy cái cao đẹp [4, tr.284] Đó là con người! Cái bụng con người Nó chứa nhiều thứ tham muốn Tham muốn đứng trên đầu đồng loại Tham muốn có nhiều của cải hơn đồng loại Tham muốn được ăn của ngon vật lạ hơn đồng loại Tham muốn được nhiều gái đẹp Tham muốn được cầm giáo mác Giết nhiều người trên lưng đất Tham muốn được huỷ diệt cây cỏ Chim thú trên lưng đất Tham muốn được xem đồng loại Quỳ mọp dưới bàn chân mình Tham muốn ngồi chơi bắt đồng loại làm [2, tr.373] Đúng ta là người đây! Người cùng lũ làng làm rẫy làm nương Làm ăn lương thiện Không ăn hiếp kẻ yếu hơn mình Không ăn cắp của cải trên lưng đất này Không ghét bỏ ai Không cầm dao giết chết kẻ yếu Ta muốn giúp người yếu người nghèo Tất cả các làng là bạn yêu thương nhau Ta là người như vậy đó [2, tr.374] Cái ngực Chi Bri cồn cào Cái bụng nôn nao Bỗng cái thương cái quý đàn bò, đàn dê kia Cuồn cuộn từ bụng bò lên ngực lên cổ, lên thẳng lên đỉnh đầu Nước mắt Chi Bri như bát nhỏ nước nhiều Nó cứ muốn trào ra ngoài Cái mắt đăng đắng cái miệng cay cay Nó thấy đàn súc vật kia cũng thương nhớ chủ của mình Nên ngày ngày đi kiếm ăn xa Đêm lại về làng cũ ngủ Chi Bri quyết định ngủ lại làng cũ này một đêm [1, tr.663] Cái đó không phải cháu là người Yàng Mà vì trái tim cháu rực lửa Thấy kẻ mạnh bụng xấu ác tâm Cái bụng hay thương người hiền Bị kẻ xấu bụng ác tâm muốn làm hại Nên người cháu nhỏ hoá thành to Mình cháu yếu biến thành mạnh Tay cháu làm vụng chuyển thành khéo Người cháu không có tài giỏi gì Nhưng cái bụng hay thương người hiền Cái ngực hay ghét kẻ xấu Nó tụ lại làm nên tài giỏi đấy ông [1, tr.725, 726] Ka Li Pu nhớ vợ, nhớ con Nhớ cha mẹ vợ đã yêu thương mình Nhớ già làng thương mình như con Nhớ người trong làng luôn quý trọng mình Tay Ka Li Pu cứ muốn cầm rựa phạt cây dọn đường mà đi về Chân cứ muốn đạp lên gai nhọn mà đi về [6, tr.148] 3.4. Công thức về hành động của nhân vật anh hùng: 3.4.1. Hành động làm lụng: Từ đó vợ chồng Hbia Lơ Đă Đi một nơi tìm đất tốt Dựng lên nhà Ngày tháng đi qua nha như nước chảy Làng Chi Lơ Kok lớn nhanh Nhà nhiều như rừng trúc Người đông như mạt gà Năm tiếp năm Làng vui như hội xây cột con trâu Sáng uống rượu nhà trên Chiều uống rượu nhà dưới [2, tr.178] Hai anh em đi cách chỗ bắt con trâu Hút tàn một tẩu thuốc Nghe rầm rầm rào Lục cục lào cào Trâu đạp gãy cây Đá lăn va đập vào nhau Chạy xuống suối sâu Ầm ầm ào ào tiếng la hét, hú, kêu pha tiếng khóc than Trên cây trên đá dưới đất Bên hang hóc trong hầm dưới hố Người chạy tránh con trâu Con trâu ngoảnh mặt Dựng tai xếp sừng lên vai Bốn chân nhịp nhàng lao đi Con trâu lao thẳng về phía Anh em Chi Lơ Kok đang đi tới Trâu hùng hục, hùng hục Ném mình lao tới phía trước Ma Mơ Tang chụp tay Chi Lơ Kok Kéo tránh bên đường miệng hét to -Tránh mau em! Tránh mau Chi Lơ Kok nhanh như mũi tên Giật mạnh tay mình trong tay anh Lao tới nhanh như chớp Chụp hai tay vào hai sừng trâu Con trâu giật mình ngã quỵ hai chân sau Anh đẩy con trâu ngã sang trái rầm như núi đổ Chân trái đạp lên hai vai con trâu Hai tay ghì đầu nó xuống Con trâu bơi bơi hai chân sau Rống lên ồ ồ như cọp gầm Mọi người ào đến xúm nhau Trói chân trói cẳng con trâu Chi Lơ Kok lấy dùi đâm thủng mũi nó Lấy dây xỏ mũi cầm dây dắt đi Như người ta dắt chó con Người già người trẻ xôn xao Sức mạnh của Chi Lơ Kok [2, tr.149] Vợ chồng Hbia Tà Lúi Dẫn nhau đi làm rẫy làm nương Họ phát rẫy trỉa lúa Lúa tốt hơn rừng lách Họ cày đất thổ rắc bắp Bắp tốt hơn rừng lau Họ cuốc đất trồng sắn Sắn tốt hơn rừng nứa Họ trồng khoai Khoai tốt hơn dây rừng [5, tr.145] Chạy nhanh hơn mũi tên Chi Râk Nó đứng hiên ngang trên đầu tảng đá to dài như một cái nhà sàn Hai bên núi đá xếp chồng lên nhau trùng trùng giữa có thung lũng hẹp Như luồng nước chảy xiết Đàn heo chúc mỏm xuống chạy chậm lại Lúc ấy cả cái rừng cây đồng cỏ Nó giạt ra khép vào Như bà đất đang thở Đó là bà Mơ Kiu thở trong giấc ngủ say Rung rinh cả đất, rung rinh cả trời Đung đưa núi đồi, xạc xào cả cây cỏ Sóng sánh cả nước sông nước suối bắn lên trời Tiếng ngáy của bà ồ ồ như thác đổ xuống vực sâu Đàn heo đi chậm vểnh tai lắng nghe tiếng ngáy ấy Cọp vằn nghe không ngủ được Lần tìm đến xem con gì Mà ghê gớm vậy Cọp vằn mon men bò tới gần Đi vòng quanh một con vật lạ Há hốc mồm phà hơi Ồ ồ như thác chảy Tay nhỏ như ống tre tùng Ngắn như cây chuối lùn Duỗi thẳng xuống Cái chân cũng nhỏ Như cây chuối mốc Nó ngắn như cây chuối hột Cái bụng lum lủm phình lên Nó trăng trắng trơn trơn Như cái bụng con ếch Chết tháng ba Cọp vằn đưa mũi ngửi hai bàn chân Có mùi bùn đất Ngửi lên đầu gối Có mùi cỏ dại Ngửi tới bắp đùi Có mùi khai khai Ngửi lên tới ngực Có mùi mông mốc Cứt bò đã lâu Ngửi tới miệng Có mùi thum thủm thịt ôi Không may râu cọp vằn thọc vào lỗ mũi Bà Mơ Kin nổi lên nhảy mũi To mạnh đến nỗi đổ ập ba núi cao Cọp giật mình phọt cứt phọt đái Chạy ba đồi bảy núi Còn nghe tiếng vang Đàn heo giật mình Hộc hộc kêu lấy đà chạy nhanh Chi Brit thoắt nhảy từ lưng đá Nhanh như ném quả cà pháo Vút Chi Brit tròng dây thắt giàm Vào mỏ con heo đầu đàn Hai sợi dây to bằng cán rìu Nó nắm chắc trong tay Như cầm dây cương ngựa Nó ngồi gọn trên lưng con heo Tay vừa nắm chặt dây Vừa nắm chắc lông bờm Hai gót chân thúc vào hông Bắt con heo chạy nhanh Heo éc éc la hộc hộc kêu thục mạng chạy [1, tr.674] Từ đó chàng dạy họ làm nhà Dạy họ dậm đất sình lầy trồng lúa nước Cùng họ nấu đá sắt về làm dao làm rựa Dạy họ bắt thú rừng về nuôi Ka Ta Li ở lại với họ hết bao mùa rẫy Làng có nhiều nhà đẹp nhà to Đàn bò, đàn trâu có nhiều Ruộng nước lúa tốt, sắn bắp nhiều Lũ làng biết đốt đất làm nồi [5, tr.229] Ơ con Ka Ta Li. Con ở đây với làng nhỏ này Chưa được ba mùa lá rụng Mà con đã nói thạo tiếng của người Ka Tu mình Con đã dạy lũ làng làm nhà đẹp Dạy lũ làng dậm đất sình làm lúa mà ăn Dạy lũ làng nuôi heo nuôi gà Dạy lũ làng đốt đất làm nồi Dạy lũ làng rèn dao rèn rựa mà dùng Dạy lũ làng phải biết giữ lửa không bị mất Người phải ở lại đây với lũ làng Chắc lũ làng không cho người đi đâu? [5, tr.230] 3.4.2. Hành động lấy vợ: Ơ già làng! Ta là con trai đã có vợ Vợ ta nuôi ta từ nhỏ Nay ta chỉ biết Hbia Tà Lúi là vợ yêu quí Ta đi đây, đi kiếm thuốc cho vợ uống ở cữ Ta đi đây, đi tìm mua chăn groa cho vợ bá con Ta không đi tìm con gái làng đông làm vợ Ta không đi tìm con gái buôn tây làm vui Ta chỉ có một Hbia Tà Lúi mà thôi [5, tr.106] Ơ già làng! Các già làng muốn chọn vợ cho ta Ta cũng vui cái bụng lắm Ta cảm ơn bụng tốt của già làng Nhưng ta đã có vợ đã có con Cái bụng ta không cho lấy thêm vợ nữa Vợ ta đang chờ, con ta đang mong [5, tr.147] Em sẽ về thăm cha mẹ Về thăm em gái nhỏ Em sẽ xin cha mẹ hai bên Cưới cô ấy làm vợ Anh tin ở cái miệng em nói Cái đầu em nghĩ Cái bụng em muốn Cái chân em đi Cái tay em làm Em với Mơ Nguôi Sẽ cưới nhau Làm thành vợ chồng [4, tr. 422] Đây là tiếng chiêng vui Tiếng chiêng sum họp người nhà Sum họp người làng Tiếng chiêng ăn đám cưới con ta Xing Chi Ngã cùng Hbia Mơ Giang [2, tr. 464] 3.4.3. Hành động chiến đấu: Chi Bri vươn mình bỗng người cao to Lừng lững như một con thuyền Cưỡi lên đầu sóng con sông to Anh huơ tay phải lên không Có một cái kiếm sáng quắc trong tay Như lửa đốt rẫy tháng năm Chi Bri nhún người vút lao đi Con voi xiểng liểng muốn ngã Nhanh hơn chớp vung kiếm chém đứt phăng cổ con ác quỷ đang ngậm Y Bun trong miệng Chi Bri chụp lấy tay Y Bun giật ra khỏi miệng con ác quỷ Y Bun nắm chắc cán kiếm Nhảy phóc qua tảng đá to Đứng ngay đỉnh núi bên tay phải Đón đầu con ác quỷ chạy thoát Con ác quỷ giãy chết quật mạnh đuôi Ba hòn núi ầm ầm đổ xuống Nó giãy giụa đập mình xuống đất Lún sâu hoắm thành hồ to mênh mông Như một con sông rộng Ào ào con ác quỷ đen trùi trũi Xô cây đè cỏ chạy thoát thân Y Bun chặn đầu lia kiếm Chém phập vào gáy nó Nó gạt Y Bun ngả sấp qua bên Con ác quỷ lao đi Kiếm còn dính trên gáy Chi Bri nhanh hơn mũi tên Vút lao tới chặn đầu con ác quỷ Đưa mũi kiếm Cắm vào cổ con ác quỷ Nó bật ngửa trở lại Dơ cái bụng mốc meo Như tảng đá trong rừng Rêu bám đầy khắp lưng Nó hét lên một tiếng to Muốn xé tan núi rừng Chim thú giật mình tỉnh giấc Nằm la liệt khắp núi rừng [1, tr.173] Xing Chi Ngã dậm chân trái Xuất hiện một cái khiên to bằng chái nhà sàn Tay trái cầm khiên Dậm chân phải xuất hiện Một kiếm to như con trăn Sáng như ngọn lửa bếp Nhọn hơn mỏ con két Sắc hơn thâng vót mây Xing Chi Ngã dậm mạnh Hai chân xuống đất Lún sâu thành cái ao Xing Chi Ngã lao vút lên cao Như mũi tên to nhất trên lưng đất Xing Chi Ngã thả dao sang trái Cây Knia cây ké to bằng ba người ôm quanh làng Ngã rạp xuống như người ta phạt tranh Xing Chi Ngã hất khiên qua phải Bay mái trước, nhà Chi Lơ Bú Lia sang trái bay mái nhà dài bên trái, đỡ ngửa khiên lên bay mái dài bên phải [2, tr. 421] Chi Blơng xoay khiên năm vòng Quạt mạnh như cơn gió lốc Thổi bay con trâu với con trai vua Yàng Lửa đi qua không biết bao nhiêu núi Bao nhiêu rừng, bao nhiêu sông, bao nhiêu suối [6, tr.178] Ka Li Pu dẫn con trai làng đuổi theo Con rắn chạy vào rừng tung cây gẫy rào rào Nó chạy qua cánh đồng cỏ Cỏ rạp xuống thành đường Người các làng cũng ào ào đuổi chém con rắn Họ reo hò la ó ầm ầm ào ào Con rắn hoảng sợ dựng cái đầu cao Ném mình chạy thoát thân Ka Li Pu chạy trước, trai làng bám theo sau Khi đuổi gần con vật quái ác Ka Li Pu tránh ra bên thúc trai làng phóng lao Con rắn mệt quá chống lại Anh thúc trai làng phóng lao Trai làng Chăm nhanh tay Phóng lao cắm phập vào cổ con rắn Nó kêu lên một tiếng to như con cọp gầm Ka Li Pu thét lên thúc giục các chàng trai -Mau lên, mau mau các chàng trai Lao vào giết nó ngay Nhanh tay ơ chàng trai nhanh lên Họ xúm nhau chém chết con rắn Yàng ác Người các làng ào ào kéo đến xem Con rắn to quá họ sợ Họ khen Ka Li Pu giỏi quá [5, tr.142] Chi Liêu phạt kiếm sang trái Quân Ptao Tà Chẹt chết sắp lớp Như lá cây Knia rụng tháng năm Phạt kiếm sang phải Quân Quan Ây Khốt Ngã rạp xuống chết Như rạ mục tháng mưa to Chi Liêu giậm mạnh chân Lưng đất bật lên Ném Ptao Tà Chẹt bay vút vào thành! Ào ào quân Ma Chi Liêu Xông vào bắt trói Quân Chi Bin cùng với các xứ Rầm rập vây đánh quân Kul Lũ nó chết lăn lóc Khắp núi cùng rừng Khắp sông cùng suối Chi Liêu giơ kiếm chỉ vào mặt Quan Ây Khốt Ông là loài ác quỷ mặt người Muốn ăn thịt đồng loại Dắt người xứ khác về giết dòng họ và đất nước mình! Ta cho ông về với giun dế! Chi Liêu thả kiếm xuống Cái đầu bay đi bảy núi Hất chân phải, thân bay qua bảy đồi Máu Quan Ây Khốt chảy thành suối to suối nhỏ Thịt xương hóa thành đồi thấp đồi cao Nhấp nhô các xứ Đầu biến thành đá to đá nhỏ dọc suối [4, tr.414, 415] PHỤ LỤC 4: CÁC BIỆN PHÁP NGHỆ THUẬT TRONG SỬ THI CHĂM - PHÚ YÊN 4.1. Biện pháp so sánh: Cô em đẹp như bụi trúc Mềm mại như cành nứa ngọn lau Da trắng hoa bầu Mắt lóng lánh hạt sương ngủ trên lá Miệng tròn búp hoa mướp Tóc mềm như lúa non Đen đuôi ngựa ô [5, tr.10] Tiếng chiêng năm nhẹ nhàng Dìu dặt man mát như vuốt ve trau chuốt Làm lắng đọng lòng người như bàn tay mềm mại Của ai đó thoa thoa [5, tr.20] Đá oằn mình như lưỡi dao cùn Nứt toác như da heo thui già lửa [5, tr.1] Khoẻ như mây đục [2, tr.107] Mũi như quả cà chua chín [5, tr.18] Em xấu như cây mục trôi sông Như cây ướt bỏ vào lửa [5, tr.18] Mong các con có đôi có bạn Như con chim chạp có đôi Như con chim cu có bạn [5, tr.18] Để cùng với con chung sống mãi mãi Như muôn loài với ánh mặt trời Như người với đất như cá với nước Như chim với rừng [5, tr.38] Làm cho làng tan Như ong bò vẽ đến phá tổ ong ruồi [6, tr.2] Anh lao xuống dốc Như hòn đá lăn [6, tr.3] Người con trai khoẻ mạnh Như con bò tót Rừng núi Mơ ó Đẹp hơn cây Kơ nia đang lớn Người con gái đẹp Hơn bông súng nở giữa hồ Siêng chặt củi chiều Đi gùi nước sớm, giã gạo đêm khuya Hiền như con chó con Khéo tay hơn con dòng dọc [1, tr.565] Như gió cuốn tháng năm Như thác đổ tháng mười [2, tr.37] Nay con đã lớn bằng con trai làng dưới Như chim đã mọc đủ lông cánh lông đuôi [2, tr.41] Để mắt càng tình như mắt chim phượng hoàng Để tai càng thính như tai con chim chích [2, tr.42] Bụng mẹ không vui Con như cây một cành Như cành một bông [2, tr.43] Người luôn khoẻ mạnh vui ngày vui đêm Như chim đùa giỡn cùng ánh nắng sớm mai [2, tr.215] Họ uống rượu như ong xuống uống nước mùa hè Họ vui như chim gặp nắng sáng [2, tr.217] Bụng nóng hơn lửa đốt rẫy Mặt rát hơn thoa ớt xát muối [2, tr.218] Đi nhanh như nước chảy xuôi Về dễ như gió bay qua núi, qua rừng [2, tr.221] Nhà chúng em chật như may áo thiếu vải Nhỏ hơn tổ chim sâu Làm xấu làm thưa như tổ chim cu [2, tr.225] Cái bụng ta đau quặn Như tay Yàng xấu vò Tay Yàng ác thắt [4,tr.33] Cá tôm sinh sôi nảy nở nhiều Như sỏi đá dọc sông Như sao trên trời [4, tr.35] Em đi biệt tăm Như cá lặn đáy nước sâu [4, tr.38] Nó có dạn như bầy heo không Có khôn như đàn chó ta không? [4, tr.41] Khách lên khách xuống nườm nượp Như chim xuống tắm nước mùa nắng Đàn kiến cỏ tha mồi Cất dành mùa mưa Như mối càng tha đất xây tổ [4, tr.43] Anh muốn đứng mãi bên em Như hai cột cùng vác xà ngang [4, tr.63] Trời nắng gắt như lửa thiêu Đất khô như lúa phơi già nắng [4, tr.66] Ta còn non như măng chưa mọc đủ lá Như gà con chưa mọc đủ lông đuôi Như chó con còn dại, bò nghé còn khờ [5, tr.97] Ăn cây khô nhanh hơn nai ăn cỏ non Nó ăn cây khô nhanh hơn heo ủi đất ăn cây củ cỏ [5, tr.127] Thấy ngay một người già To như cái ché tang Da sáng như ngọn lửa bếp Mắt còn tinh như mắt chồn đèn Tai còn dính như tai con mang Tóc vàng như nghệ Râu dài đến rún Chân tay chắc như lõi cây ké Mặt tươi như hoa bí nở sáng [6, tr.123] Trâu bò nhiều như lá cây trong rừng Nhà nhiều như cây trong rừng [6, tr.68] Đất cứng như vỏ cây Knia Làm tróc cả móng tay anh [6, tr. 61] 4.2. Biện pháp mô phỏng: Chi Lơ Kok nhanh như chớp Từ trên nhà nhảy xuống Tay phải chụp vào chân, con heo khựng lại Kêu lên Vêk, Vêk, Vêk ba tiếng Anh nhấc bổng con heo Đập đầu nó xuống đất Ba lần con heo chết ngay Anh ném con heo lên sàn rinh nhà ngoài Một cái rầm Rung rinh cả nhà Sập luôn rinh ngoài Gái, trai làng giật mình té đái Ướt đùi, ướt chân [2, tr.93] Vậy tụi bay phải làm sao Cho tiếng cồng, tiếng chiêng ấy Đừng chọc vào tai ta [2, tr.23] Đừng để cái đầu nghĩ ra Bão khiên, gió ná, lốc tên Sóng dao, thác kiếm dập lên đầu nhau [4, tr.12] Sinh ra gai trong ngực Lúc nhúc dòi bọ trong miệng Tua tủa dao nhọn chỉa ra từ trong bụng [4, tr.24] Mí Mơ Linh kêu con heo Bơng …Bơng ơ heo bơng bơng về đây ăn cám bắp tháng ba Bơng bơng ơ heo bơng bơng về mau ăn cám gạo Lúa mới thơm mùi sữa non [5, tr.117] Họ gõ lên đủ loại âm thanh hỗn tạp Nghe cộc cộc, kẹc kẹc, pùm pùm Pong pong, boong boong, bum bum, bụp bụp [5, tr.165] Hbia Lơ Đă kéo tăk plăk Tăk plăk! Tăk plăk! Ớ hờ hờ! Ơ hơ hớ! Hới hờ hờ! [5, tr.394] Tay phải chụp chân vào chân, con heo khựng lại Kêu lên Vêk, Vêk, Vêk ba tiếng [2, tr.93] Púp pùm Púp pum Bhung Bhung Bhup Bhung… Tiếng cồng Chi Lơ Kok [2, 153] Tiếng cồng ba pụp pùm pụp, bhung bhung bhung bhung Tiếng trống đôi dhing dhing, dhing Pkăk, plăk dhing dhung plăk [2, tr.152] Dứt câu nói bà thả ra một tràng cười dài Há hới hời hơi hi ỷ… [1, tr. 630] Có một tiếng la to thật nhanh: Ới [1, tr.712] Chú hu hú hù hu Chi Lơ Kok cầm tô rượu đưa cho Chi Lơ Kok Hai người uống hết tô rượu Cồng, chiêng, trống nổi lên rầm rập, rầm rập [2, tr.214] Họ uống ừng ực, ừng ực Như bò đẩy cỏ lên để nhai lại [2, tr.228] Tay phải bốc thịt nhét tiếp nhai xương cùm cụp nhai cơm nhồm nhoàm nhai thịt chùm chụp [2, tr.229] Heo tha xương bò gà giành cơm rơi ăng ẳng, eng éc quang quác [2, tr.230] Chụp lấy nồi ba Đưa lên uống một hơi Thả xuống reng [2, tr.231] Lúc sau nghe ò ò ò tiếng tha bụng quá no cạ vào sạp nhà Trăn buông mình xuống đất [5, tr.59] Cấm không cho ai vào nhà ta Ba ngày ba đêm [6, tr.123] 4.3. Biện pháp sử dụng con số trong sử thi: Lao xuống bảy đồi thấp Băng qua bảy đồng ruộng Lội qua bảy sông lớn [2, tr. 91] Con trai con gái cầm tay nhau múa xoang Hết bảy ngày bảy đêm [2, tr. 95] Ơ ông! Phải bắt một con heo Một con gà, ba ché rượu [2, tr.96] Ai ngồi lên lưng con heo nái Chạy bảy núi, bảy đồi Bảy cánh đồng rộng Bảy con sông dài [1, tr.676] Chi Brit bước nhanh bước dài Đến hai mươi bảy sải tay đến ngay [1, tr. 740] Thịt năm con bò, hai con trâu [2, tr.152] Nhảy lên nóc nhà cao nhất giữa làng Cất tiếng gáy o ó o, o ó ò o, o ó ò o [2, tr.164] Ở nhà ăn một quả chuối ăn một củ sắn [2, tr.201] Họ đập ba con bò đực to như núi con Ba con heo thiến to như con trâu Họ bắc bốn trăm năm mươi ché rượu [2, tr.217] Ngày mai ở nhà để ta cúng làng Nghỉ đi làm ba ngày ba đêm đấy [2, tr.217] Đánh cồng, vỗ trống, múa chiêng Hết ba ngày, ba đêm! [2, tr.218] Chi Lơ Bú nhảy phóc lên rinh ngoài Nhà ba bảy xà ngang [2, tr.224] Ta xin đập một con trâu đực Một con trâu trắng Một con heo trắng [4, tr.16] Ta còn cho thêm một đàn bò sáu mươi con Một đàn trâu Năm mươi sáu con [4, tr.17] Ta bắt con trâu đực Làm xây cột Ba ngày ba đêm Trả công Yàng trời Bắt một con bò đực Làm thịt cúng rưới máu Yàng đất [4, tr.56] Họ thịt hai con heo, hai con bò [4, tr.71] Nó đã đi được năm ngày Nó nói là đi bảy ngày đấy [4, tr.72] Một cái nhà không to không nhỏ Mỗi bên có năm cột [6, tr.122]  4.4. Biện pháp lặp cấu trúc: Hai người nói với nhau chuyện làm ăn Chuyện dựng nhà chuyện nuôi gà nuôi heo Chuyện đẻ con trai, con gái nay mai Chuyện sống cùng người già thương yêu Chuyện chăm lo cha mẹ già mai sau Chuyện chị hai có chỗ, chị ba có nơi Làm cho nhà trên thương Làm cho nhà dưới mến Làm cho làng trên yêu Làm cho buôn dưới quí Đừng để ông trời ghét [5, tr.33] Từ phía Yàng mặt trời dậy Đến phía Yàng mặt trời đi ngủ Từ phía bên trái đường Yàng mặt trời đi Đến phía bên phải đường Yàng mặt trời đi [1, tr. 920] May túi trắng đựng gạo tẻ May túi vàng đựng gạo nếp May túi xanh đựng thịt khô May túi hồng đựng thuốc làm ra sức mạnh May túi đỏ đựng thuốc làm liền chân liền tay gãy hơ? [5, tr.107] Mẹ em vừa sắm Một đôi kiềng bạc Hai đôi kiềng đồng Hai đôi vòng đồng Hai đôi vòng bạc đeo cổ tay Lại còn nấu hai mươi ché rượu Nuôi hai con heo thiến Hai con gà cồ hai con gà mái [6, tr.62] Một đàn chó đen chạy trước Một đàn chó vàng đi giữa Một đàn chó trắng đuổi theo sau Năm mươi người đi trước Năm mươi người đi sau Chi Lơ Bú cưỡi ngựa trắng đi giữa Chi Lơ Ba cưỡi ngựa đen đi trước Chi Dăm Prong Mưng cưỡi ngựa vàng đi sau cùng Ào ào đàn chó lao vào rừng như trận mưa rào Ầm ầm đoàn người đuổi theo sau [2, tr.37] Ta muốn tìm bắn con dọc ngồi dấu mình Trên ngọn cây cao Ta muốn đuổi bắn con sóc nâu ăn trái cây Knia Ta muốn lần bắn chim xanh ăn trái cây tram Ta muốn tìm bắn con chim gầm ghì ăn trái cây da Ta muốn đi vào núi cao phía mặt trời lặn Ta muốn leo ngọn núi cao, lội qua con sông rộng ở phía mặt trời mọc [2, tr.39] Ta phải đi săn ta phải đi bắn Ta phải đi về hướng có mùi thơm Ta phải đi tìm tiếng cồng, tiếng chiêng [2, tr.39] Con đau bụng hay nhức đầu Con đau gì hãy nói cho cha mẹ hay Con đau chỗ nào hãy nói cho cha mẹ biết [2, tr.40] Dậy mau con, dậy mà ăn Dậy con, dậy mau đi con Dậy mà ăn cơm gạo thơm lúa nước Có óc heo đùm lá chuối nướng lửa than Có gan bò nướng trong ống tre Có canh bồi nấu trứng kiến vàng Dậy đi con, dậy ăn đi cho khoẻ [2,tr.40] Chú thím lo cho con đủ cái ăn cái mặc Lo cho con chăn đắp, chiếu nằm đủ ấm Như chim mẹ tìm mồi mớm con ăn mau lớn Như gà mẹ ấp con cho mau mọc lông đuôi lông cánh [2, tr.41] Nó đã bay được cao Nó đã nhìn được xa [2, tr.41] Ơ già làng nhà dưới nguồn nước Ơ già làng nhà ở trên nguồn nước Ơ già làng nhà ở bên trái đường ông mặt trời đi Ơ già làng nhà ở bên phải đường ông mặt trời đi [2, tr.43] Bác cần chúng tôi chuyện chi Bác hỏi chúng tôi chuyện gì Chúng tôi sẽ làm ngay việc bác muốn Chúng tôi sẽ làm liền việc bác bảo [2, tr.43] Rừng nào nhiều gai Rừng nào không có gai Rừng thưa rừng rậm Rừng có nhiều cây to Ngọn vươn lên cao vút Là rừng thưa không có gai Rừng nào cây nhỏ Thì moc dày ngọn thấp Nó bám soắn nhau rậm rạp Cho cháu đi xa để biết núi nào cao Cánh đồng nào rộng con sông nào dài Lòng sông lòng suối nào sâu Rừng nào có nhiều bò tót Rừng nào có nhiều gấu Rừng nào có nhiều cọp nhiều beo Rừng lau, rừng lách có nhiều heo, nhiều nai, nhiều trăn vắt Rừng nào có nhiều con vắt lá, vắt cây Rừng nào chứa nhiều loài vắt đất vắt nước Để biết mà tránh xa [2, tr.45] Mau mau lấy chiếu Ka Chép Dệt con cọp đen mời anh Chi Lơ Bú ngồi Lấy chiếu dệt con gấu nằm Trải cho anh Chi Lơ Ha Lấy chiếu dệt con chồn ngồi mời già làng Lấy chiếu to dệt đàn két bay Trải cho các chàng trai Lấy chiếu dệt đàn chim Pơ leo ăn hoa đổ trải cho lũ làng Các cô gái mang thuốc cho các chàng trai hút [2, tr.225] Nay Yàng trời làm cho họ mát đầu Yàng đất làm cho họ mát chân Yàng nước nâng họ nhẹ người Yàng gió đẩy họ đi nhanh [4, tr.15] Mọi thứ đều thành cát bụi Để mà bay theo gió Để mà bám theo mây Để mà đi vòng quanh Muôn thuở trên lưng đất [4, tr.50] Hàng trăm người đi về phía mặt trời lặn Hàng trăm người kéo nhau vào rừng phía Nam Hàng trăm người đi ra phía Bắc Người già, người trẻ, người mù mắt người điếc tai, người cụt tay, người què chân, đều kéo nhau đi hết [5, tr.61] Để cho mưa thuận gió hoà Để nó cho người được mạnh khoẻ Để nó cho Yàng lành Yàng tốt tới Để nó đuổi Yàng xấu Yàng dữ đi xa Giữ cho lũ làng không mắc dịch bệnh Ba năm phải chọn Yàng trăn tinh ăn thịt Để nó không giết hết người xứ này Để nó giúp lũ làng làm ăn giàu có Lúa đầy kho, trâu bò đầy đồi đầy bãi đầy sông [5, tr.136] Có lúc thì thoang thoảng như mùi cốm lúa non Có lúc như mùi bắp nướng Có lúc như mùi mật ong Có lúc như mùi hoa mướp Đấy lại chuyển sang mùi sữa mẹ [6, tr.277] Người đó ở trên mặt đất Họ khác với người mình Họ thích tắm ánh nắng Yàng mặt trời Họ thích ăn thịt chim, thịt sóc thích ăn thịt nai, thịt gấu thích ăn các loài vật dưới nước Họ thích đi lang thang trên lưng đất Họ thích đi cả trên mặt nước nữa [6, tr.304] Cứ đi qua Để lại cho người Cái vui cái buồn Cái no cái đói Cái sống cái chết Cái xấu cái tốt Cái lành cái ác [6, tr.68] Nhìn thấy cây hoá người Nhìn thấy đá tưởng con trâu Nhìn thấy bụi lau cứ nói con bò Nhìn thấy cái đó đơm cá Cứ bảo con trăn Nếu bà nhìn thấy con người Sao ta không tìm thấy dấu [6, tr.22] THƯ MỤC THAM KHẢO 127. Viện Khoa học Xã hội Việt Nam; Viện Nghiên cứu Văn hóa (2005), Kho tàng sử thi Tây Nguyên: Sử thi Chăm Hơroi: Ci Bri - Ci Brit = Chi Bri - Chi Brít, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 128. Ka Sô Liễng (2000), Trường ca Tiếng cồng ông bà Hbia Lơ Đă, Nxb Hội Văn nghệ dân gian và Văn hoá các dân tộc Phú Yên, Phú Yên. 129. Ka Sô Liễng (2002), Trường ca Chi Liêu, tập 1, Nxb Hội liên hiệp văn học nghệ thuật Phú Yên, Phú Yên. 130. Ka Sô Liễng (2002), Trường ca Chi Liêu, tập 2, Nxb Hội liên hiệp văn học nghệ thuật Phú Yên, Phú Yên. 131. Ka Sô Liễng (2002), Trường ca Hbia Tà Lúi Ka Li Pu, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội. 132. Ka Sô Liễng, Trường ca anh em Chi Blơng, tập đánh máy.  Bảng 2.2. Kết cấu sử thi “Chi Bri - Chi Brit”: Mở đầu Tình huống sử thi chính Hành động sử thi chính Tình huống nảy sinh 1 Hành động giải quyết 1 Tình huống nảy sinh 2 Hành động giải quyết 2 Tình huống nảy sinh 3 Hành động giải quyết 3 Tình huống nảy sinh 4 Tình huống nảy sinh 5 Hành động giải quyết 5 Mẹ mất, cha đi đánh giặc Chi Bri, Chi Brit thương nhớ cha Chi Bri, Chi Brit đi tìm cha Đàn trâu hoang, lợn hoang cần bắt Chi Bri,Chi Brit bắt thú dữ Ác quỷ bắt Y Bun Chi Bri giết ác quỷ Bà của Mơ Li cần thuốc chữa chân Chi Brit tìm được thuốc chữa chân cho bà Lũ giặc biển tấn công người Gia Rai, Bana Thuồng luồng giả làm đứa trẻ và tấn công Chi Brit Chi Brit giết được thuồng luồng Hành động giải quyết 4 (lần 1) Tình huống nảy sinh 6 Hành động giải quyết 4 (lần 2) Hành động giải quyết 6  Tình huống nảy sinh 7  Hành động giải quyết 7  Sự kiện bổ sung 1 Sự kiện bổ sung 2 Kết thúc Chi Bri đánh tan giặc, thuyết phục được tướng giặc bỏ đánh nhau Hbia Mơ Rum bị dài mũi do ngửi hoa dại Chi Bri thuyết phục được các tướng giặc bỏ đánh nhau, kết thân làm anh em Chi Brit tìm được thuốc chữa chân cho Hbia Mơ Rum Ptao Kreng Kret đem quân đi đánh xứ Xo Chi Muôn để cướp Hbia Tà Lúi Chi Bri cùng các Ptao đánh bại Ptao Kreng Kret Chi Bri làm chủ làng Chi Brit làm rẫy, dựng nhà, tổ chức lễ cưới Gia đình gặp nhau Từ đó, chiến tranh không còn xảy ra Bảng 2.4. Kết cấu sử thi “Chi Liêu”: Mở đầu Tình huống sử thi chính Sự kiện bổ sung, hỗ trợ Hành động giải quyết Tình huống nảy sinh 1 Sự kiện bổ sung, hỗ trợ Tình huống nảy sinh 2 Hành động giải quyết 2 Tình huốngnảy sinh 3 Hành động giải quyết 3 Tình huống nảy sinh 4 Hành động giải quyết 4 Hành động giải quyết 1 Kết thúc Sự tin yêu của Ptao Ka Long dành cho vợ chồng Ma Chi Liêu Quan Ây Khốt muốn chiếm ngôi vua ,Quan Ây Khốt hãm hại gia đình Ma Chi Liêu -Chi Liêu lớn lên -Ma Chi Liêu chuẩn bị đánh Quan Ây Khốt -Ma Chi Liêu đánh bại Quan Ây Khốt -Quan Ây Khốt trốn thoát, cấu kết với Ptao Tà Chẹt -Ma Chi Liêu tìm vợ con -Chi Liêu luyện tập -Ma Chi Liêu ngăn cản Quan Ây Khốt Ma Mơ Nu đưa ra yêu cầu vô lý: đòi Ma Chi Choi trả nợ một con bò bằng mười con bò Chi Liêu giúp phân chia lại đàn bò Ma Ka Nuôn giết những ngườI bị nghi là Ma Lai Chi Liêu giải thích cho dân làng, lập nên trưởng làng mới Trằn tinh 5 năm một lần ăn thịt những cô gái đẹp Chi Liêu giết Trằn tinh, giải thoát cho các cô gái -Ma Chi Liêu và Chi Liêu đánh Quan Ây Khốt. -Quan Ây Khốt bị giết -Chiến tranh chấm dứt Hình 1. Nghệ nhân Ka Sô Liễng. Hình 2. Nghệ nhân Ka Sô Liễng và tác giả luận văn. Hình 4. Lễ bỏ mả Người Chăm Phú Yên Hình 5. Lễ đâm trâu xoay cột Người Chăm Phú Yên. Hình 3. Nghệ nhân Ka Sô Liễng bên những công trình sưu tầm.